Ҳар кишиниким одати тўғрилик бўлса, фалак унга ҳар қанча тескарилик, қайсарлик қилганида ҳам қўрқадиган жойи бўлмайди. Ўқнинг таянч парлари тўғри бўлса, ернинг эгрилиги унга бирон зиён етказармиди? Йўл қанча тўғри бўлса, йўлчи мақсадидаги манзилига тезроқ етиб боради. Шундай вақтларда қинғир-қийшиқлиги туфайли йўлнинг узайиб кетиши аниқ-ку!
Най тўғри бўлгани учун ҳам одамлар уни тинглашни ёқтирадилар. Чанг эгри бўлгани учун қулоғини бураб жазо берадилар.
Айвонда ёнаётган шамъ ўти тўғри кўтарилиши туфайли кечки базм шоҳиди бўлади, кўп айланиб учавергани билан парвонанинг етиб бориш жойи маълум.
Сарв қомати ўқ каби тўғри, шу туфайли шамол ҳам унга зиён етказолмайди. Боғда чирмашишдан бошқа ишни билмайдиган сунбул эгрилигидан юзлари қорайиб кетган.
Чанг асбоби қили тўғри экан, нафис овозлар чиқараверади, салгина эгри бўлса, соз чиқмайди.
Назари тўғри одам тўғри, покиза киши бўлади. Кимнинг қўли эгри бўлса, у _ ўғридир. Қўл эгриликка мойил бўлса, уни кесибгина тузатиш мумкин. Ҳар ким тўғриликни истаса, у икки хусусиятни англаб олсин. Биринчидан, кишининг сўзи тўғри бўлса, сўзигина эмас, балки ҳам сўзию ҳам ўзи тўғри бўлса, ҳалол бўлса. Бири буки, ёлғон гапириб қўйганида ачинса, тўғри сўзни чиройли гапирса. Аввалгиси яхши, лекин иккинчиси ҳам ёмон эмас.
Ёлғонни камроқ гапирадиган кишилар кошки бизнинг давронда ҳам бўлса эди. Кимки бу давронда ростгўй бўлса, иши доимо каму кўстликдан бошқа нарса бўлмайди. Давр эгриликни талаб қилади, сен ростликни тиласанг, розилик билдирмайди. Тўғриликни шон-шараф деб билган кишиларга даврон гардиши душманлик қилади. Қалам тўғриликни талаб қилгани учун боши кесилади. «Алиф» ҳарфи тўғриликни яхши кўргани учун «бало» сўзи уни оёқлари остига олиб мажақлайди. Янги ой эгрилиги туфайли ҳамманинг диққатини ўзига тортади. Салла чирмалиб-чирмалиб бош устига чиқишга сазовор бўлади.
Йўқ-йўқ, бундай эмас, бу ёзганларим хато. Балки барчаси қаламнинг битган хатолари, эгри билан тўғрининг таърифи айни ҳақиқатдир. Шамъ тўғрилигидан хурсанд бўлиб куяди-ю, лекин бошдан-оёғи нур бўлади. Чақмоқнинг иши эгрилик бўлгани туфайли ҳам, гарчи у ҳам ёриса-да, ер остига кириб йўқ бўлади. Деҳқон режа чекмас экан, боғ ўрнига чангал унади. Деҳқон моласиз, уруғ сочса, сувни тенг ичмай қанчаси яксон бўлади. Кўзгу юзи қанча текис бўлса, соҳибжамоллар юзи тўғри бўлиб кўринади. Унинг юзи сайқалланмаган бўлса, атрофидаги безаклар уни мутаввал _ турли хилда: чўзиқ, йўғон ва ҳ.к. кўрсатади. Қуёш жим турган сувда тўғри акс кўрсатса, сув қўзғалса, эгри кўрсатади.
Хато қилиб билмасдан ёлғон гапириб қўйиш ёлғончи деб аташга асос бўлолмайди, чунки бу хил одамлар хато қилганини англагач, ўзлари ундан воз кечишади. Ёлғон гапиришни шиор қилиб олган, доим ёлғон сўзлашга одатланган одамларни эркагу мусулмон деб бўлмайди.
Ёлғончиликни касб қилган киши ҳар қанча ҳаракат қилса ҳам, бир-икки иши юришади-ю, унинг ёлғончилигини халқ билмай қолса ҳам, Аллоҳ огоҳ бўлиб, кўриб туради-ку! Ушбу сифатини элдан ҳар қанча яширмасин, ёлғон охир ўзини бир куни ошкор этади.
