Пиримқул Қодиров. Маънавият, модернизм ва абсурд PDF Босма E-mail
17.01.2014 12:13

Гапни инсонга хос маънавий изланишлардан бошлайлик. Геологлар тоғу чўлларни кезиб қадри паст, арзимас нарсаларни эмас, қадри баланд, қимматбаҳо нарсаларни излашади. Шунга ўхшаб, инсондаги маънавий изланишлар ҳам унга азиз туюладиган, руҳий эҳтиёжларини қондирадиган неъматларга қаратилади.
Бутун табиат қуёш нури билан тирик. Аммо инсон қуёш нуридан баҳраманд бўлиш билан чекланолмайди. Инсон руҳи яхши одамларнинг сўзидан, сиймосидан, ижодидан тараладиган маънавий зиёга ҳам катта эҳтиёж сезади. Чунки ҳам табиий нур, ҳам маънавий зиё билан йўғрилган инсон ҳаётигина баркамол бўлади.
Маънавият — чексиз бир уммон. Шу уммоннинг бир қатраси шахсан менга насиб қилган бўлиши мумкин. Қатрада қуёш қандай акс этганини мен ўз ҳаётий ва ижодий тажрибам мисолида қисқача айтиб ўтмоқчиман.
Талабалик йилларимда мен учун энг азиз туюлган муддаолар — илму маърифатни эгаллаш, одамларга нафи тегадиган бир мутахассис бўлиб етишиш ва меҳру оқибатга асосланган оила қуриш эди. Шукурки, бу маънавий қадриятларга озми-кўпми эришиш ва шу ҳақда “Уч илдиз”ни ёзиш насиб этди.
Навбатдаги маънавий изланишлар Москвада аспирантурада ўқиган ва марказий ёзувчилар уюшмасида ўзбек адабиёти бўйича маслаҳатчи бўлиб ишлаган йилларимда бошқача шаклларда давом этди.
Мусофир бўлмагунча мусулмон бўлмайсан, деганлари рост экан. Ватандан йироқда уни соғиниб яшаганда бошқа жойда топилмайдиган юз хил неъматларимизнинг қадри ўтаркан. Москвада менга қуёшли кунлар, оппоқ ўрик гуллари, ширин миллий куйларимиз, она тилимизнинг гўзалликлари етишмас эди. Ўзга элларда ватанни соғиниб яшайдиган одамга барча элдошлар бир бутун миллат бўлиб кўринади. Ватанда юрганингизда “фарғоналиклар ундай, тошкентликлар бундай, хоразмликлар бошқача” деган гапларни эшитамиз. Аммо ватандан йироқда маҳаллий фарқларнинг аҳамияти қолмайди. Мен, масалан, Москвада дўппи кийган одамни кўрсам кўнглим ёришиб кетарди. Атлас кийган аёллар Москва кўчаларида қуёшдан тушган париларга ўхшаб кўринарди.
Мен билан ўн йил бир бинода меҳнат қилган рус, украин, грузин, армани, латиш, эстон, қозоқ, тожик миллатига мансуб ҳамкасбларим ҳар бири ўз халқи ва адабиёти учун жон куйдириб ишлар эди. Уларда миллий ғурур ва маданий савия баландлигини сезганим сари ўзим ҳам шулардан қолишмасликка интилардим.
Мана шу ҳис-туйғулар йиллар давомида ўсиб, кучайиб, одамнинг ватанпарварлик ва миллатпарварлик эътиқодини шакллантирар экан. Бу эътиқод инсон руҳини тор худбинлик қобиғидан эл-юрт кенгликларига олиб чиқади. Бу кенгликларга ўрганган одам руҳан фақат ўз уйида эмас, балки шу уй жойлашган катта ватанда яшаётганини юракдан ҳис қилади. Фақат ўз шахсий миқёсида эмас, ватан, халқ миқёсларида ҳам фикр юритишга одатланади, ана шу миқёсларга мос келадиган катта мақсадларга интилиб яшайди.
Улуғ ғайрат улуғ мақсадлар йўлида туғилади, деганлари бежиз эмас. Абдулла Қодирий ва Абдулҳамид Чўлпон ватан озодлиги ва мустақиллигини ўз олдиларига улуғ мақсад қилиб қўйган эдилар. Ана шу мақсадга яраша улкан ижодий ғайрат ва жасорат “Ўткан кунлар”, “Кеча ва кундуз” каби ўлмас асарларни юзага келтирди. Бу асарларда миллатимизнинг ҳаётига оид теран инсоний мазмун ва бадиий маънолар кашф этилди. Ҳақиқат ва озодлик каби олий мақсадларга йўналтирилган бу романлар олий маънавий қадриятларга айланди. Абдулла Қодирий бошлаб берган ўзбек миллий романчилик мактаби Ойбек, Одил Ёқубов, Ўткир Ҳошимов, Ўлмас Умарбеков, Тоғай Мурод ва бошқа ёзувчиларимизнинг ижодларида давом этиб, янги бир тараққиёт босқичига кўтарилди. Чўлпон ижоди узоқ вақт таъқиқ остида қолган бўлса ҳам, унинг миллий дард ва ватан туйғуси билан суғорилган оловли шеърияти адабиёт майдонида пайдо бўлган янги шеърий истеъдодларга ўз таъсирини ўтказмай қолмади. Ўзбек адабиёти мустабид тузумнинг таъқибу тазйиқларига қарамай йигирманчи асрда А.Қодирий, А.Чўлпон, А.Фитратлардан бошланган ва Ойбек, Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор, Зулфия, Саид Аҳмад, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов, Озод Шарафиддинов, Матёқуб Қўшжонов ва улардан кейинги авлодларгача давом этган улкан бир янгиланиш ва юксалиш жараёнларини бошдан кечирди. Афсуски, бу жараёнлар ҳали адабиётшуносларимиз томонидан етарлича таҳлил ва талқин этилган эмас, муносиб баҳосини ҳам олгани йўқ.
Қисман шунинг учундир, истиқлолдан олдин яратилган асарларни “даври ўтган” деб ҳисоблайдиган, уларни нуқул “анъанавий” деган юзаки сўз билан баҳолайдиган, фақат модерн асарларни янгилик сифатида тан оладиган адабиётчилар пайдо бўлди.
Масалан, З.Пардаеванинг бултур “Ёшлик” журналида чоп этилган мақоласида Ўткир Ҳошимов ва Тоғай Муродларнинг истиқлол даврида чоп этилган янги романларини ҳам “анъанавий” деган сийқа сўз билан баҳоланади. Айни вақтда “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида таниқли адабиётшунослар томонидан бир қатор жиддий камчиликлари кўрсатиб ўтилган “Капалаклар ўйини” романи модерн услубда ёзилгани учун “Адабиётнинг янги романи” деб баҳоланади, ушбу баҳо ҳатто мақоланинг сарлавҳасига чиқарилади.
Тўғри, мақола журнал томонидан мунозара тарзида эълон қилинган. Шуни ҳисобга олиб модернизм ҳақидаги баҳсларга тўхталиб ўтиш жоиз кўринади.
“Капалаклар ўйини” ёш ёзувчи Тўхтамурод Рустамнинг биринчи йирик асари эканини ҳисобга олиб, профессор С.Содиқ уни суяб ва аяб таҳлил қилади. Романда ҳали онги шаклланмаган ёшларни йўлдан оздирадиган ва ҳаётдан бездирадиган иллатлар фош этилганини, муаллифнинг истеъдодида ҳажвий йўналиш кучли эканини домла тўғри кўрсатади. Бироқ муаллиф гоҳ Жеймс Жойснинг онг оқимига, гоҳ М.Прустнинг экспрессив услубига амал қилади, аммо уларга хос юксак маҳоратни эгаллай олмагани учун тақлиддан юқорига кўтарила олмайди.
Гёте “Услуб — бу одам” деган эди. Ж.Жойснинг модернистик услуби ҳам унинг таржимаи ҳоли ва мураккаб тақдири билан боғлиқ бўлган. 1882 йилда Ирландияда туғилган Жойс ўз ватанининг Англия мустамлакасига айланганидан, она тилини унутиб, инглиз тилида асар ёзишга мажбур бўлганидан ўксинади. У ватанида юрганида ўзини иккинчи даражали одамдек ҳис қилади, “комплекс неполноценности” деб аталадиган қадрсизлик туйғуси учун ўз туғилган юртини ва унинг халқини айбдор деб билади. “Ўш санъаткорнинг портрети” деб аталган биринчи романида Жеймс Жойс ўз прототипи асосида яратилган Стивеннинг тилидан ватани Ирландия ҳақида шундай дейди:
— Биласанми, Ирландия нима? Ирландия бу ўз болаларини ўзи ейдиган кекса чўчқа! (“Ёш санъаткорнинг портрети”, 289-б.)
Ўз ватанини шундай ҳақоратомуз сўзлар билан таърифлаган Ж.Жойс 22 ёшида Ирландияни бутунлай тарк этади, Парижда ва Цюрихда яшай бошлайди. Ватандан йироқда юрганида ҳам Ирландияни “шол бўлган мамлакат” деб атайди, Ирландия пойтахти Дублинни “паралич маркази” деб масхара қилади (ўша китоб, 9-бет).
Жойснинг мухлисларидан бўлган Америка ёзувчиси Ж.Феррол ёзади: “Жеймс Жойс динидан, халқидан, ватанидан воз кечади, унга фақат сўз санъати муқаддас туюлади, шу сабабли бутунича санъат-санъат учун деган ғояга берилади” (ўша китоб, ХХII бет). Ж.Жойс чиндан ҳам инглиз тилининг улкан сўз санъаткори бўлиб етишади, унинг сўз санъати соҳасида қилган бадиий кашфиётларидан Э.Хемингуэй каби машҳур ёзувчилар ҳам баҳраманд бўлганларини тан оладилар.
Бироқ ватандан, халқдан, диндан юз ўгириш Жойсни маънавий тушкунликка ва ёлғизлик азобига маҳкум этади. Ўз халқини қадрламаган, ўз ватанини инкор этган, даҳрийликка берилган одам бутун тарихни, бутун дунёни ва одамзотни ҳам қоралашга тушиб кетиши мумкин экан. “Улисс” романида Жойснинг прообрази бўлган ва айнан унинг фикрларини айтадиган Стивен шундай дейди: “Тарих бу — даҳшатли туш, мен ундан уйғониб қутулишни истайман. Тарих — бу дунёнинг криминал хроникаси (жиноятлар солномасидир), чунки бутун одамзод жиноятчилар тўдасидир. Биз дунё деб атайдиган бу сассиқ гўнг уюмида ҳамма нарса омонат…” (“Ж.Жойс “Улисс”, Интернациональная литература” журнали. 1935 й. 2-сон, 46-бет.)
Бутун одамзодни жиноятчилар тўдаси деб айблаш ва дунёни сассиқ гўнг уюми деб ҳақорат қилиш — инсоний одоб-ахлоқ қоидаларини қўпол равишда бузиш эди. Бунинг оқибатида Ж.Жойс атрофида жуда катта жанжал кўтарилади. ”Улисс” романи Англия, Франция ва АҚШда таъқиқланади. Машҳур фантаст ёзувчи Герберт Уэллс Жойсга ёзган мактубида шундай дейди: “Сиз оддий одамлардан юз ўгирдингиз ва ўзингизни жуда катта оляпсиз. Менимча, бу боши берк кўчадир”. Р.Оллингтон деган адиб “Улисс”ни “Одамзодга қарши айтилган ялмоғизларча туҳматдир” деб атайди. Америка адиби Эдвард Далберг “Улисс” романининг воқеалари бир кеча-кундузда бўлиб ўтишини назарда тутиб шундай дейди: “Улисс” — бу ахлатхоналар бўйлаб бир кеча-кундуз давом этган саёҳатдир.” (Д.М.Урнов “Джеймс Жойс и современный модернизм” М. 1964 й. 5-бет.)
Бу энди Ж.Жойснинг бутун дунёни масхаралаганига қарши жавоб масхара эди. Бизнингча, ҳар икки томоннинг ҳам масхаралари ёзувчилик одобига хилофдир.
Шунга қарамай, Ж.Жойснинг аччиқ киноя ва масхараларини юксак санъат ва жасорат намунаси деб ҳисоблайдиган, бу борада ундан ибрат олишга интиладиган одамлар, айниқса, ёш ёзувчилар ҳозир ҳам учрайди.
Юқорида эслаб ўтилган “Капалаклар ўйини” романида Жойсни эслатадиган киноя ва масхаралар энг аввало оддий одамларга такаббурона муносабатда кўзга ташланади. Ҳеч кимга зарари тегмайдиган, эшак миниб рўзғор тебратадиган камтар бир инсон Эшим бутун роман давомида “Эшим — эшак” деб камситилади. Романда олифтачилик билан ичиб-чакиб юрадиган, бирон фойдали иш қилмайдиган бекорхўжа-такасалтанглар “Эшим деганимиз бу — эшак демакдир” деган баландпарвоз шеър ҳам тўқишади. Муаллиф бу билан ҳам қаноатланмай, Эшим номидан қуйидагича умумлашма қилади: “Эшак ҳам худди одамга ўхшайди, фақат эшак одамдан эслироқ бўлади.”
Инсон зотини эшакдан ҳам паст қўйиб, бу қадар аёвсиз ерга уриш модернизм таъсирига берилиб инсонпарварликдан юз ўгиришга ўхшайди. Бир вақтлар Герберт Уэллснинг Жойсга қарата “Сиз оддий одамлардан юз ўгирдингиз” деган танқидини “Капалаклар ўйини” муаллифига ҳам айтишга тўғри келади.
Жойснинг оламдан ўтганига олтмиш йилдан ошди. Шундан бери жаҳонда ва адабиётда катта ўзгаришлар юз берди. Нуфузли доираларда “Европа виждони” деб тан олинган Альбер Камю Ғарб адабиётининг гуманизм йўлига яна қайтиб келишига ва маънавиятнинг астойдил қадрланишига катта ҳисса қўшди. Янги тарихий шароитда постмодернизм тарафдорлари ҳам гуманизм ва маънавият томонга бурилиш ясадилар. Шунга қарамай “Капалаклар ўйинида” ҳамон ўша Жойснинг нигилизмига, ўринсиз киноя ва масхараларига тақлид қилиш ҳоллари кўп учрайди. Муаллиф Тошкент вақтини “Бақаҳовуз вақти” деб ўзгартиради. Ҳатто киноя тарзида “Бақаҳовуз ҳақиқати” деган газета борлиги ҳам такрор-такрор қайд этилади…
Жойс ўзини ниҳоятда ёлғиз ҳис қилади, ўз санъатини ҳамма нарсадан баланд қўяди. “Улуғлик” чўққисида туриб ўз халқи ва бутун одамзод шаънига юқорида келтирилган номуносиб айбномаларни айтади. Модернизмда Жойснинг анъанасига амал қилувчи айрим ижодкорлар ҳам инсонлар ва ҳатто миллатларга нисбатан жуда баланддан келиб, катта-катта айблар қўядилар.
Бунинг бир мисолини истеъдоди кўпчилик томонидан тан олинган таниқли шоир Абдували Қутбиддиннинг “Шарқ юлдузи”да чоп этилган “Изоҳсиз луғат” номли достонида кўриш мумкин. Бу достонда ўтмишдаги мустамлака зулми остида яшаган инсоннинг фожиавий хатолари қуйидагича изоҳланади:

