Лев Толстой ўзининг асосий асарларидан бири — «Анна Каренина» устида тўрт йил ишлади. Бу вақт мобайнида ёзувчи асарни бир неча бор қайта ишлади. Толстой 1876 йилда иккиюзли аммакасининг сарой фрейлинаси Александрага ёзган хатида шундай деган: «Менинг Аннам менга аччиқ турпдай ёқмас бўлиб кетди. У билан ёмон характерли тарбияланувчи қиз каби қийнаб қўйдим. Лекин менга уни ҳақорат қилманг ёки эҳтиёткорлик билан гапиринг. У барибир фарзандликка олинган». Ушбу материалда романнинг қандай бошлангани, ёзувчининг матн ва қаҳрамонлар характерига қандай ўзгаришлар киритгани ҳамда қаҳрамонлар орасида қайси бири унинг овози билан гапирганини муҳокама қиламиз.

Мактабда ўқитиладиган роман матни қандай нашр этилган?

Лев Толстойнинг бу романи 1875 йилдан 1877 йилгача қисмларга бўлинган ҳолда нашр қилинган. Барча қисмлари, охиргисини истисно қилганда, «Русский вестник» адабий журналда босилган. Романнинг биринчи қисмида асосий ва иккинчи даражали қаҳрамонлар таништирилади: Облонскийлар оиласи бошлиғи Стива, ўз хотинига содиқ бўлмаган эркак; Константин Левин; ҳамда Стиванинг опаси Анна Каренина, у қариндошларини кўриш учун ташриф буюради. Унга Алексей Вронский муҳаббат қўяди.
Романнинг иккинчи қисмидан бошлаб асосий қаҳрамонлар орасида ҳиссиётлар пайдо бўлади. Анна Каренина Вронскийнинг отдан йиқилишига кучли реакция билдирганида ўзини ошкор қилади. Шунингдек, Щербацкийлар хонадонида фожиа рўй беради: Кити Вронский унинг ҳурматини қозонишга уринмоқда, деб ўйлаб, унга нисбатан эҳтирос уйғонган эди. Аммо Вронский унга уйланиш ниятида эмаслигини билганидан сўнг, Кити асабий ҳолатга тушиб, туберкулёз касалига чалинган эди. Оиласи уни даволаниш учун шифобахш сувлар яқинига юборган.
Сюжетнинг давомида Алексей Каренин хотинининг содиқ эмаслигини билиб қолади, аммо ажрашмай ҳаётни давом эттиришга қарор қилади. Лекин Анна ва Вронскийнинг уйида бирга экани ошкор бўлганидан кейин у ўз қарорини ўзгартиради. Суд ажрашишдан бош тортган, чунки турмуш ўртоқни хиёнатда айблаш учун жиддий далиллар талаб этилган. Кейинчалик, Анна ва Вронский Италияга кетади, аммо Европада уларнинг муносабатлари ёмонлашади. Вронскийнинг зерикиши сабаб, улар Россияга қайтиб келади. Анна ўз ўғли билан учрашишга уринишни қонуний имкониятга айлантира олмайди, жамият эса уни «пасткаш аёл» деб ёмон кўради.
Натижада, Анна Каренина Вронский билан мунтазам жанжаллар, ўғлидан айрилиқ ва ёлғизликдан азоб чекиб, ҳаёт билан видолашишга қарор қилади. Вронский, фожианинг таъсири остида, ихтиёрий равишда Сербиядаги урушга йўл олади.

Китоб ғояси қачон ва қандай пайдо бўлган?

Мутахассислар роман ғоялари 1870 йилдаёқ пайдо бўлган, деб ҳисоблашади. София Толстояннинг кундалигида «У менга юқори жамиятдан бўлган, аммо ўзини йўқотган турмуш қурган аёл ҳақида гапирди. Унинг вазифаси бу аёлни фақат аччиққина, лекин гуноҳсиз қилиб кўрсатиш», деб ёзган. Бу ҳақда совет олимлари, жумладан, Николай Гусев изланишлар олиб борган. 1873 йилда Толстой роман ғояси ҳақида ёзувчи Фёдор Страховга шундай деб хабар берган: «Мен билмай қолиб, қандайдир саҳна ва воқеаларни ўйлаб топдим, ва улар шу қадар гўзал ва қалтис туғилди-ки, натижада ҳозиргина якунига етган роман пайдо бўлди».

