Бухоройи Шариф билодида фақирнинг ота қадрдон бир ошнамиз бўлур эрди, ўзи бисёр алломаи замон ва яна содот(Содот — саййидлар, мўьтабар одамлар. (Муҳаммад пайғамбар авлоди).) наслидан эрди. Аммо дарсгўйлик касби бирлан машғул эрди. Ва лекин шул фурсатларда ул азизга ҳозирги дорул-ҳукумат(Дорул-ҳукумат — пойтахт-ҳукумат уйи.) ҳаромзодаларидан кўб заҳмат ва аламлар етубдир ва яна миёнада ул бепарҳез ҳаромзодалар ул бечора мулла Аброрхўжа ҳожиул-ҳарамайн буродаримизга беҳад зўрлиқлар қилубдирлар. Фақир бул замонанинг ҳукуматдор бўлған ҳаромзодаларига ҳайрон бўлурманким, бир бегуноҳ одамнинг фарзандини закўнчи қилурман, деб ва яна хирсхоналарға зўрлиқ тариқасида ўқушға юбориб кўб бесаранжомлиқлар қилур эрканлар. Ва яна ул ҳаромзодалар фикр қилмас эрканларки, бизнинг бул ислом мамлакатларида закўнчи ўруслар бисёрдир. Бас, бирар закўн айтмак эҳтиёжи тушканда ўшал аҳли кафара(Кафара — кофирлар.) закўнчиларининг биттасига бир андак маблағини бериб, закўн айтдирилса иш халос, наинки мулла Аброрхўжа ҳожи мударрисдек кишиларнинг фарзандларини зўрлиқ тариқасида Тошканд ва Масткўф хирсхоналариға(Ҳирсхона — фоҳишахона.) жўнатиб ва яна бир мусулмонни андоғ ташвишларга қўйиб. Сони шулки, ҳукуматдорликка етишкан амирларнинг таомили боин тариқа бўлмас, аввало фуқародин таноб ва закот тариқасида солиқ олғайлар, сони, мамлакатнинг муҳофазати учун бир лак, икки лак сарбоз сақлағайлар, учланчи, раиятнинг осойишига кўшуш қилғайлар, чахорум, умури диния(Умури диния — диний ишлар.) масалан мадраса ва вақфларни ўз соҳиблариға топширғайлар, панжум, намоз, рўза, закот яъни аркони исломнинг(Аркони ислом — ислом рукнлари — Оллоҳга имон келтириш, намоз, рўза, закот, ҳаж.) назорати важҳига бир раиси забардастни муҳтасиб(Муҳтасиб — шаърий урф-одатлар, маросимларни назорат қилувчи махсус лавозим.) таъйинлағайлар ва яна бул муҳтасибнинг ужраси(Ужра — маош.) дорул-ҳукуматдин бўлғай: шашшум, улуламир бўлмиш фориғбол айшу ишратда бўлғай, башарти пирликка етишкан бўлса уламолар бирлан суҳбат тутқай. Амирларнинг вазифалари мана ушбулар турур, нучукким, ўтмиш султон-салотин, ҳоқон-ҳавоқин, аъни Норбўгахон,(Аъни — яъни.) Олимхон,(Норбўтахон — Ҳожибекнинг ўғли, Абдураҳмонбийнинг невараси. 1770—1800 йилларда Қўқон хони бўлган.) Умархон,(Олимхон Норбўтахон ўғли (1775—1811) 1798—1811 йилларда Қўқон хони бўлган, укаси Умархон ўлдиртирган деган гап юради.) Ботирхон,(Умархон Норбўтахон ўғли (1785—1822) Олимхоннинг укаси, 1811—1822 йилларда Қўқон хони бўлган.) Маъдалихон,(Амир Баҳодир Ботирхон — Насруллохон (1826—1860 йилларда Бухоро амири) назарига айтилувчи лақаб.) Шералихон,(Маъдалихон (Муҳаммадалихон) Умархон ўғли (1806—1842) 1822—1842 йилларда Қўқон хони бўлган. Насруллохон ўлдирган.) Худоёр(Шералихон — Норбўтахоннинг акаси, 1842—1845 йилларда Қўқон хони бўлган, Олимхон-нинг ўғли Муродхон ўлдиртириб, ўзи ҳам ўн бир кундан сўнг тахтдан маҳрум бўлган.) ва Маллахонларнинг(Маллахон — Худоёрхоннинг акаси, 1856—1858 йилларда Тошкент ҳокими бўлган, Худоёрхонни тахтдан қувиб 1858—1861 йилларда Қўқон хони бўлган. Маллахонни 1861 йили ўз одами Алимқул бошлиқ қипчоқлар ўлдирган.) таомиллари ушбу эрди. Аммо фуқароға мундоғ зулмни раво кўрмас эрдилар.