Ватанинг бор эди, сотдинг.
Онанг бор эди, отдинг.
Лаззатга, сафога, ишратга алмашдинг бору будингни
Чўчқага хизматга кирдинг,
Тўнғизнинг амрини бажардинг
Эсизгина одам, қизил ва сариқ шоқол,
Кўз узмай кузатиб турибди ҳар бир ҳаракатингни”.
Кўзингдан, бурнингдан битлар чиқмоқдалар амал-тақал қилиб.
Оғзингдан семириб кетган қурбақа зўрға тушаётир —
кекиртагингни ёриб юборар.
…Эсизгина одам, ачинаман, афсусланаман…
Кечикмадикмикин? Одамни қутқармоққа?!. (“Шарқ юлдузи” 1990 й. 10-сон, 11-бет.)

Мустамлака зулми остида эзилган, алданган, ёмон хатолар қилган, бору будидан айрилган одамга шоир аввал баланддан келиб даҳшатли айблар қўяди, бит ва қурбақалар тимсолида унинг қиёфасига жирканчли тус беради. Сўнг айб фақат одамнинг ўзида эмаслигини, тузум, муҳит ҳам айбдор бўлганини тушунгани учун “Эсизгина одам!” деб унга чин дилдан ачинади. Ниҳоят, “кечикмадикмикин Одамни қутқармоққа!” деган савол билан ўз мақсадини англатади. Катта ҳарф билан ёзиладиган Одамни қутқармоқ эса эзгу мақсаддир. Шу тарзда достонга инсонпарварлик руҳи қайтиб келади.
Афсуски, достоннинг биз келтирган айрим сатрларидан ёш олима Наргиз Маматқулова “Модерн шеъриятда янгича талқин” деган мақоласида бутунлай бошқача хулосалар чиқаради. Англашилмовчилик келиб чиқмаслиги учун Н.Маматқулова кўчирма олган сатрларини бу ерда такроран келтиришга тўғри келади:
“Кўзингдан, бурнингдан битлар чиқмоқдалар амал-тақал қилиб, оғзингдан семириб кетган қурбақа зўрға тушаётир — кекиртагингни ёриб юборар”.
Бу хунук ва эстетикадан йироқ сатрларни Н.Маматқулова модерн шеъриятининг янгича талқини сифатида мақтайди. “Бу сатрларда, — деб ёзади олима, — миллатга нисбатан катта айблов мавжуд. Миллатнинг руҳий тарқоқлиги ва ҳашаротлар каби майдалашуви, қисқаси, улкан бир фожиа тасвирланади” (“Ёшлик” журнали, 2003 й. 4-сон, 29-бет).
Юқорида биз келтирган сатрларда гап миллат ҳақида эмас, мустамлака зулми остида эзилган, алданган, хатолар қилган одам ҳақида боради. Шоир бу одамга ачинади, ҳамдард бўлади, уни қутқаришни ўйлайди.
Модерн шеърият тадқиқотчиси эса бу одамни ўзгартириб, бутун бир миллатга айлантириб юборади. Алоҳида одамга тааллуқли айбловлар бутун миллатга тааллуқли бўлиб чиқади. Гўё бу мисраларда миллатнинг тарқоқлиги ва ҳашаротлар каби майдалашуви, қисқаси, улкан бир фожеа тасвирланган эмиш!
Мустамлака зулмига қарши курашда А.Қодирий ва Чўлпондан тортиб Мадаминбеккача, Мунаввар Қори ва Беҳбудийлардан тортиб Файзулла Хўжаевгача, ўзбек адабиётининг жаллодларига қарши исён қилган Абдулла Қаҳҳоргача минг-минглаб миллатдошларимиз озмунча қаҳрамонлик кўрсатдими? Энди бунинг ҳаммасини унутиб, шўро даврида яшаган миллатдошларимизни “ҳашаротлар каби майдалашув”да айблашга ёш олиманинг қандай ҳадди сиғди? Шоир қизил ва сариқ шоқол зулми остида эзилган, булғанган одамга ачиниб ва ҳамдард бўлиб ёзган сатрларни бутун бир миллатга қарши асоссиз айбловга айлантириш — миллий нигилизмнинг ашаддий бир кўринишидир.
Ҳар бир миллат таркибида яхши ва ёмон одамлар бор. Лекин бутунича ёмон миллат йўқ. Айниқса, ўз миллатига паст назар билан қараш ва унга адолатсиз айбловларни раво кўриш ҳаддан ортиқ катта кетиш ва камтарликни унутишдан келиб чиқади. Жеймс Жойс мана шунақа катта кетиш оқибатида ўз халқидан воз кечади, бутун одамзодни “жиноятчилар тўдаси” деб қоралашгача бориб етади, охир-оқибатда нигилизм ва интиҳосиз тушкунлик таъсирида кўзи кўр бўлади ва 1941 йилда вафот этади.
Ана шу даврда ижод қилган француз адиби А.Камю тушкунлик ва нигилизм тўғрисида қуйидагича фикр билдиради:
“Ўта тушкун аҳволга тушиб қолганидан шон-шараф ва ор-номусни ҳам унутиб, замонавий нигилизм ботқоғига ботиб қолганлар билан курашар эканмиз, улар адашаётганини тушунишга ҳаракат қилишимиз керак. Бироқ менинг юртимдаги ва Европадаги кўпчилик нигилизмни рад этган ва тарихни оқилона давом эттиришга киришиб кетган”. (“Жаҳон адабиёти”, 2002 й. 2-сон, 169-б.)
А.Камю “Шон-шараф ва ор-номусни унутиб, замонавий нигилизм ботқоғига ботганлар” деганда кимларни назарда тутганига изоҳ бериб ўтишимиз керак: Совуқ уруш авжига чиққан даврда модернизмнинг гуманимизмга қарши қаратилган оқими пайдо бўлади. Бу оқим тарафдорлари “инсон табиатан ёмон, уни аямай фош этиш керак” дейдилар.
Англияда Голдинг деган адиб “Найза” номли романида антигуманизм ғоясини тарғиб қилади. Джон Уэйн деган модернист танқидчи бу романдаги антигуманизмни қўллаб-қувватлаб ёзади: “Голдинг инсон деган тушунчанинг ўзини инкор этади. У ҳар янги романи билан “гуманизм” деб аталган нарсага қарши аёвсиз ўқ отади.”
Авангард модернистлар ўз халқларининг тарихидаги шон-шараф зарварақларини инкор этадилар. Улар тарихни ой нури каби ҳароратсиз нарса деб камситадилар ва “Йўқолсин ой нури!” деган шиор билан чиқадилар.
Бир вақтлар шўро даврининг пролеткултъчилари “Йўқолсин эски адабиёт! Йўқолсин Пушкин!” деган шиор билан чиққан, лекин орадан йиллар ўтиб, ўзлари йўқолиб кетган эдилар. “Йўқолсин ой нури!” деган модернистлар ҳам йиллар ўтгандан кейин худди пролеткултьчиларнинг аҳволига тушганини италян ёзувчиси Умберто Эко “Номи Роза” деб аталган китобда қуйидагича баён қилади: “Авангард модернизми тарихни инкор этади, образни йўққа чиқаради, уни қуруқ абстракцияга айлантиради, охири оқ қоғознинг ўзи қолади, сурат чизганда холстни тешик қилиб “Тасвир мана шу” дейишгача бориб етади”. Умберто Эко фикрини қуйидагича давом эттиради: “Авангард модернизм шу тарзда таназзулга учраб тўхтаб қолди, модернизмга хос нигилизм тарихни инкор этди, аммо ўтмишни йўқотолмади. Энди модернизм ўрнига келган постмодернизм тарихни қайта идрок этиб тасвирламоқда.” (Умберто Эко “Номи Роза”, роман, М. 1989 й. 461-бет.) Умберто Эко ўзининг бу фикрини амалда исбот этади, “Номи Роза” деб аталган тарихий детектив роман ёзади ва уни постмодернизм маҳсули деб атайди. Бу роман қизиқарли сюжет ва аниқ тарихий шахслар тасвирига бағишланган. Унда А.Камю айтганидек, тарихни оқилона давом эттириш тамойили кўзга яққол ташланади ва шу сифатлари билан Эко романи Жойс модернизмидан кескин фарқ қилади.
Яқинда ўзбек тилига таржима қилинган бразилиялик ёзувчи Пауло Коэлонинг “Алкимёгар” романи ҳам постмодернизмнинг анъанавий модернизмдан фарқи катта эканини кўрсатиб турибди. Жойс романларидаги диндан қайтиш, ватандан воз кечиш, нигилизм ва тушкунликка берилиш “Алкимёгар” романида мутлақо йўқ. Аксинча, бу романда замон ва макон аниқ кўрсатилади, сюжет ёрқин инсоний тақдирлар асосига қурилади, имону эътиқодли, тақдирга ишонадиган, маънавий ҳаёт кечирадиган одамлар бош қаҳрамон қилиб олинади. Бу ҳаммаси мумтоз реализмга хос энг яхши ижодий тамойилларни эсга солади.
Постмодернизм назариячиси Жон Барт ХIХ ва ХХ асрдаги мумтоз реалистик адиблар тажрибаси бугунги постмодернизм ёзувчилари томонидан ҳисобга олинаётганини махсус кўрсатиб ўтади.
Хуллас, модернизмнинг авангард каби турлари реализмга қарши бориб енгилди ва таназзулга учради. Буни амалда кўрган постмодернистлар мумтоз реализмга қарши туришдан воз кечдилар. Тараққиёт спирал шаклида айланма йўлдан бориши маълум. Постмодернистлар шу спирал бўйлаб мумтоз реализм йўлига қайтаётгандай кўринади. Фақат бу — орқага қайтиш эмас, балки спирал бўйлаб юқорига кўтарилиш бўлиши мумкин.
Мана шу келажакни А.Камю ўтган аср ўрталарида олдиндан кўра билгани учун ижодкорларни тушкунликка тушмасликка, замонавий нигилизмга берилмасликка даъват этган эди. Камюнинг Нобель мукофотини олиши муносабати билан сўзлаган нутқи ўзбек тилига таржима бўлиб, “Жаҳон адабиёти” журналида чоп этилган. Ана шу дастурий нутқда А.Камю “санъат — санъат учун” деб, фақат тор доирадаги шинавандаларга мўлжаллаб ёзилган, тушунилиши қийин бўлган асарларга ўз муносабатини қуйидигача билдиради:
“Санъат ижодкорларнинг ўз қобиғига ўралашиб қолишига йўл қўймайди. Санъат азоб-уқубатлар ва қувончларнинг кенг қамровли тасвирини яратиш орқали иложи борича кўпроқ одамларга таъсир қилиш усулидир.”(“Жаҳон адабиёти” т-л 2002 йил 2-сон, 168-бет.)
З. Пардаева каби адабиётшуносларимиз эса ҳамон ўша тушунилиши мушкил бўлган бошқотирма услубидаги “Капалаклар ўйини”ни “Адабиётнинг янги романи” деб реклама қилишади.
Аллома Озод Шарафиддинов бир суҳбатида модернизмнинг кроссвордга ўхшаш бошқотирмасини ёқтирмаслигини айтган эди. Албатта, кроссворд ҳам ўз ўрнида керак. Лекин Абдулла Қаҳҳор адабиётни атомдан кучли деб таърифлаган, фақат унинг кучини ўтин ёришга сарфлаш керак эмас” деб огоҳлантирган эди. Устоз адибнинг шу фикрини қувватлаб, адабиётнинг атомдан зўр кучини кроссворд ечишга ҳам сарфлаш керак эмас, дегимиз келади.
“Бошқотирмасиз” ҳам яхши асар ёзиш мумкинлигини Улуғбек Ҳамдамнинг яқинда китоб бўлиб чиққан “Мувозанат” романида кўриш мумкин. Академик М.Қўшжонов романга ёзган бош сўзида унинг катта қизиқиш ва қониқиш билан ўқилиши сабабларини очиб беради. Асарда чинакам романбоп тақдирлар ва ўта драматик воқеалар янгича тафаккур асосида журъат ва маҳорат билан тасвирланади. Шахсан мен “Мувозанат”ни сўнгги ўн йилда чиққан ўзбек романларининг энг яхшиларидан бири деб ҳисоблайман.
Шу билан бирга, тушкунликка тушган ва нигилизмга берилган анъанавий модернизмнинг ўрнига келаётган ва жаҳон бўйлаб тан олинаётган бағрикенг, маънавияти бор постмодернизмга нисбатан хайрихоҳ бўлишимиз керак, деб ўйлайман.
Бу фикрга исбот тарзида Хуршид Дўстмуҳаммаднинг “Бозор” романини мисол келтирмоқчиман.
Бу романда имон-эътиқодли одамлар бор. Айниқса, бош қаҳрамон Фозилбекнинг тақдири ўқувчини қизиқтиради. Ёши етилган Фозилбекни ота-она ҳам, опа-сингиллар ҳам “Уйлан”, деб қисташади. Фозилбек мол-дуёнга тўла бозорда узоқ изланиб юради. Уйларида ҳам бойликнинг ҳисоби йўқ. Бой оилаларнинг гўзал қизларини унга кўрсатишади. Лекин тақдир тақозоси билан йигитнинг ишқи маънавий бойликлар йиғилган китобхона ходимаси, камхаржгина оддий жувон Қадрияга тушади. “Бозор” романи “Алкимёгар”дан олдин босилиб чиққан бўлса ҳам, Фозилбек образи нимаси биландир Сантягони эслатади. “Нимасидир” деганда биз ҳар икки романда ҳам маънавият олий қадрият сифатида кўрсатилганини назарда тутамиз. Демак, постмодернизм асарлари маънавиятни эъзозлаши ва мумтоз реализмнинг олий қадриятларига суяниши билан ҳам кўпчилик китобхонлар дилига йўл топиши мумкин.