Одамларни ҳар соҳада алдаб юришдан кўра ўғрилик ундан яхшироқдир. Ҳар киши ёмон, ёвуз ният билан онт ичган бўлса ҳам, нияти ўғирлик бўлса, кафорат билан дафъ қилиш мумкин. Кимки ўзи ўз сўзини ёлғонга айлантирган бўлса, у, қолган барча сўзларини ҳар қанча рост демасин, эл унинг сўзлари ростлигига ҳеч қачон ишонмайди. Уни азобга солган бу зиён, зарар шу даражадаки, ҳатто кафорат билан ҳам ундан озод бўлиш иложсиз.
Кимсага ёлғончи дебон қолса от,
Бу от ила чорласалар ўзу ёт.
Сидқ хитоби яна ёнмас анга,
Чин деса ҳам, халқ инонмас анга.
Кимки чини эл аро ёлғондурур,
Ёлғони чинлиққа не имкондурур?
Неча зарурат аро қолғон чоғи,
Чин демас эрсанг, дема ёлғон доғи.

Ёлғончи Дуррож ҳақида ҳикоя

Бир ўрмонда ёвуз бир она шер яшарди. У ваҳшатда осмон йўлбарсидан қўрқмас эди. Бола кўрганида завққа тўлиб хурсанд бўлар, аммо кўпинча уларни чумолилар талаб ташлашар, шу туфайли шер ўз фарзандини оғзида кўтариб олиб юрарди.
Ўша ўрмонда бир қирғовул ҳам яшаб, ҳамиша ғазабкор шердан қўрқиб ҳаёт кечирарди. Шер дам-бадам боласини тишлаганича ўрмонда ҳар ёнга қадам қўяр экан, ногаҳон дуррож ётган ерга бориб қолса, у парр этиб учиб шерни сескантириб юборар, шунда у тишини қаттиқроқ сиқиб боласига азоб берарди. Ўз жигарига мотам тутгандек бўларди. Кўнгли бу ишдан озор чекиб, дуррож билан дўстлик чорасини излай бошлади. Унга дедики: «Сенда менинг заррача қасдим йўқ, бу сўзларимга ишонч билан қара. Мендан ваҳм қилмай, дўстиму сирдошим бўлгин. Хурсандчилик чоғларимда эса шодлигимга шерик бўлгин. Мен ҳам сенинг овозингни эшитиб хурсанд бўлай. Шарт шуки, сенга бирон ҳайвондан зарар етса, овчининг тўрига тушиб қолсанг, ёрдам учун дарҳол қўлимни чўзай, душманни бир панжам билан йўқ қилай. Ваъдамга содиқ бўлиб сени душман тузоғидан халос қилай!»
Шер кўп тушунтириб, ўз муддаосини баён қилгач, дуррож ҳам у билан юракдан аҳдлашди. Шундан кейин икковларининг ўрталарида меҳр-муҳаббат пайдо бўлиб, кўрганларнинг ҳаваси келадиган даражага етишди. Шер қаерда ором олиб ётган бўлса, атрофида дуррож қўрқмай парвоз этар, худди султон бошида ҳумой айланиб учиб тургандек, шер боши атрофида парвозда бўларди. Шер унинг сайрашини эшитар экан, баъзан ёлғондан ёрдам сўраганини эшитиб қолиб, унга: «Ёлғондан мени ёрдамга чақирма, яхши бўлмайди, тўғри сўз олдида ёлғон ёмон қилиқ саналади», деб насиҳат қиларди. Аммо ҳеч қайси ҳайвондан қўрқмайдиган бўлиб қолган дуррож ёлғончилигини йўқ этмай, ҳазиллашгани-ҳазиллашган эди.
Бир куни бир овчи уни ушлаш мақсадида ўз тўрини ёйди. Дуррож доналарни еб, сув томон юрган ҳам эдики, овчи тўрини тортди. Қуш овози борича ўзининг тузоққа тушиб қолганидан шерни «Дод! Мени тутиб олишди!» деб огоҳлантирса ҳам, шер унинг сўзларини ҳар доимгидек алдамчилиги, ҳазили деб ўйлади. У дуррожнинг бундай ҳазилларини, ёлғончилигини кўп эшитиб алданган эди. Шунинг учун бу сафарги чин сўзларини ҳам олдинги қилиқларидан бири деб билди-да, ёрдамга келмади. Оқибатда ёлғончи қуш овчи қўлида ҳалок бўлди.
Ҳар кишиким бирон сўзни бехосдан ёлғон сўзлаб юборса ҳам, халқ уни рост деб билади.
Сўзда, Навоий, не десанг, чин дегил,
Рост наво, нағмага таҳсин дегил.