Тонг каби кумуш сочувчи бўлган инсон, меҳринг қуёш мисоли эл бошига сочилади. Субҳ каби халқнинг юзига кулиб боқиб, фалак чархи каби эл бошидан ўргуласан.
Қилган яхши ишларинг учун халқдан дуо оласан. Сен одамларга нафъ етказмакни шиор айладинг, у наъфни ўзингга ёр айладинг.
Нафъинг агар халққа бешакдурур,
Билки бу нафъ ўзунга кўпракдурур.
Булут денгизга ўз қатраларини сочса, баҳр ҳам бу қатраларни покиза дурга айлантиради. Деҳқон ниҳолни парвариш қилса, у гул ва мева беради.
Кимки зарар келтиришга одатланса, элгагина эмас, ўзига ҳам жавр этади. Чунки шишани босиб синдирган инсон ўз оёғи яра бўлишини ўйлайвермайди. Хас-хашакка шуъла тушиб аланга олса, уни куйдиргач, ўзи ҳам ўчади. Капалакни тутмоқчи бўлган бола дўпписини ерга уради-да, ўз бошини очиқ қолдиради.
Бирон бадавлат киши зўрлик билан халқнинг уруғини тортиб олиб, уни ўз ерига экса, бу уруғни чумолилар талаб кетиши муқаррар. Кимки фалакка қараб тош отса, тоши ўз бошини яралайди. Пасткашлик белгиси ёмонликдир, Шуъланинг табиати ҳароратдир.
Лекин ёмон одам ҳам ўзини яхши қилиб кўрсатса, нима ҳам дейиш мумкин. Аммо мушкни ҳар қанча яшириб қўйилса ҳам, атри уни элга ошкор қилганидек, унинг ёмонлиги ҳам яширин қолмайди. Аслида яхши одам ҳам бою камбағал бўлса ҳам сезилиб туради.
Худо бировнинг табиатини пок қилиб яратган бўлса, нопок одамлар уни севмаса, ҳечқиси йўқ. Мева остида данак ҳам, мағиз ҳам бўлганидек, ҳар кимсанинг дўсти ҳам, душмани ҳам бўлади.
Яхши-ямондин бари эрмас жаҳон,
Лек ямон зоҳир-у, яхши ниҳон.
Чунки ямон кўпрак эмиш, яхши оз,
Жазмки, оз ўлғусидур яхши роз.
Бошқаларни писанд қилмайдиган одамлар яхшиларни асло писанд қилмайдилар. Ёмон қилиқларни ёқтирадиган пасткашлар элнинг яхшиларини ёқтирмайдилар. Хаёли ёмон фикрларга тўла инсонлар барча яхши фикрли кишиларга ҳасад қиладилар, улар тошларни лаъл ҳисобида билиб, барча садаф синиқларини инжу ҳисоблайдилар.
Бировнинг дастурхонида патир кўрсалар, осмондаги тўлин ойдек бўлиб кўринади. Бировнинг зарҳал айвонини кўриб қолса, ичини ҳасад кемиради. Ҳар киши гул исласа, унинг қўлига тикон ботгандек бўлади; эл шод бўлса, у бундан алам чекади, дард уни изтиробга солади.
Наби сўзи билан шод бўлиб, элга зарар етказиш хавфидан озод инсон! Ҳақ фалак тоқини бино айлар экан, унинг ичида ушбу фонийлик дунёсини ҳам яратди. Даврон гулшанига нақшу нур бериб, ҳар гулини тобланувчи офтобга айлантирди.
Худо бу чаманни яратар экан, унга инсон гули мақсад бўлган эди. Инсонлар гуруҳи аро ҳам комили пайғамбарлар шоҳи Аҳмади мурсалдир.
Пайғамбарлар қуёшини шундай юксак ва улуғлиги билан сенинг шомингни ёритувчи машъал, сенинг шонингни айтувчи маддоҳ қилди, нафъ етказиш ўлчовини тузиб, шу ўлчовга кўра сени одамларнинг яхшиси қилди.
Сен ушбу улуғ мартабанинг қадрини бил ва унинг шукрини қил. Шукрни мумкин қадар кўпроқ қилмоқлик _ кўпроқ яхши сўз сўзламоқликдир.
Хайр муяссар гар эмас эл била,
Нафъ тегурмак ҳам ўлур тил била.
Ганж бериб бўлмас экин тутса кўз,
Улча қилур вақтида бир яхши сўз.
Ҳам сўз ила элга ўлумдин нажот,
Ҳам сўз ила топиб ўлук тан ҳаёт.
Маъдани инсон гуҳари сўздурур,
Гулшани одам самари сўздурур.
Сўз била нафъ ўлмаса эл пешаси,
Яхши керак кўнглида андешаси.
Ҳар бир инсон бошқа бир одамнинг хурсандлигидан шодланиши, нохуш бўлса - ташвишли бўлиши керак.