* * *

Маънавият мавзусига қайтар эканмиз, унга нисбатан қарама-қарши қутбда турадиган абсурд тушунчасига дуч келамиз. “Маънавият” бу “маъно” сўзидан келиб чиқадиган юксак қадрият бўлса, “абсурд” луғавий жиҳатдан “маъносизлик” ёки “бемаънилик”ни билдиради.
Ҳаётда бемаъниликлар оз эмас. Уларни адабий асарларда ҳаққоний акс эттириш зарур. Фақат ҳаётдаги бемаънилик адабий асарда тасвирланганда унинг инсонга беҳуда азоб берадиган салбий моҳияти ҳам очиб берилиши керак. Бу мавзуда энг яхши асарлар ёзган адиб юқорида номи айтиб ўтилган Альбер Камюдир. Унинг “Сизиф ҳақидаги ривоят” асари абсурднинг қадим замонларга илдиз отган ҳодиса эканини кўрсатади.
Қадимги юнон Қаҳрамони Сизифнинг мудом баланд тоққа тош юмалатиб чиқиши, тош яна пастга юмалаб тушганда уни қайта ва қайта тоққа олиб чиқиши, юнон худолари уни умр бўйи шу бесамар иш билан шуғулланишга маҳкум этганлари абсурд тушунчасининг энг ёрқин бир мисолидир.
Иккинчи жаҳон урушини бошидан кечирган ва фашизмга қарши кураш олиб борган Камю халқ орасида “жигарранг вабо” номини олган фашизм балосини ҳам тарихнинг улкан бир абсурд ҳодисасидек тасаввур қилади. Ёшлиги Жазоирда ўтган Камю кичик бир шаҳарда каламушлар кўпайиб кетиб, вабо касаллигини қандай тарқатаётганини кўрган экан. Шу ёшлик хотираси улкан бир маъжозий образга айланиб, адибнинг шоҳ асари саналган “Вабо” романига асос бўлади. Жаҳон уруши даврида бутун одамзоднинг ўлим қуроллари ясаш учун қилган интиҳосиз, меҳнатлари Сизифнинг умр бўйи тош юмалатиб азоб тортганига ўхшаб кетгани ва миллионлаб бегуноҳ одамларнинг ўлимига сабаб бўлгани “даҳшатли вабо” каби бир абсурд деб баҳоланади.
Камю ҳали ҳаёт бўлган 1950 — 60 йилларда одамзодни қириб ташлашга қодир бўлган ядро қуроллари яратилгани, совуқ уруш ва қуролланиш пойгаси авжига чиқарилгани ҳам романда вабо тарқатувчи жирканч каламушлар кирдикорига ўхшаб кетади. Роман қаҳрамонлари жонларини хавф-хатарга қўйиб бўлса ҳам, вабо тимсоли бўлган ёвуз кучларга қарши фидойиларча курашадилар.
Инсонни вабодан қутқаришга қаратилган бу кураш Камю романини теран бир инсонпарварлик руҳи билан суғоради. Каламушлар тарқатаётган вабо беъмани бир абсурд бўлса ҳам, бу вабодан инсон зотини қутқариш учун олиб борилган кураш туфайли романда юксак гуманистик маъно пайдо бўлади. Яъни ҳаётдаги маъносиз абсурдга ёзувчи ўзининг таланти, маҳорати ва гуманистик эътиқоди ёрдамида янгича бир маъно бахш этади. Шу тарзда роман маънавият хазинасидан ўрин олади.
Афсуски, Камюнинг абсурдга оид фикрларини нотўғри талқин этувчилар бор. Улар ҳаётда абсурд бўлгани каби, адабиётда ҳам абсурд асар, абсурд ижод бўлиши мумкин, деб ҳисоблайдилар.
Ҳолбуки, Камю ҳаётдаги абсурднинг ғайриинсоний моҳиятини доим ёдда тутишга ундайди. У абсурд оқимига тушиб нишабга қараб оқишни эмас, балки абсурд оқимига қарши сузиш зарурлигини қуйидагича таъкидлайди:
“Агар абсурд туйғуси бевосита ҳаракат қоидасига айлантирилса, унда бу туйғу қотилликка ҳам бефарқ қарайди, уни жойиз қилиб қўяди. Агар ҳеч нарсага ишонч қолмаса, агар ҳамма нарса маъносиз бўлса-ю, ҳеч нарсанинг қадр-қиммати бўлмаса, унда ҳамма нарса мумкин — ёвузлик ҳам, яхшилик ҳам жоиз ва аҳамиятсиз бўлиб қолади.” (А.Камю, “Избранное” Москва, 1990 й. 18-бет.) Ана шу ҳолатга тушмаслик учун А.Камю инсоний ҳақиқатга суянади. Унинг “Немис дўстимга мактублар” асарида инсонга ишонч ғояси олдинга сурилади. “Бу дунёнинг маъносини фақат инсон излайди, — деб ёзади у. — Бу дунёда ҳеч бўлмаганда битта ҳақиқат бор — бу инсон ҳақиқатидир. Шунинг учун, аввало, инсонни қутқариш керак” (ўша китоб, 18-бет.)
Камюнинг ушбу сатрларида инсонга меҳр ва уни турли азоблардан қутқаришга қаратилган олижаноб мақсад бор. Энди шу нуқтаи назардан шоир Ҳусан Карвонлининг қуйидаги шеърига кўз ташлайлик:

Мен ва сен, сен ва у, у ва мен — гаранг.
Лоҳасмиз, бекасмиз, бешамол, бедил.
Ҳамма бир-бирини ёмон кўради.
Нафратлар пишади иссиқда ҳил-ҳил.
(“Ўзбек модерн шеърияти”, 2003 й. 115-116-бет)

Бу сатрларда тушкунлик руҳи ҳукмрон, “Мен”, “Сен”, “У” — уч томонда ҳам меҳру оқибат йўқ, маънавият йўқ, уларнинг урнини абсурд бир нафрат эгаллаган, шунинг учун ҳамма бир-бирини ёмон кўради, ҳамма гаранг ва лоҳас. Бу ҳолдан чиқиш йўлини ҳар ким ўзи билганича кўрсатади. Масалан, Назар Эшонқулнинг ”Ёшлик” журналида чоп этилган бадиасида шундай шеърий фикр билдирилган:

Менга дўст керакмас, душмандан бошқа,
Муҳаббат керакмас “Нафратдан бошқа”.
(“Ёшлик”, 1903 й. 3 июн, 7-бет.)