«Анна Каренина» матнида қандай ўзгаришлар қилинган?

Николай Гудзий биринчи дастлабки қўлёзмалардаги версияларда Анна Каренина «аччиққина, лекин гуноҳсиз» сифатида тасвирланганини таъкидлайди. У ўзига бўлган эҳтирослари учун жамият қоидаларини четлаб ўтади, аммо кейинчалик унинг маънавий жиҳатлари бойитилган, шунга қарама-қарши равишда Алексей Карениннинг образи эса шунчалик ёмонлаштирилган.
Лев Толстой матнга сезиларли ўзгаришлар киритган, бу унинг ижтимоий масалаларга бўлган қарашлари билан ҳам уйғунлашган. Масалан, Левин образи орқали Толстой ўз фикрларини ўқувчиларга етказган.

Анна Каренина: образлар ва сюжетдаги ўзгаришлар

Николай Гудзийнинг таъкидлашича, роман давомида Анна Каренина образи маънавий жиҳатдан бойиб борган ва унинг ахлоқий қиёфаси кучайган. Шунга қарама-қарши равишда Алексей Карениннинг образи пасайиб, у бюрократияга ботган, педантик ва ўзини ўта ишонган шахсга айланган.

Лев Толстойнинг дастлабки ёзувларида баъзи иккинчи даражали қаҳрамонлар катта роль ўйнаган. Масалан, Константин Левиннинг дўсти социалист Крицкий дастлаб коммунизм ғояларини тарғиб қилиб, жамият тузумига қарши зўравонлик орқали кураш зарурлигини таъкидлайди. Аммо якуний версияда Крицкий фақат қисқача тилга олинади: «Уни, албатта, полиция таъқиб қиляпти, чунки у ахмоқ эмас». Романнинг илк редакцияларида инқилобчилар ва нигилистлар муҳим ўрин тутиши белгиланган эди, аммо кейинги таҳрирларда бу ғоялар тўлиқ чиқариб ташланган.
Анна Каренинанинг ҳалокати саҳнаси ҳам дарҳол пайдо бўлган эмас. Николай Гусевнинг маълум қилишича, Толстойнинг қўлёзмаларидан бирида шундай жой бор: «Ордан кейин унинг жасади рельслар остида топилди...». Бу эскизларда ҳалокатнинг ҳозирги кўринишдаги тўлиқ тавсифи йўқ эди.

Кити ва Левиннинг сюжетли йўналиши

Романнинг дастлабки версияларида Кити ва Константин Левин ўртасидаги муносабатлар йўқ эди. Бош қаҳрамонлар фақат Анна Каренина атрофида бирлаштирилган эди. Кейинчалик Левин образи Лев Толстойнинг альтер-эгоси сифатида кўрила бошланди. Бу билан романга ижтимоий жиҳат қўшилди. Левин орқали ёзувчи ўзининг жамият тузилишига оид фикрларини билдирган.

Романнинг ижтимоий аҳамияти

«Анна Каренина» нафақат оилавий муносабатлар ва ахлоқ саволларини кўтарган, балки умумий ижтимоий адолат каби глобал мавзуларга ҳам тўхталган. Масалан, роман 1870-йиллардаги долзарб ижтимоий ва маданий муаммоларга ишора қилади. Шулардан бири — «университет масаласи» бўлиб, 1867 йилда Москва университетидан уч ёш профессорнинг истеъфо бериши воқеасига тегишлидир. Толстой бу воқеани қисқа қилиб тасвирлаган, чунки ўша даврдаги ўқувчилар воқеанинг асл моҳиятини билишган.
Романнинг саккизинчи қисмида «славян масаласи»га ишоралар бор. Бу муҳокамалар славян халқлари тақдири ҳақида бўлиб ўтган. Константин Левин Балқондаги жангларда иштирок этган «қон-биродарларга» ёрдам беришни кескин танқид қилади. Лев Толстой ўзининг бу фикрларини Левиннинг оғзи орқали ифода этган.
Бу танқид романнинг охирги қисмидаги нашр этилишига таъсир кўрсатган. «Русский вестник» журналида Толстойнинг кўнгиллилар ҳақидаги танқидий қарашлари сабабли романнинг якуний қисми босилмаган ва алоҳида китоб сифатида чиқарилган.

Абу Муслим тайёрлади