Ва лекин ул азиз қадрдонимиз бул зўрлиқдин бисёр ранж тортуб Бухоройи шарифнинг ижроиясига бир ариза бериб, аммо ул бепарҳез(Бепарҳез — тийиқсиз, нопок.) ҳукуматдорлар илтифот қилмағанларида мазкур аризанинг нусхасини фақирға пўчтавойдин юбориб, мадад сўрабдир. Аризанинг нусхаси ушбу турур (айнан):

«Бухоройи шариф ижроиясиға
Ҳазрат Шайх Шамсиддин кулол, раҳматуллоҳи алайҳи авлодларидин мулла Аброрхўжа ҳожи мударрис, эшони пир набиралари мулла Асрорхўжа судур (ОФУР — катта амалдор, вазир, Бухорода энг юқори диний илмий унвон.) ўғли тарафидин камоли эҳтиром ила ҳузурингизға арз шулким, дуогўйни дунё тирикликда бир ўғлим бордирким, исми Хўжа Муҳаммад Боқий, умри гўё сабаби тамоми ҳаётим ва асосу маишату рўзгорлигим ушбу ўғлимни ҳузуримға бўлурға вобастадир. Биз фақирни касби деҳқончиликдур. Ўн саккиз нафар кабиру сағир нонхўрдурмиз, ҳаммамизға шул ўғлимни саъйи ва кўшуши билан бўлған сабабдур, бозор ва хариду фурўхт шул бачани ихтиёрида эрди. Бул ожизи нотавони дуогўй аз аввал дар умури дунёким иштиғол эрдук.(Аз аввал дар умури дунёким иштиғол эрдук — аввалдан шу иш билан машғул эдик.) Ҳозирда мазкур Хўжа Муҳаммад Боқий хонаи дорул-ҳукумат тарафидин амр беруб, Тошкандга ўқутмоқ учун юбордилар. Ба сад ажз(Ба сад ажз — бир неча бора.) маълум қилдук ва аҳли ҳукуматларға ҳам хўб маълумдур. Бул маъни бутун фақири дуогўйни маъюс этиб, ниҳоят андуҳ ва маҳзунликда қолдим. Алҳамдулиллоҳ, жаноби азиз ва муҳтарам саодатпаноҳ гул-шанларини фаҳмида қилуб,(Саодатпаноҳ гулшанларини фаҳмида ҳилуб — Оллоҳнинг марҳаматини тушунган ҳолда.) шукри ба даргоҳи қози-юл ҳожот(Шукри ба даргоҳи қозиюл-ҳожот — ҳожатларни чиқарувчи (Оллоҳнинг сифати)га шукур қилиб.) этиб, умид ила маъруза қилурманки, қодиру бофазл ҳакимдурлар. Амр қилсаларки, қайтариб олиб фақири нотавонни хурсанд қилуб бизға топшурсалар топқай нафси ҳақларинда икки живор зоти шарифда(Топқай нафси ҳақларинда икки живор зоти шарифда — қилган ёрдамлари эвазига дуо ва расулга сиғиниб туриб.) дуо ҳайриятларин қилурман, илоҳи оллоҳ таоло мақсудот ва муродот дорайн некини(Мақсудот ва муродот дорайн некини ҳосил қилсун — орзу ниятларини ва ҳар икки дунё яхшиликларини берсин.) ҳосил қилсун, омин, ба ҳаққи раббил оламин ал фақир, ал фақир, ал фақир».(Ал фаҳир — қулингизман.)