Демак, Карвонлининг шеърида “ҳил-ҳил пишган нафратларни бадиа муаллифи керак деб ҳисоблайди. Ҳатто “Муҳаббат керакмас нафратдан бошқа” деган сўзлар билан нафратни муҳаббатдан ҳам зарурроқ санайди. Бунинг сабабини муаллиф қуйидагича изоҳлайди: “Одам ўзига дўст кўзи билан қараши фикрнинг турғунлигига олиб боради. Душман кўзи билан қараса-чи? Муҳаббат қўйилган нарсаларга нафрат кўзи билан қараса-чи?”
Менимча, бу саволларда абсурд фикр олға сурилаяпти. Чунки нормал одам ўзига душман кўзи билан қараёлмайди. Бобур Мирзо “Жонимдин ўзга ёри вафодор топмадим, кўнглимдин ўзга маҳрами асрор топмадим” деган фикрининг тўғрилигини бутун ижоди ва ҳаёти билан исбот этган. Чунки одам ўзини дўст билиб, ички дўстга ишониб, суяниб яшасагина нимагадир эришади. Акс ҳолда унинг умри дилидаги душман билан олишиб, доимо бир ҳадик ва хавотирлик ичида бесамар ўтиши мумкин.
Муҳаббат қўйилган насаларга нафрат кўзи билан қараш ҳам маъноси йўқ абсурдга олиб боради. Қайси нормал одам ёрига аталган гулдан нафис меҳрини ёки Она ватанига аталган илиқ муҳаббатини қаҳру ғазаб манбаи бўлган нафратга алмаштиради? Ким уни бунга мажбур қилаолади?”
Бунинг жуда мушкул эканини бадеъа муаллифи ҳам сезади ва “Муҳаббатнинг нафратга айланиши — фожиадир.” деб тан олади. Тўғри, муҳаббатнинг нафратга айланиши фожиа билан тугашини масалан, Шекспирнинг “Отелло” асарида яққол кўрамиз. Нега шуни билатуриб, муҳаббат қўйган нарсамизга нафрат билан қарашимиз ва муаллиф айтган фожиага учрашимиз керак? Бадеъа муаллифи бу саволга қуйидагича жавоб беради: “Фожиа руҳни янгилайди, қарашларни ўзгартиради, янги воқеликни яратади, эскисини инкор этади.” (“Ёшлик” журнали, 1903 йил, 3-сон, 7-бет)
Гап бу ерда театр саҳнасида кўрсатиладиган фожиа тўғрисида эмас, ҳаётда воқеликни янгилайдиган фожиа тўғрисида бораётир. Ҳаётда кўпинча ўлим билан тугайдиган фожиа қандай қилиб руҳни янгилайдию, қай тарзда янги воқелик яратади? Янги воқелик яратилиши — улкан тарихий жараёндир. Янги воқелик кўпинча инқилобий ўзгаришлар натижасида яратилиши тарихдан маълум.
Бироқ одамзод инқилобий ўзгаришлар фожиасини кўравериб роса безор бўлган. Бутун дунё ҳозир тинч эволюцион тараққиётни афзал кўради.
Абсурд назариясининг асосчиси ҳисобланган Камю ҳам ўша машҳур нутқида инқилобий таназзулларни, худоларни йўққа чиқарган мустабид мафкураларни, зиёлилари тубанлашиб, нафрат ва зулм малайларига айлантирилган ўтмиш даврларни қоралайди, адабиёт одамларни душманликка эмас, дўстликка даъват этиши кераклигини таъкидлаб шундай дейди: “Ўзувчининг истеъдоди одамларни бирлаштиришга, уларнинг орасида тотувлик кўпригини қуришга хизмат қилади. Ўзувчи ўз касбининг улуғворлигини белгилайдиган икки нарсани имкон қадар бажаришга рози бўлиши керак. Булар ҳақиқат учун ва озодлик учун хизмат қилишдир.” (“Жаҳон адабиёти” журнали, 2002 йил, 2-сон, 169-бет.)
Қарангки, А.Қодирий ва Чўлпонлар ўтган асрда ҳақиқат учун ва озодлик учун курашга ўз жонларини фидо қилган бўлсалар, улар билан бир асрда яшаб ижод қилган Камю ҳам ҳақиқат ва озодлик учун хизмат қилишни ёзувчилик касбининг улуғвор вазифаси деб ҳисоблайди. Ўйлайманки, бизнинг ҳозирги давримизда ҳам нигилизмга берилмасдан, маъносиз абсурд оқимларига тушиб оқмасдан, А.Камю каби инсон зотини абсурд азобларидан халос қиладиган маъноси зўр асарлар ёзиш ва шу йўл билан ҳам одамларнинг маънавий эҳтиёжларини қондириш ёзувчилик касбининг энг улуғвор вазифаси бўлиб қолади.
Тирик жонзотлар орасида фақат инсон китоб ўқийди. Китобдан маънавий озиқ олиб яшаш эҳтиёжи — инсон зотини ҳайвонот дунёсидан ажратиб турадиган улкан чегарадир. Шу чегара бузилса ва инсон маънавиятдан бутунлай маҳрум бўлса, яна орқага — ҳайвоний ҳирслар оламига қайтиб кетади.
Мамлакатимизда маънавиятга жуда катта эътибор берилаяпти. Маънавият марказлари барча худудларда ишлаб турганлиги, ҳамма таълим муассасаларида маънавият дарслари ўтилаётгани халқимизнинг маънавий соғлом ҳаёт кечиришига ёрдам беради, ёшларимизни четдан келадиган ҳаёсизлик, маъносизлик ва шафқатсизликлардан огоҳ қилади, уларни инсоний меҳру оқибат руҳида тарбиялашни мақсад қилиб қўяди.
Айниқса, халқ дардига дармон бўладиган ва инсон камолотига хизмат қиладиган миллий адабиётимизда энг самарали ижодий изланишлар маънавий изланишлар жараёнига қўшилиб боради. Шахсан менга бирон янги нарса ёзиш насиб этса, бу йўлда китобхоннинг маърифий ва маънавий эҳтиёжини озгина бўлса ҳам қондириш, унга мушкул туюлган муаммони таҳлил ва талқин этишда кўмаклашиш учун ўзимни бурчли сезаман. Ушбу бадиа ҳам ана шу бурчни баҳоли қудрат бажаришга қаратилган.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2004 йил 12-сонидан олинди.
 
Фақирий (1880-1925) PDF Босма E-mail
21.03.2014 15:04

Фақирий (тахаллуси; асл исм-шарифи Абдураззоқ Абдужаббор ўғли) (1880 — Хива яқинидаги Бўзхона қишлоғи — 1925) — шоир, хаттот ва наққош. Хивадаги Оллоқулихон мадрасасида ўқиган. Шарқ мумтоз адабиётини ўрганиб, ўзи ҳам шеърлар ёза бошлаган. Отасидан ёғоч ва тангага нақш ўйиш санъатини ўрганган. Машҳур хаттот Худойберган Девоннинг шогирди бўлган.
Фақирий 1914—15 йилларда ўз шеърларини тўплаб, «Девони Факирий Хоразмий» ни яратган. «Девон» ғазал, маснавий, мураббаъ, мухаммас, мусаддас, мустазод, рубоий, чистой каби жанрларда ёзилган шеърлардан иборат. Уларда севги ва садоқат, халқпарварлик, ватанга муҳаббат, маърифат, адолат, халқлар дўстлиги, шахс эрки ғоялари улуғланган. «Дафтари ашъор ул-жадида» («Янги шеърлар дафтари»)да эса Фақирийнинг 1916—24 йилларда ёзган шеърлари мавжуд. «Айрилғали», «Ўзингсан», «Бўлмағай», «Ўзгача», «Аё дилбар», «Кўргач», «Суратинг» радифли ғазалларида самимий муҳаббат, ошиқ изтироблари маҳорат билан тасвирланган. Шеърларининг кўпи реал, ҳаётий таассуротлар асосида ёзилган.
Сўнгги йилларда ёзилган бир туркум шеърлари «Юғурумия» тупламига киритилган (1923). «Девон»нинг шоир қўли билан кўчирилган нусхаси Ўзбекистон Фанлар академияси Шарқшунослик институтида сақланади (инв. №7679).


ШОИР ЎЗ АҲВОЛИ ҲАҚИДА
(Маснавий)

Кичикликдин тушиб бошимға кулфат,
Замоне бўлмадим беранжу меҳнат.

Ишим мискинлик ичра бўлди мушкил,
Муродим бўлмади ҳеч ишда ҳосил.

Кўнгулда кун-бакун ҳар турли қайғу,
Мудом бебахт, жаҳон кўзга қоронғу.

Неча йил ғамга бўлдум мубталолиғ,
Фароғу айшу роҳатдин жудолиғ.

Чекиб ҳар турли ҳасрат эртаю кеч,
Маломатдин саломат бўлмадим ҳеч.

Менга хос эрди доим дарду ғамлар,
Етиб даҳр аҳлидин ранжу ситамлар.

Кима қилсам зиёфат, яхши хизмат,
Чиқиб кулбамдин эттилар надомат.

Ман айлардим ҳама мўминға ихлос,
Мани ўйнар эдилар ом ила хос.

Десам бошдин-аёғ қиссам узунроқ,
Ки шарҳи «Шаҳнома»дин фузунроқ.

* * *

Мингда уч юзда йигирма саккиз ким сана,
Ўз-ўзидин бир жисим ёлбориб деди мана.

Ҳар қачон аҳбоби ҳамсолинг била қилсанг равиш —
Борҳо ўз жинсинг истаб, суҳбат айла ёзу қиш.

Шарти аъзам буки сендин бўлсин аъло бориси,
Бул сифат бўлса бўлурсан баҳраманд тун-кун басе.

Гаҳ қилурлар дурфишонлиғ тингласанг нафе етар,
Гаҳ алар нукта сўруб, маҳзун дилинг хуррам этар.

Гаҳ бўлур душвор ишларда алар мушкул кушод,
Юрсанг онлар бирла бўлғай фаҳму идрокинг зиёд.

Эй ҳабиблар, барф келди осмондин бизлара,
Ҳеч ишорат бўлмадиким дўстондин бизлара.

Бир-бировни барф баҳонаси била ёд айлали,
Тез беринг бир ижтимоъ, ғамгин кўнгул шод айлали.

Гарчи аҳбоблар унутған бўлса ёд айлай дедук,
Ҳар бирингиз бирла чун ини биродардек эдук...

Хоҳ нохоҳ қурғун ўлсун тез этинг, кеч қолмасун,
Боримиздин дарду ғам дафъ бўлсуну ҳеч қолмасун...

Бўлғай эрди жумламизға гўиё қурбон ийд,
Айби йўқдур уматан қилғусидур хўжа, сайид.

Барчамиз бир-биримиздин мустаҳиқмиз созға,
Ким етар, ким етмагай бу қиш ўтуб ул ёзға.

Ёш йигитлик, жони соғлиқда ғанимат шодлиғ,
Умр ўтиб борур ҳамаси бўлғуси барбодлиғ.

Бу жаҳон дардисари йўқса туганмас кун-бакун,
Шоҳ, гадода сад ҳазор армон била доғу тугун.

Дўст ишидур бир-биридин айтиб олмоқ ижтимоъ,
Бил, ғаразгўйлар ишидур имтиҳон, кийна, низоъ.

Ижтимоъдин муддаомиз емагу ичмак эмас,
Барф баҳона бу Фақирни йўқса ҳеч ким йўқламас.


ТАҒОЙ СЎФИ ХОРАЗМИЙ ҲАҚИДА ҲАЖВ

Ёронлар, бовар этманг сўзласа, зинҳор Тағой сўфи,
Жаҳонда йўқ анингдек чобуки айёр, Тағой сўфи.

Бўлур ҳар кунда юз турлук, тушунмас ҳолиға ҳеч ким
Ки, қилмас халқлардин зарра номус-ор, Тағой сўфи.

Баногоҳ кўрсангиз бошида салла, эгнида малла,
Боқарда алла-балла кўзлари хунхор, Тағой сўфи.

Гаҳи сўфи, гаҳи девона янглиғ кийгуси жанда,
Гаҳи кўрсанг фурушанда кезар бозор, Тағой сўфи.

Гаҳи бошида таввоф, гаҳ яланг бошға кияр такя,
Кияр гаҳ телпаку сўфак кулоҳ, дастор, Тағой сўфи.

Гаҳи олғай саройдин ҳар матои саллаға лойиқ,
Суюниб бир неча кун бошиға чулғор, Тағой сўфи.

Гаҳи воиз, гаҳи ҳофиз, гаҳи зоҳид, гаҳи косиб,
Гаҳи соғ одамий, гаҳ жиннига ўхшор, Тағой сўфи.

Кўрар кўзга ҳамиша аблаҳ янглиғ масти лояъқил,
Олиб сотмоқда андоқ йўқ фаранг, ҳушёр Тағой сўфи.

Дўконидин гаҳи турлук харид олиб кезар тун-кун,
Қаён борса сотар бозору бебозор, Тағой сўфи.

Гаҳи оту эшак минмай, азондин кечгача қўнмай,
Давом дунё учун тинмай елиб югрор, Тағой сўфи.