Одамий эрсанг, демагил одами,
Оники йўқ халқ ғамидин ғами.
Бир кишининг ўлганини эшитиб хурсанд бўлган инсон гўркову ғассолу жаллоддир. Учовининг қайси бирини тасаввур этсак, таъбимизни жирканиш, нафратланиш қоплаб олади. Бу сифатлардан ҳам ёқимлироқ яна бир иш бор, бу ҳам бўлса элга беришу олмаслик. Берган нарсани эсдан чиқариб юбормоқ, берганни олмоқни хаёл этмаслик яхшидир. Булут топганини эл устига сочгани учун ҳам Ҳақ уни қудратли, даргоҳи кенг ҳукмдорга айлантирди. Одамлар сочган нарсаларни териб ўз маконига ташувчи чумолининг иши тириклайин гўрга кирмоқ бўлди. Ҳамма нарсани йиғиб юрадиган шамол шу иши туфайли ҳамиша дарбадару хоксор.
Шиша юзларга гулоб сепгани учун уни орзулаб тоқ устида асрайдилар. Супурги ҳар учраган нарсани йиғиб юргани учун эшик олдида хор-зор бўлиб ётади.
Санамларнинг зулфлари мушк тарқатиб ётади. Шунинг учун ҳам қуёш юзлилар уларни рухсори устида асрайди.
Яна бир муҳим жиҳат чучук сўзларни очиқ юз билан айтишдирки, буни аччиқ бодани чучук сўз билан тутмоққа ўхшатиш мумкин. Инъом беришда бу яхшиликни эсдан чиқармаган инсон бир йўла яна икки гўзалликка эришади. Олтин лаган дилтортар мева билан тўлдирилган бўлса ҳам, унинг устига гуллар қўйилса, ортиқча зеб бўлади. Олтин тожга зийнат берса ҳам, устида дур бўлса, янада чиройлироқ кўринади.
Безалган дастурхон ҳар қанча ҳурматга лойиқ бўлмасин, устидан қанд сепсалар яхшироқ бўлади. Ундай инсон шу хил ахлоқ била юриб, жазога қўл урмай, жафо қилмаса, дилхираликни шодликка айлантирса, ҳар қанча жафо етганда ҳам вафо айласа:
Они башар хайлининг инсони бил,
Одамилар одамиси они бил.
Англа кишиликни мусаллам анга,
Юз кишиликча иш эса ҳам анга.

Ҳазрати Айюб ва ўғри ҳақида ҳикоя

Бир кеча Айюб халаф шамъдек ниёз кўз ёшларини тўкарди. Куйишда у шамъга шерик эди. Хилватда, бир бурчакда худди бебаҳо дур бир пана жойда тургандай ўтирарди. Шу кечаси бир кисавур ер остидан яширин йўл _ нақб қазиб, унинг уйига ўғирликка тушди. Кечаси билан ер остини қазиб чиқди. Айюб уни сезиб турса ҳам индамади. Ўғри нақб ичидан чиқиб, уйдан ўғирлаган нарсаларини орқасига боғлаб олган ҳолда нақбга кирмоқчи бўлувди, у ердаги тешик торлик қилди, чунки юки жуда катта эди. Тор инига сичқон, қуйруғига ғалвир боғлаб кирмоқчи бўларди.
Айюб кўрдики, ўғрининг кучи етмаяпти. Шунда у ўрнидан турди-да, эшикни очиб йўл кўрсатди. «Юкинг катталик қиляпти, нақб тешиги эса тор экан. Эшикдан чиқиб кетавер», деди.
Шайх шундай бир йўл кўрсатдики, ким ҳам бундай йўлдан чиқа оларди? Ўғри бу ҳолатни кўриб ҳайрон бўлди, оғир юк эса елкасидан босиб турарди. Шунда бир дард, аланга жонига ўт солди-ю, ундан осмони ҳам куйиб кетди. Эгнидаги юкни ҳам бу ўтга урди, ўзлигини ҳам куйдириб, ранжу уят уни шарманда қилиб, хас-хашак каби ёндирди.
У наъра чекиб, сел каби кўз ёшларини тўкди, шайх оёғига бошини қўйди. Унинг караму лутфи тилини лол этди, жисмини беҳол этди. Шайх карам қилиб, кўз ёшини артди, бошини тупроғдан кўтарди. Унинг дарду аҳволини англаб етган шайх ўйлаб кўришни маслаҳат берди. Сулук ўтига жони куйиб, нишони маҳв бўлди.
Ўзлиги хас-хашакдек куйиб, ўт билан ёруғлик пайдо бўлди. Комил имон уни парваришлади. Бир афв билан шунча иш юз берди.
Нетти Навоий, қўюбон телбалик,
Сен дағи урсанг бир этакка илик.