Эй қалам тебраткучи азиз қадрдоним, Бухоройи шарифда мундоғ бепарҳезлар ҳукуматдорликка миниб сизнингдек аҳли илмларга озор берган бўлсалар уларнинг ҳам жазоларини бергучи қаҳҳори зулжалол(Қаҳҳори зулжалол — худонинг сифатларидан бири.) эгам бордир. Аммо бизнинг Тошканд шаҳрида ҳам ўшал Бухоройи шарифдаги бепарҳез ҳаромзодаларнинг бир тойифаси ҳукуматдорлик қиладирлар. Ул ҳаромзодалар бундаги сиз ва бизга ўхшаш аҳли илмларнинг фарзандларимизни зўрлиқ бирлан ҳирсхоналарда закўн ўқутиб, занона(Зан — аёл, хотин.) сочлар қўйдириб ва яна кўтоҳ кийимларга одатландириб, фисқу-фасодга ривож берадирлар. Биз аҳли илмлар бўлсақ, уларга қарши сўз айталмай гўшаларда зор-зор йиғлаб маишат қилурмиз. Аммо бундаги фисқу-фасод ашаддий даражага етди, болшавой хотунлар пайдо бўлуб, кўчаларда эркаклардек бараҳна (Бараҳна — яланғоч.) юруйдурлар ва яна ёш қизларни йўлдан оздириб ҳирсхоналарга бошлайдирлар, шарму-ҳаё йўқ, парҳез(Парҳез — қўрқиш, ҳайиқиш.) йўқ, бул ҳодисалар ҳаммаси қиёматнинг аломатиму, деб бисёр қўрқадирман.
Бо ин ҳама фақир ул ҳаромзодалар ила азбаройи муросасозлик учун «ҳапа» қилуб, пурс-порслар бирлан навъи тириклик қилурмиз. Аммо ёзған маърузангизда ул фосиқларға саодати дорайн(Саодати дорайн — ҳар икки дунё саодати, яхшилиги.) талабида бўлғанлиғингизнинг маъносига дарҳол вақиф бўлуб, муросасозлик тариқасида айтилган деб билдим, илло ул бепарҳез ҳукуматдорларга саодати дорайн талабида бўлмоқ куфр бўлур эрди, ҳоказо аҳли куффорга ва лекин мусулмон фарзандидан чиқған муртадлардан(Муртад — диндан қайтган.) жаҳаннам оташи ҳам ҳазар қилур эркан. Аммо маърузангиз бисёр фасиҳ(Фасиҳ — равон.) ёзилған эркан, ўқуб ҳузурлар қилдим. Башарти ул ердан бирар иложининг имкони бўлмаған бўлса, фақир бул жонибда(Жониб — томон, тараф.) чизи ҳаракат қилуб кўргайман ва яна «Муштум» китобининг мусаннифи бирлан ҳам андак алоқамиз бордир. Бул маънида унинг бирлан ҳам суҳбатлашгаймиз. Аммо маърузангизни бул ердаги ҳукуматдорларга ушлаб юриш бисёр хавфлик кўринадир, зероки, ул ҳаромзодалар андак сабабини айтиб дарҳол қамоққа олмокдин ҳам тоймаслар, баҳарҳол аёлманд одамга тинчлик ғаниматдир. Оллоҳи таоло сиз қадрдонимизга сабр бериб, ул золимларнинг жазоларини берсун, омин, ба ҳурмати Қитмир, Қитмир, Қитмир.(Қитмир — ривоятларга кўра, бир гуруҳ йигитлар золим ҳоким зулмидан дину имонларини сақлаш учун қочиб бир каҳфга — ғорга яширинадилар. У йигитларга Қитмир номли ит ҳам эргашиб, ғорга кириб жаннати бўлган экан. Яхшиликни қабул бўлишида, ёмонликни қайтаришда ўқиладиган дуоларда ана шу саҳобаларни ёди қаторида ушбу итнинг номи ҳам эсланади.)
Камина домла маъ бужур (Маъ бужур — маъ би жавр — жабр кўрган.) мулаққаб(лақабланган.) ба Калвак махдум ибн мулла Салимсоқ Охунд мударрис марҳум Шоший Нақшбандий.
Бу маҳола аслида махзум пгоғам томонидан мулла Аброрхўжа домлаға ёзилған бир мактуб эди. «Қалам учи» бериш ваъдаси билан мактубнинг бош томониға бир муқаддима ёздириб ҳам мулла Аброрхўжанинг маърузасини айнан кўчиртириб олдим ва «Муштум»га юбордим. Агар мувофиқ кўрсангиз, ўкуғучиларингизға тақдим қилурсиз. Ва яна маҳфий ҳолмасунким, домланинг «хотира дафтари»ни бир неча кундан бери йўқотиб кўйиб, тополмай юрибман. Топқан кунимдан бошлаб бурунғича ҳоли ҳудрат кўчириб турарман.

Жулқунбой
«Муштум» — 1924 йил, 6 (26)-сон.
Абдулла Қодирийдан