Кеча-кундуз кезар тинмай пиёда қалъа, ёбонлар,
Қадрдондирки, бўлса ҳар кима дучор, Тағой сўфи.

Кулоҳ, жанда киюб саҳролара чиқса бори элни
Мурид эткай ўзиға — эркаку ночор, Тағой сўфи.

Агарчи борса ёт ерлара ҳам ҳеч ранжимас ҳаргиз,
Бўлур чоқ ўз уйидек кўрсангиз ҳар бор, Тағой сўфи.

Ҳар одамни билиб табъини сўзлар табъига лойиқ,
Замонасоз бўлуб ҳар турли халқ йиғнор, Тағой сўфи.

Қачон кўрсанг «Каломуллоҳ», «Далойил» ёнида ҳозир,
Кўруб ихлос қилганларга ваъз айтар, Тағой сўфи.

Шаҳарда юрса ҳам «Қуръон», «Далойил» ёнидин қўймас,
Баногоҳ сурайи «Каф»ни қилур такрор, Тағой сўфи...

Ўқур беш вақт намозин тарк қилмас синасанг ул дам,
Юмар оғзи, кўзин маҳкам на дам урор, Тағой сўфи.

Имомға иқтидо қилғонларин кўрган кулар бешак,
Имом борғач рукуъ бу саждада ё.тор, Тағой сўфи.

На муллодур, на сўфидур, на қоридур, на эшондур,
Бу боисдин чекар кўб оҳи оташбор, Тағой сўфи.

Бу қайғу ҳасрати дафъи учун тун-кун кезар тинмай,
Анинг-чун ижтимоъ деб борҳо йўртор, Таҳой сўфи.

Шаҳарда барча толиблар била доим бўлуб улфат,
Ўзи бекор, аларни ҳам қилур бекор, Тағой сўфи.

Қачонким, ижтимоъ борин бир ой аввал эшитса ҳам,
Етушгай барча одамдин бурун тайёр, Тағой сўфи.

Агар бир мажлис ичра бўлмаса, ким тутса отини,
Келур оллоҳу акбар деб, кирар тайёр, Тағой сўфи.

Агар ҳар ерда қурғон мажлис ўлса, борсангиз ногаҳ,
Ўшал мажлис юқорисиға боқсанг — бор Тағой сўфи...

Мажолис ичра ётса беш киши ўрнин олиб ётур,
Кўрунур барчаға чун қабри бузруквор, Тағой сўфи.

Агар тафсирхонлиғ бўлса ҳам ухлар, қулоқ солмас,
Магар чертилса ётмас танбуру дутор, Тағой сўфи.

Ва лекин ош пишган вақтда «Оллоҳ» деб турар сакраб,
Ҳамага ваъз айтар, гар қилмаса ҳам кор, Тағой сўфи.

Мудом жоҳил ўғлонлар била бўлғуси ҳамсуҳбат,
Бари эшону охунддин басе безор, Тағой сўфи.

Агарчи топса маҳвашли зиёфат, қувсанг ҳам кетмас,
Неча дашном, ҳақорат кўрса миннатдор, Тағой сўфи.

Тутуб сақолидин ҳар дам урарлар тарсаки бирлан,
Ризодур ҳар тариқа берсангиз озор, Тағой сўфи.

Биров соз этса даф қоқиб чиқар вор тўнларин ешуб,
Туруб, отиб муаллақ рақс уруб ўйнор, Тағой сўфи...

Билингким, борҳо мақсад-муроди шул кеча-кундуз
Ҳамаға айлағай бебоклиғин изҳор, Тағой сўфи.

Мабодо хушрў маҳваш топилса, оздуруб йўлдин
Бўлуб ҳамдам, неча эшонлара қатнор, Тағой сўфи.

Анинг бирла кезар тинмай неча кун қалъа, ёбонлар,
Анга бўлғай мулозим балки хизматкор, Тағой сўфи...

Агар чиндин эшонлар била ўлтурса ҳамхилват,
Кўрунса хўб йигитлар, кўзлари ёнор, Тағой сўфи.

Бу кунда ёш йигитларга қилур чандон насиҳатлар,
Ўзидан қолмаган дунёда ўғлон, ғор, Тағой сўфи.

Бу янглиғ жоҳил ўлса ҳам чу топса олиму дарвеш,
Аларни хоки пойин кўзиға суртор, Тағой сўфи.

Анга десанг: «Узунг сўфи бўлуб шарм айламасмусан?»
Қилур роғиб, аларнинг суҳбатин мақтор, Тағой сўфи.

Агар ким бўлса-бўлсун, қойил айлар ўз дегонига,
Ўзи гар қари бўлса ҳам ажаб маккор, Тағой сўфи...

Мусаллам ҳимматиға, журъатиға, қувватиға, лек —
Агарчи бўлса юз ботмон юк судрор, Тағой сўфи.

Қилай таъриф андоқ кўрмаганлар айласун таҳсин,
Йўқ андоқ одамизод ичра савлатдор, Тағой сўфи.

Юришда тевадек ер юзида йўқ бормағон жойи,
Улуғ, бўлмаса ҳам рўйи замин қидрор, Тағой сўфи.

Таажжуб, катта қилмиш жуббасин ҳақ-чун минорадек,
Юруса тебранур ер, кўрган от ҳуркор, Тағой сўфи.

Агарчи наъра урса жумла махлуқ заҳрасин ёрғай,
Тева ёнидин ўтса, тева ҳам ҳуркор, Тағой сўфи...

Таом ер бўлса юҳодек тўярға ақли етмайдур,
Ва лекин қанча тўйса ҳам саҳар бедор, Тағой сўфи...

Эмас бехислат, аммо «ҳу» деса аъзолари титрар,
Юроки ўтламай қазон каби қайнор, Тағой сўфи.

Йигит айёмида умри ўтиб фисқу фужур бирла,
Бас эмди тинмай айлар тавба-истиғфор, Тағой сўфи.

Неча йиллар сипоҳилик қилиб сўнгра бўлур сўфи,
Этиб бу дуняда ҳар турли касбу кор, Тағой сўфи.

Буни фаҳм айлангизким, қилмағандур бадасилликдин
Ки, инсон хайлиға қилмай тариқча кор, Тағой сўфи.

Шаҳарда ҳар кишиким орзу қилса сафар қилмоқ,
Бу ишин ташлабон бўлғай анга сардор, Тағой сўфи...

Чиқа билса шаҳардин масту бепарво кезар тун-кун,
Демас аҳбобиға кўнглидағи асрор, Тағой сўфи.

Замонасозлиғда боз йўқ андоқ жаҳон ичра,
Деса ҳақ сўзни ҳам қайтарсангиз, қайтор, Тағой сўфи.

Чу андин ҳар киши бир мушкил иш қилса савол, ул дам,
Қилур осон иложин демагай душвор, Тағой сўфи...

Изо берсанг неча маърака-мажлис ичра, ул кулгай,
На айбин юзиға айтсанг ўзи иқрор, Тағой сўфи.

Вале андоғ жаҳонда бевафою бемурувват йўқ,
Ғани вақтингда бўлғай барчадин ғамхор, Тағой сўфи.

Равиши кам деса анга шадид келғуси вақт-бевақт,
Саҳарда ё ярим оқшом эшик қоқор, Тағой сўфи.

Маломат этканинг билмас агар дашном қилсанг ҳам,
Чибиндек айланиб келгай яна беор, Тағой сўфи.

Шаҳарда маърака-мажлисға борсадайғуси емоқ,
Вале саҳрода эшонларға соҳибкор, Тағой сўфи.

Мусофирман, бўлур жойим йўқ асло деб қилур даъво,
Дўконин кўрсангиз ҳар бойдин молдор, Тағой сўфи.

Ҳамадин кўб маишатлар қилур дунёда армонсиз,
Яна «Армонли кетдим, дод!» деб қақшор, Тағой сўфи.

Жаҳонда қилмаған кайфи йўқ, аммо эмди кайф этмай,
На чой, томоку банг тарёкию кўкнор, Тағой сўфи.

Қаро нос кайф этар ҳар дамда ўн мисқолгина, лекин,
Иссиғ ош ичса борисин қилур мурдор, Тағой сўфи.

Сақоли оқариб қилмас савоб ила гунаҳ фарқин,
Ўзини балки эшондин баланд санор, Тағой сўфи.

Бўлур дилтанг гаҳи мулло, қорию жумла эшондин,
Қилур дашном кўкраб масти мажнунвор, Тағой сўфи.

Қими хону тўра, қозию муфти жумла эшондин,
Шикоят қилса гар бошдин-аёғ титрор, Тағой сўфи.

Гаҳи ихлос бирлан чорлаб онларға қилур хизмат,
Таому мева ҳар навъ қилур саршор, Тағой сўфи.

Борур ихлос ила аксар улуғ олимлар олдиға,
Анинг тобғунча ҳар айбини хўб синор, Тағой сўфи.

Ҳамаға сўз топар, йўқ ўзидек танти бу оламда,
Ва лекин нобакорлар бирла чун қондор, Тағой сўфи.

Тополмай пири комил боамал олим мувофиқ табъ,
Куюб доим ўзидек аҳли дард излар, Тағой сўфи.

Неча йил олам ичра турлук эшонға қилиб хизмат,
Бўлубдур охир эмди умрида аттор, Тағой сўфи.

На қилсун умрида бир кўргани етмиш яшар кампир,
Чу кўргач бир-бирини ер уруб қарғор, Тағой сўфи...

Бу ният бирла тинмай борҳо пул танга жамъ айлар,
Бу боисдин азиз жонини кўб қийнор, Тағой сўфи,

Эди аввал паришонҳол бирла дарбадарликда,
Ҳамадин эмди бўлмиш қавмида пулдор, Тағой сўфи.

Жаҳонгашта эди аввал, ҳамеша ломакон эрди,
Бўлур жарчи янги қалъада ҳам жойдор, Тағой сўфи...

Илоҳо, бу Фақирингни дуосин мустажоб айлаб,
Ҳама мўминға бер фарзанд чу хайри кор, Тағой сўфи.


ҒАЗАЛЛАР

* * *

Найлайин дилдордин бегона бўлдим оқибат,
Юз ғаму ҳасрат била ҳамхона бўлдим оқибат,

Бу жудолик ҳасратидин ҳеч чидолмай даҳр аро,
Хонумонимдин кечиб девона бўлдим оқибат.

Неча кун куйида юрдим, етмадим васлиға ҳеч,
Кеча-кундуз йиғладим, гирёна бўлдим оқибат.

Ёрни васлиға еткайманму деб шому саҳар,
Ўртаниб ҳажр ўтиға парвона бўлдим оқибат.

Ҳаддин ошди бу мани расволиғим олам аро,
Халқи олам ичра кўп афсона бўлдим оқибат.

Ҳам яна бору йўқимни йўлида барбод этиб,
Молу жондин айрилиб, вайрона бўлдим оқибат.

Вирд этиб исми шарифингни хаёлим олдириб,
Қадди-бўйинг фикридин мастона бўлдим оқибат.

Равшан этмиш тийра кулбамни жамоли шамъии,
Ўз маконим ўзима, ғамхона бўлдим оқибат.

Кўп бу олам ичра мандек ошиқу вобасталар,
Лек алар бир ёна, мен бир ёна бўлдим оқибат.

Етмишам эмди ҳалокатға не айлай мен Фақир,
Марҳами дил топмадим, ҳайрона бўлдим оқибат.

* * *

Ишни битирмай, эй иним, айшу ишратлар абас,
Одатинг маҳмиллиғ эрса, бу маишатлар абас.

Топмайин мақсад бу корингдин на лозим шодлир,
Бу замонда ҳақдин ўзга дўсту улфатлар абас.

Эътиқодим эрди кун-кундин зиёдаким сенга,
Ўқимоқға роғиб эрдинг, ўзга ниятлар абас.

Лекин эмди масту бепарволиғинг қўйғил яна,
Йўқса бу савлату сийрат, хўб суратлар абас.

Етса молим, етмаса жоним, деган олим бўлур,
Беҳуда нокаслара йўқса бу ҳимматлар абас.

Қудратинг етганча ҳақ деб, туш илм кўйигаким,
Саъй қилдинг неча кун то бўлди меҳнатлар абас...

Юрмагил бедардлар бирла бас эмди ор қил,
Катта бўлғандин сўнг этган жумла ғайратлар абас.

Гила қилма бу Фақир ўртанганидин қилди назм,
Бизга йўқса бу фазойил ушбу шуҳратлар абас.

* *

Ҳақиқат дўст шулдур бўлса дўсти жониға муҳтож,
Чин ошиқ улки тун-кун бўлса ўз жонониға муҳтож.

Эмас ул ошиқ ҳар маҳвашни кўргач кўнглин олдурса,
Ҳар ошуфта бўлур ўз дардининг дармониға муҳтож.

Ким оқил эрса бир ёр ила умрин ўткарур доим,
У нодондур жаҳонни ҳар лаби хандониға муҳтож.

Неча бир соддалар ҳар нозанин ишқида овора,
Берурлар дил аларнинг ваъдаи ёлғониға муҳтож.

На армондир кишининг бир вафолиғ дилбари бўлса,
Ҳамиша бўлсалар бир-бирининг фармониға муҳтож.

Манам чин эътиқодим сизга холис дўсти жондурман,
Ҳар одамким бўлур ўз кўнглин олдурғониға муҳтож.

Эрур нокаслик ул аввалғи дўстидин жудо бўлмоқ,
Бўлурлар баъзи тоза ҳамнишин бўлғониға муҳтож.

Дуогўйинг, Фақиринг жонидин ортуқчасидурсан,
Етушсанг кулбасига сен киби пурдониға муҳтож.

* * *

Юртимизда ибтидои рағбати жон бўлди печ,
Сўнгра кам-кам, йил-байил машҳури даврон бўлди печ

Косиб аҳли доғи қилдилар бино юз шавқ ила,
Баъд аз он шуҳрат топибон, қалъа ёбон бўлди печ.

Бул ажойиб мадраса печи бино қилдурсаким,
Айш учун онларда ҳам беҳад намоён бўлди печ.

Шаҳр халқи ҳар йил айларлар иморатлар басе,
Бир-бирисидин кўруб кўнглида армон бўлди печ.

Аксари эл тоза жойин йўқдурурлар печ учун,
Биткариб олғонлари чун боғи бўстон бўлдй печ.

Дашк ила кўп нотавонлар қарз этиб айлар бино,
Лек сипоҳию тавонгарларга арзон бўлди печ.

Косибу мулло, авом, фақру ғино, шоҳу гадо,
Хоҳики кофир, жуҳуд, жумли мусулмон бўлди печ.

Бил маҳол эрди қадимғиларға лой тандирча ҳам,
Эмди чу мард аксари инсонға осон бўлди печ.

Бу сифат таърифа лойиқдурки роғибдур ҳама,
Айшу ишрат истаганча роҳати жон бўлди печ.

Эътироз этган киши камдур жаҳон айвонида,
Бул хусусан қарилар дардиға дармон бўлди печ.

Етса қудрат кошки қилсанг бино зийнат била,
Нозу неъмат бешумор бўлса, ободон бўлди печ.

Келса бетаклиф маҳбубул қулублар субҳу шом,
Бўлса бу янглиғ ҳамиша чун гулистон бўлди печ.

Нозанинлар гул юзидин етса равшанлиғ анга,
Бас не армон, йўқса базм ақлиға зиндон бўлди печ.

Мунча тавсиф этдинг аммо йўқ ўзингда, эй Фақир,
Қил бино бирин сенам, беҳадду поён бўлди печ.

* * *

Олам ичра топмадим бир дўсти жонон беғараз,
Олиҳиммат деганим сўнг бўлди ёлғон, беғараз.

Бу замонда қадру қиммат билгудек дўст қолмади,
Беҳуда бермаслар ўз хешиға ҳам нон, беғараз.

Дўст бўлған дунёдин қўл ювса бир-бири учун,
Дунмайин бир-бирига қилса фидо жон беғараз...

Лойиқи иззат бўлурсан бу сифат тутсанг равиш,
Лек борсанг ҳар макон неъмат фаровон беғараз.

Роҳи рост деб дасти холий борсангиз эшонлара,
Равнақинг йўқ ҳеч хабарин олмас эшон беғараз.

Ҳурмат этмаслар авом ичра улуғ олим эсанг,
Эл азизиким кўп айлар хайру эҳсон, беғараз.

Юртимиз халқи, маҳовоти, тавозе, таъзими,
Зинҳор алданма қилмас кўрса хандон беғараз...

Меҳрибондур бир-бирин кўргач қилурлар эҳтиром,
Маҳз тил учи қилурлар гила бўҳтон беғараз.

Холисаллилоҳ бир дўстим борай деб ижтимоъ,
Хоҳ-нохоҳ айлаб эрди аҳду паймон беғараз.

Заррадек қавлу-қарорин эътибори йўқ экан,
Завқ-шавқ ила чақирмай аксар инсон беғараз.

Ваъдасин чин билма, ҳар ким ваъда берса, эй кўнгул,
Ваъдаға қилмас вафо ҳар бир мусулмон беғараз.

Мен Фақир холис ҳабибим борки дўсти ду жаҳон,
Мухлисиман меҳрибон Абдулраҳимжон беғараз.

* * *

Дўстлар, даҳр ичра баъзи ошноларни кўрунг,
Баъзи юз куй, шумфикр, рўйи сиёларни кўринг.

Кўрса кимдин фойда таърифини айлар олдида,
Бу тамаъчин зоҳиду бахти қароларни кўрунг.

Қўрмаса нафъин ҳамиша тахт этар бошдин-аёқ,
Аямас устоз, отосин, беҳаёларни кўрунг.

Дўст бўлса ҳар кишига бўлмас асло беғараз,
Бу ғаразгўй турба, хуржунсиз гадоларни кўрунг...

Баъзи мажлисда такаллум қилса навбат бермагай,
Жаҳли бадраг, мода чу хирс кадхудоларни кўрунг.

Ўзида ботмон айб дегай биров мисқолини,
Тажриба айлаб бу навъ кибру ҳаволарни кўрунг.

Эй Фақирий, бу авом адно учун ўртанма ҳеч,
Йил-байил бундин баттарроқ можароларни кўрунғ.

* * *

Булбули зорам қўнарға бир гулистон истарам,
Бу гўзалларни не айлай кўйи бўстон истарам.

Ошиқам, эй дўстлар, жонимға жонон топмайин,
Жонажон бўлғоли бул жонимға жонон истарам.

Ёрсиз жаннатга кирсам зулмату зиндон эрур,
Нола, афғон тортибон бир моҳитобон истарам.

Ёрсиз ёйдек бўлиб қолдим ажаб бемормен,
Писта лаълидин анинг дардимга дармон истарам.

Юз ўгурдим бевафолардин басе безорман,
Бовафоу бомуравват чашми мастон истарам.

Беҳаё, бешарм маҳваш кўп, кўнгул севмас ани,
Тозаю тар гулбадан зулфи паришон истарам.

Гар топилса бир мувофиқтабъ дилбар, дўстлар,
Ман Фақир тун-кун ани бўлмоқға меҳмон истарам.

* * *

Бу янглиғ кўп сиза ихлосим, аммо бериё бўлғай,
Бу жоним кошки сиздек ҳабибимга фидо бўлғай.

Ки содадил бўлиб ҳар кимки борса хизмат айларсиз,
Не бўлса муддаонгиз икки оламда раво бўлғай.

Жаҳонда якка бизлар эрмас ҳар ким кўрсалар сизнн,
Билиб бу феълингизни айрилишмас, ошно бўлғай.

Ўгурса сиздин ҳар ким юз, эрур ул аҳмақу аблаҳ,
Ўзини қадрини билмас анингдек бевафо бўлғай,

Бўлур одам била одамда фарқ бир бўлса ҳам асли,
Бахилу беҳаё баъзиси, баъзи кадхудо бўлғай.

Бўлур баъзи вафолиғ, баъзи фитна ҳамчу шайтондек,
Бу боисдин нечаси дўсти жонидин жудо бўлғай.

Манам оламда кўп одам била бўлдимки ҳамсуҳбат,
Жаҳонда кўрмадим сиздек чучуктил камнамо бўлғай.

Ким излаб борса меҳмон бўлғали ёту қариндошдин,
Анинг ҳаққида тун-кун хизматингиз жо-бажо бўлғай.

Ва лекин сиз ҳамага холисаллилоҳ қилиб хизмат,
Яна ҳам хуш сўзингиз аҳли дардларга даво бўлғай.

Бу ихлос бирла хизмат қилғанингиз кўрса ҳар бир иард,
Бўлур банда эшикингизда ўлгунча гадо бўлғай,

Хусусан ҳовлингизга бўлса меҳмон толиби илмлар,
Аларга иззатингиз, хизматингиз бебаҳо бўлғай.

Фақир айлар дуонгиз холиссаллилоҳ кеча-кундуз,
Бериб бисёр фарзанд ёрингиз доим худо бўлғай.


МУСТАЗОД

* * *

Эй дил, бу жаҳон хўблари қилди сани зор,
Дийдориға шайдо,
Ҳам ҳоли паришон.
Бўлдинг неча гулчеҳра жамолиға гирифтор,
Ноланг қилиб ифшо,
Ҳам айладинг афғон.
Васли талабида югуриб кечаю кундуз,
Йўқ эрди қароринг
Вобасталиғингдин.
Онлар сани ҳаққингда мудом эрди жафокор,
Раҳм этмайин асло,
Зулм айлади чандон.
Бу куй аро кўрдинг неча навъ ранжу аламлар,
Тарк айламадинг ҳеч,
Мажруҳ бўлиб ҳам.
Ҳижрони ўқи қилди юрак-бағрингни афгор,
Чекдинг неча танҳо,
Ишқи аро нолон.
Кўксингга пичоқ урсанг аларнинг назарида,
Истаб қулай раҳ,
Ўлсанг агар ул дам.
Бу ҳолингга қайғурмас ўшул кофири хунхор,
Бал анга тамошо,
Айлар лаби хандон.
Бир зарра гила қилма алар кори жафодур,
Ошиқлариға,
Йўқ расми вафоси,
Лекин тил учи меҳриға алданмаки зинҳор,
Қилса неча иғво,
Сўзи бари ёлғон.
Сандин бурун ўтмиш неча бир ошиқу маъшуқ,
Бу даҳр аро гирён,
Бори ҳама дил соф.
Ранжур булуб фурқати ичра чекиб озор,
Ҳам ёқди саропо,
Бу оташи ҳижрон...


МУХАММАСЛАР

Дўстлар даҳр аҳли жонониға ёр ўлмоқ ғалат,
Бодаи васлин тилаб тун-кун хумор ўлмоқ ғалат,
Халқ таъни бирла элга ошкор ўлмоқ ғалат,
Бевафо маъшуқалар куйида зор ўлмоқ ғалат,
Истабон васлини кўздин ашкбор ўлмоқ ғалат.

Кўп бу даҳр ичра паривашлар ду чашми олалар,
Ошиқ ўлғай кўрсаким кўздин тўкибон жолалар,
Балки ёш ўрниға сўнгра қон тўкар чун лолалар,
Фурқат ичра тинмайин айлаб фиғону нолалар,
Тиғи ҳажридин бу янглиғ дилфигор ўлмоқ ғалат.

Дил берурлар кўргачин меҳри жамолин истабон,
Кошки келса экан шўридаҳолин истабон,
Бўлма ҳаргиз хомтамаъ оби зилолин истабон,
Ҳажр водийси аро ул ой висолин истабон,
Беадад ранжу аламларға дучор ўлмоқ ғалат.

Боқма ихлос ила кўпдур ҳусни гул, қоши қаро,
Чунки нодонлик эмасму кўргач ўлмоқ мубтало,
Баъдазон сен ўз юрак-бағринг қилиб қону яро,
Жустужў айлаб фироқида туну кун даҳр аро,
Топмайин васлин анинг беэътибор ўлмоқ ғалат.

Ушбу ҳасратлар била тинмай мудомо қон ютуб,
Чин ҳақиқат ошнолардин кўнгулни совутуб,
Бу тараддуд бирла етмас тийра кулбанг ёрутуб,
Пуржафо дилдордин ҳар дам вафони кўз тутуб,
Жон фидо айлаб йўлида хоксор ўлмоқ ғалат.

Шод бўлғунг кўргачин кўрдимки, дилдорим дебон,
Сўрди аҳволим билиб бу ногаҳон зорим дебон,
Ваъда қилди келмагига бу кеча ёрим дебон,
Садқа энди йўлида ҳарна йўқу борим дебон,
Кўз тикибон йўли узра интизор ўлмоқ ғалат.

Бил бу савдолар била олам аро машҳур ўлуб,
Қун-бакундин ҳам Фақиру бенавою хор ўлуб,
Дўст ушбу эркан аммо, юрса андин дур ўлуб,
Чэкаро, бераҳм маҳваш ҳуснига мағрур ўлуб,
Фурқати дашти аро мажнуншиор ўлмоқ ғалат.

* * *

Дўстлар, бир мосиво бўлған ғарибмен, найлайин,
Ўртаниб, ёниб адо бўлған ғарибмен, найлайин,
Юз аламға ошно бўлған ғарибмен, найлайин,
Бекасу бемуттако бўлған ғарибмен, найлайин,
Мискину бедасту по бўлған ғарибмен, найлайин.

Телмуруб қолдим нетай модар, падардин айрилиб,
Йўл адошиб ғамда қолдим роҳбардин айрилиб,
Кеттилар дўсту ёронлар ҳам назардин айрилиб,
Лек мен қолдим бу ерда яхшилардин айрилиб,
Дарду ғамға ошно бўлған ғарибмен, найлайин.

Ўтди аҳволим ҳазинлиғ бирла кун-кундин батар,
Ғамни саҳросида қолдим бўлмишам бир муштипар,
Кўрсалар бедардлар ҳолим кўриб айлар ҳазар,
Йиғлаюрман ҳолима ҳардам куяр жону жигар,
Минг алам бирла адо бўлған ғарибмен, найлайин.

Зор кўнглумни менинг кўп зор бўлғанлар билур,
Дард кўрганлар билур, бемор бўлғанлар билур,
Тиғи ғам бирла дили афгор бўлғанлар билур,
Чун азиз боши жаҳонда хор бўлғанлар билар,
Беқадр, бераҳнамо бўлған ғарибмен, найлайин.

Мисли қақнусдек бу оташ ошиёним куйдурур,
Оҳу ноламни ўти бешак забоним куйдурур,
Ҳам ёқиб жисмим, юроким, устухоним куйдирур,
Балки жоним кул қилиб, руҳи равоним куйдурур,
Бас куюб ҳам кам баҳо бўлған ғарибмен, найлайин.

Ҳеч мусулмон мен каби кўнгли паришон бўлмағай
Етмайин мақсудиға бағри тўла қон бўлмағай,
Эл аро ифшо бўлуб ҳайрону нолон бўлмағай,
Телбалардек кеча-кундуз дийдагирён бўлмағай,
Ақлу ҳушидин жудо бўлған ғарибмен, найлайин.

Сирри пинҳоним десам бир ёри жоним йўқ менинг,
Дегали, ҳолинг нечукдур, меҳрибоним йўқ менинг,
Найлайин девонадек далли маконим йўқ менинг,
Чун қуши беболу пармен, ошиёним йўқ менинг,
Нотавон қаддим дуто бўлған ғарибмен, найлайин...

* * *

Сана эрди минг уч юз бир кам ўттуз, бўлди уй бесар,
Яди зай ахчадин ўн бизлара мотам бўлиб роҳбар,
Жаҳондин ўтди модар, бўлди сўнг ичган-еганим заҳр,
Ҳама қон йиғлашиб қолдуқ юраклар пора, кўзлар тар,
Экан пушту паноҳим, обрўйим, дўстим, модар
Ҳаётин катта давлат билмак эркан ҳар кима беҳтар.

Халойиқ юрт-баюрт ўйнаб-кулуб қилди ийду байрам,
Ажаб, беҳад шукур, ҳақ бизлара кўрди раво мотам,
Дебон катта-кичик вой устига вой, оҳ уруб ҳар дам,
Инончим ҳам суянчим қилди реҳлат, бўлди қаддим хам,
Экан пушту паноҳим, обрўйим, дўстим, модар.
Ҳаётин катта давлат билмак эркан ҳар кима беҳтар.

Ҳаётида уйимиз гўиё бозор эди тун-кун,
Эру хотин ҳама бир-бирга беозор эди тун-кун,
Боримизға бўлуб шод меҳрибон ҳушёр эди тун-кун,
Хусусан мен ғарибидинки миннатдор эди тун-кун,
Экан пушту паноҳим, обрўйим, дўстим, модар.
Ҳаётин катта давлат билмак эркан ҳар кима беҳтар.

Мудомо хуш сўзи ила барчамиз шодоб этар эрди,
Бериб панду насиҳат чун зари ноёб этар эрди,
Қаюмиз кўрса, сиз биз деб басе одоб этар эрди,
Боримизға кеча посбон ўлуб, кам хоб этар эрди,
Экан пушту паноҳим, обрўйим, дўстим, модар
Ҳаётин катта давлат билмак эркан ҳар кима беҳтар.

Етишса даҳри дундин ғам, дилим айлар эди хуррам,
Туфайлидин қишу ёз, кеча кундуз шод эдим беғам,
Нетай онсиз қоронғу кўринур чун кўзима олам,
Чошиб ақлу ҳушим девона янглиғ бўлмишам кам-кам,
Экан пушту паноҳим, обрўйим, дўстим, модар
Ҳаётин катта давлат билмак эркан ҳар кима беҳтар.

Эди шодимға шод, гаҳ етса ғам мендин батар ғамгин,
Бериб ширин забонлиғ бирла дил-кўнглум қилиб таскин,
Дер эрдим сирри пинҳоним кимим бор эмди бир ичкин,
Қолиб мен бош очиқ ғам-ғуссада бўлдим ажаб мискин,
Экан пушту паноҳим, обрўйим, дўстим, модар
Ҳаётин катта давлат билмак эркан ҳар кима беҳтар.
 
Икки йўл: ё бозор, ё адабиёт PDF Босма E-mail
11.04.2014 05:01

Ҳажвчи дўстларимиздан бири яқинда таҳририятга бир қучоқ китобларни қўлтиқлаб, уларнинг муаллифи тўғрисида тўйхат ёзиб кириб келди.
— Набижонни биласиз, салом деворди, дўстимиз элликка тўляпти, — деди у тўйхатни менга узатар экан. — Китоблари қўлма-қўл бўлиб ўқиляпти, баъзилари қайта нашр ҳам бўлди, ёшлар ўртасида жа машҳур. Газетада қутлов чиқса хурсанд бўларди-да...
Набижонни биламан, Олтиариқнинг машҳур Повулғон қишлоғида таваллуд топган, дурустгина қалами бор, суҳбати маъноли йигит, аммо кейинги икки-уч йил ичида ўнга яқин саргузашт китоблари чоп этилганидан, саргузашт-детектив жанрида астойдил меҳнат қилаётганидан бехабар эканман. “Эрлибосли аёл” — роман, “Аросат дунё” — уч китобдан иборат саргузашт қисса, “Чимилдиқли уй ноласи” — саргузашт роман, “Ёввойи келин” — детектив роман, “Топталган гулбадан”, “Аламли муҳаббат”, “Покланган фирибгар”, “Зебузар” — саргузашт қиссалар ва яна бир неча пиесалар, киносценарийлар... “Қойил-е!” деворганингни ўзинг ҳам билмай қоласан.
Саргузашт романлари билан дунёга машҳур ёзувчилар қандай ишлашганини эсласак, ажабланарли жойи йўқ, бугун дунёнинг ўзи саргузашт воқеаларга бой. Бундан сал аввал ўзимизда ҳам бир ёш йигитча ўзи тенги газеталардан биридаги суҳбатида: “Мен бу йил камида қирқта қисса ёзишни режалаштирганман”, деди. Ҳеч ким “ваҳҳ” деб юборгани йўқ. Аммо бизнинг онг-шууримизга, маънавий оламимизга, ахлоқимизу турмуш тарзимизга бевосита таъсир кўрсатадиган чинакам бадиий адабиётни кўзда тутадиган бўлсак, кимнинг қанча асар ёзгани муҳим эмас, қандай ёзгани ва ёзганларидан қандай маъно англашилгани муҳим. Баъзи муаллифлар бор-йўғи битта китоб билан ҳам машҳурлик чўққисига кўтарилиб, бу жойни анча вақт забт этиб туришган.
Шу мулоҳаза билан Набижоннинг саргузашт китобларини, гарчи вақт тиғиз бўлишига қарамай, ўқишга бошладим. Биринчи бўлиб “Аросат дунё”ни қўлимга олдим. Асарда ўтган асрнинг ўттизинчи йилларида шўроларнинг қатағон сиёсати қурбонига айланган Мамажонбойнинг кўрган-кечирганлари, чидаб бўлмас даражадаги азоб-уқубатларга дучор бўлганида ҳам, худди машҳур Робинзон Крузо, Дерсу Узала, граф Монте Кристо каби умидсизликка тушмай, ҳаёт учун курашгани батафсил ҳикоя қилинади. Алғов-далғовли бу давр мавзусида кўп ўқиганимиз, қатағон қилинган ватандошларимизнинг аянчли ҳикояларини кўплаб тинглаганимиз учун ҳам, асар қаҳрамонининг олис Тайгада ёлғиз бир ўзи ўлим билан неча бор юзма-юз келиши тафсилотлари ўқувчини бениҳоя қизиқтиради. Бунинг яна бир боиси, асар воқеалари муаллифнинг бадиий тўқимаси эмас, реал ҳаётий воқеаларга асосланганида.
“Чимилдиқли уй ноласи” саргузашт роман, дейилган. Асарда ўзаро аҳду паймон қилишган, аммо висол нашидасини суриш насиб этмаган икки ёшнинг пок муҳаббатлари, қалб изтироблари қаламга олинган. Воқеалар ривожи бобдан бобга қуюқлашиб боради, қаҳрамонлар тақдир тутқичини тутиш йўлида аёвсиз синовларга, хуш-нохуш воқеаларга, турфа ниятли одамларга дуч келадилар. Воқеа-ҳодисалар муаллифнинг қистови билан тезлашиб, бадиий тўқима бўртиб кетган жойлари ҳам бор. Бундай ҳолатларда, бошқа айни шундай китобларни ўқиётганингда ҳам бўлганидек, ўқувчини муаллифнинг ёзувчилик маҳорати эмас, воқеаларнинг давомига бўлган шунчаки қизиқиши ушлаб туради. Ота-онасига ёрдам бериш учун олис ўлкаларга ишга отланган ёш Қобилбекнинг бошига тушган савдолар нима билан тугашини кутиб, ниҳоят асарнинг сўнгги саҳифасига етиб келасиз.
Менда ҳам шундай бўлди. Ҳар икки асарни айни шу қизиқиш боис ўқиб тугатдим. Уларни таҳририятга олиб келган ҳажвчи дўстимиз тўғри айтган экан — китоб масаласида анча инжиқ мен ҳам ўқиб чиқдим-ку, демак, бошқалар, айниқса, ёшлар бундай асарларни қўлма-қўл қилиб ўқишаётганига ишонса бўлади. Токи шундай экан, бугун ижодий самарадорликда ҳаммамиздан пешқадам бўлиб турган Набижон Ҳошимовга ёзилган қутловни бемалол эълон қилаверсак ҳам бўлади. Аммо...
Мен унинг бор-йўғи иккита асарини ўқиб чиқдим. Шу ўқиганларим асосида баъзи хулосаларга келдим ҳам.
Набижон ўзи ихтиёр этган жанрда битилган кўплаб машҳур асарларни яхшилаб ўқиган кўринади, ҳар қандай қаламкаш учун шунинг ўзи мақтовга сазовор. Иккинчидан, Набижонда ёзувчилик салоҳияти бор, воқеий қисса ёзадими, саргузашт роман битадими, ўқувчини асарнинг охиригача ҳаяжон ва изтиробда “ушлаб” тура олиши буни исботлаб турибди. Бу жуда муҳим тажриба. “Чимилдиқли уй ноласи”да менга кекса ўрмончи чолдан Қобилбекка “мерос” қолган эски, сассиқ фуфайка детали маъқул бўлди. Қобилбек ишлаш учун йўлга отланиб, Россиянинг овлоқ бир ҳудудига бориб қолади. Раҳм-шафқат нималигини билмайдиган кимсаларнинг қўлида қулдек ишлайди. Бир куни шериклари уни бир амаллаб қочиришади. Қобилбек аёвсиз Тайгада узоқ вақт тентираб юради, совуқда бир амаллаб жон сақлайди. Охири қуролланган кишилар ниманидир ахтариб келиб, чайлада бир ўзи амал-тақал қилиб кун кечираётган чолни қийнаб ўлдиришларига гувоҳ бўлади. Қобилбек чолни дафн этади, унинг эски фуфайкасини кийиб, йўлга тушади. Асар сўнгида шу фуфайка ичидан жуда катта миқдорда хорижий валюта чиқиб, қаҳрамонларнинг тақдирини бутунлай ўзгартириб юборади. Бошқа бир тажрибали муаллиф бўлганида, бу кийимнинг асар якунидаги ижтимоий юкини янада ошириб юборган бўларди. Масалан, Қобилбек ҳали жони узилмаган чолни баҳоргача парвариш қилиши, даволаши, чол эса вафот этишидан олдин унга: “Раҳмат сенга, ўғлим, фарзандим йўқ эди, сени Худонинг ўзи етказди, уйингга етгунингча шу фуфайкани эгнингдан ечма”, дейиши ҳам мумкин эди-ку...
Бугун хусусий нашриётларда пешма-пеш чоп этилаётган айрим китобларнинг бир қусури — улардаги сон-саноқсиз хатоликлар, ғализ жумлалар, имло қоидаларига амал қилмаслик. Хато шу қадар кўпки, қўлёзмани босмахонага топширишдан олдин бирор киши ўқиб чиққанми, корректураси муаллиф матнига солиштирилганми ёки йўқми, деган иштибоҳ туғилади. Асабга тегадиган бу қусур бошқа китоблар қатори Набижон Ҳошимовнинг саргузашт қиссаларида ҳам учрайди. Мана, баъзи мисоллар. “Чимилдиқли уй ноласи”, биринчи қисм, учинчи саҳифа. Йўловчилар автобусга “ғала-ғовур қилиб, тик туриб жойлаша бошладилар. Теварак-атроф оқариб, шафақ қизара бошлайди. Ҳайдовчи бир эснаб, керишиб олади-да, ўрнидан эринибгина туриб, кўзларини ишқай-ишқай кира ҳақини йиғишга бошлайди. Тиқилинчдан бетоқат бўлганлар эса энди гўё бабақхўроздай норози қичқира бошлайдилар”.
Шу биргина абзацнинг ўзида “бошлайди” сўзи тўрт марта ишлатилган. Имло хатоларининг сон-саноғи йўқ. Мана бу жумлаларга эътибор беринг (64-саҳифа): “Нурбек уларнинг бошига мағзава ағдаргандек, б р дунё қарзни илиб кетди. Нурбек хотини Ойнисани х ёнатда айблаб уни бутундай ёмон кўриб қолди. Болаларидан еҳри қочди. Онаси, хотини ва болаларининг тақдирига ефарқ бўлди. Ойнисага энди туман матлубот уюшмасида шлашни бутунлай таъқиқлаб қўйди ва Россияга тезлик илан қайтиб кетишга тараддуд кўра бошлади”.
Ушбу мулоҳазаларни қоғозга туширар эканман, бир муаммо хусусида ўзим билан ўзим тортиша бошлайман: китобхонлар, адабий жамоатчилик, муҳтарам танқидчиларимиз оёққа туриб, истеъдодли ёш муаллифларни ёнимизга олиб, камчиликларини тўғрилаб, ноширларнинг масъулиятини ошириб, бундай нуқсонларга барҳам беришимиз ёки... “Ҳа энди, бугун шу-да, нима ҳам дердик”, дея бепарво юраверишимиз керак. Метро вагонларидаги деярли ягона ўзбекча “Илтимос суянмангиз” деган ғализ ва хато ёзувга кўникиб бўдик-ку!
Набижон Ҳошимов ва у даражасидаги фаол ижодкорлар олдида, менингча, иккита йўл турибди. Биринчиси: шиддатни сусайтирмай, шу йўсинда, шу савияда пешма-пеш китоблар чиқаравериш, қайта-қайта нашр эттириш, менга ўхшаган инжиқ муҳаррирларнинг эътирозларига мутлақо парво қилмаслик. Иккинчиси — озроқ бўлса-да Худо берган истеъдодни ҳурмат қилиш, шошилмаслик, бир йилда бешта эмас, битта асар ёзишу қойил қилиб қўйиш. Ё бозорни қизитиш, ё адабиёт ривожига, маънавият, маърифатга хизмат қилиш. Набижон Ҳошимов истеъдодсиз, адабиётга даҳли йўқ шунчаки бир ҳаваскор қаламкаш бўлганида, мен бу гапларни асло ёзмаган бўлардим. У анчайин шаклланган, қалами қайралган, ўқувчига айтадиган гапи бор ёзувчи. Фақат озроқ қунт қилса, қўлёзмаларини муҳокамага қўйиб, билдирилган мулоҳазалар асосида қайта-қайта ишлашга одатланса бўлди, адабиётимизни янги-янги асарлар билан бойитадиган ёзувчига айланиши шубҳасиз. Бу иш унинг қўлидан келади, деб ўйлайман. Чунки детектив жанридаги ур-йиқит, қочди-қувди, шилиб кетди-тилиб кетди, сирли қотиллик қабилида битилган, таҳрирсиз чоп этилган асарлар вақти-соати билан ўқувчининг меъдасига тегади. Бозор адабиёти у ёки бу муаллифга ўз “бағри”дан жой берар экан, кейинчалик бу иссиқ гўшани тарк этиш жуда қийин кечади. Бунга энди мисоллар жуда ҳам кўп...
Набижон мени тўғри тушунади ва ушбу мулоҳазаларимни тўйхат ўрнида қабул қилади, деган умиддаман.

Аҳмаджон Мелибоев
 
Чўлпон отилганда қаёқда эдинг… PDF Босма E-mail
24.03.2014 14:22

Алҳазар, алҳазар, минг бор алҳазар,
Ана юришибди кийганлари зар
Қодирийни сотиб шоир бўлганлар...
(Муҳаммад Юсуфдан)

Шоирнинг синглиси — бувим Фоиқа Сулаймон қизи жуда илмли, тақводор, араб тилидан ҳам анча хабари бўлган аёллардан эди (1995 йилда вафот топдилар). Ўз оилаларида совет даврининг қийин кунларида ҳам беш вақт намозни канда қилишмасди. Қуръон оятларини ўқиб, ўзбек тилида имкон қадар тафсир қилиб беришарди.

Мен ҳамма ҳам билмайдиган битта воқеани айтиб бераман. Чўлпон 38-йилдаёқ отиб ташланган бўлса-да, оиламиздагилар бу воқеадан 50-йиллардагина хабар топишган. Сталин вафот этиб, унинг қатағонлари фош этилгач, кўпчилик ёзувчи ва шоирларимиз, арбобларимиз қатори Чўлпонни ҳам оқлашган. Ана шундагина унинг вафоти ҳақидаги хабар Андижонга етиб борган, бувимиз 20 йил ўтибгина – 1957 йилда аза очганлар. Ўша 20 йил давомида бувим акаларининг келиб қолишини кутиб яшаган экан. Бувимнинг Москвага ёзган хатига «Чўлпон 1939 йилда қамоқхонада вафот этган» деган жавоб келган. Ваҳоланки, Чўлпон 1938 йилнинг 4 октябрида отиб ташланган, 5 октябрда суди бўлган! Ўша 1957 йили бувим акасига жаноза ўқиттирган, кичикроқ маърака қилинган. Бу мусибатлар, айниқса, шоирнинг катта синглиси Фозила онамизга қаттиқ таъсир қилган. Улар кейинчалик руҳий хаста бўлиб қолганлар, 93-йилнинг ёзида вафот этганлар (бувим 1908 йилда туғилган, Фозила онамизнинг таваллуд йиллари - 1906).

Шу ерга келганда оилавий маълумотларни тўхтатаман-да, таниқли адабиётшуносимиз Озод Шарафиддиновнинг Чўлпон ҳақидаги битикларини тақдим этаман. Зеро, Чўлпонни энг кўп биладиган, у ҳақда архивлардан етарли маълумот ололган, Чўлпонни биринчилардан бўлиб ёқлаб чиққан шахс, менимча айнан Озод Шарафиддиновдир. Яна бир аҳамиятли томони, мазкур тадқиқот ва битикларда нафақат Чўлпон, балки қатағон йилларининг бошқа воқеалари ҳақида ҳам жуда қимматбаҳо маълумотлар бор. Мен Озод Шарафиддинов таҳлилларининг энг қизиқарли саҳифаларини тўплаб чиқдим ва бироз ўзгартириб беряпман. * * *

Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон ўзига хос бетакрор шеърият оламни яратган улуғ шоирлар сирасидандир. У ижодини 1914 йилдан бошлади, парвози эса 20-йилларга тўғри келди. Айниқса, 1920-27 йиллар мобайнида Чўлпон илҳоми жўшқин булоқдай қайнаб-тошди, пўртанадай қирғоқларга сиғмай кўпириб жўш урди.

1925 йилда қабул қилинган РКП Марказий комитетининг резолюциясидан сўнг жуда кўпчилик шоир ва ёзувчиларимизга қарши маънавий қатли ом бошланди. Чўлпон шу шу қатли омнинг биринчи қурбонларидан бўлди. Шу ўринда атоқли адабиётшунос олим Абдурауф Фитратнинг 1928 йилда эълон қилинган «Ёпишмаган гажаклар» деган мақоласида тилга олинган бир фактни эслайлик. Олим 1919 йилда «Чиғатой гурунги» тўгарагининг илмий мажлислари қуролли қизил гвардиячиларнинг назорати остида ўтганини эслайди. Шўрлик зиёлилар пешонасига милтиқ тиралиб турган ҳолда қандай гурунглашдилар экан?

Шундай қилиб, шўролар ҳукумати ўзининг илк қадамалариданоқ ижод эркинлигини чеклашни бошлаб юборишганди, зиёлилар фаолиятига тўсиқлар қўйиш, меҳнаткаш халқни уларга нисбатан ишончсизлик руҳида тарбиялаш сиёсатига амал қилардилар. 1927 йилнинг 4 октябрида Чўлпон Самарқандда ўтган Ўзбекистон маданият ходимларининг II қурултойидан хайдаб чиқарилади. Унинг бўйнига турли бўҳтон ва иғво гаплар қўйилади.

30-йилларнинг барча қурбонлари каби, Чўлпонга ҳам биринчилардан бўлиб айб қўйганлар – аслида истеъдоди йўқ бўлган, ривожлана олмаётган ёзувчи ва шоирлар эди. Масалан, улардан бири – ҳозирда ҳеч биримиз танимайдиган Умаржон Исмоилов. Тўғри, у ўзи буни тўғридан-тўғри амалга оширмаган.

«Правда Востока» газетасининг 1931 йил 15 январ сонида Михаил Шевердиннинг «Ўзбек йўқсул адабиётининг илк катта асари» деган мақоласи эълон қилинади. Қизиғи шундаки, ўзбек тилини билмайдиган, ўзбек адабиётидан йироқ турадиган бу одам ўзбеклардан чиққан ҳақиқий истеъдод эгаларини қоралаб, ерга уриб уларга истеъдодсиз адибларни қарама-қарши қўйишни, уларнинг хом-хатала, тутуруқсиз асарларини кўкларга кўтаришни касб қилиб олган эди. У 1927 йилда Абдулла Қодирийнинг «Ўтган кунлар» романини ёмон отлиққа чиқаради. Тасаввур қиляпсизми, «Ўтган кунлар»ни-я! Кейин эса юқорида тилга олганимиз мақолада ўша Умаржон Исмоиловнинг «Пахта шумғиялари» деган ўта бўш асарини «ўзбек йўқсул адабиётининг илк катта асари» деб кўкларга кўтарар экан, йўл-йўлакай Чўлпон, Фитрат, Абдулла Қодирийларни бир тепиб ўтишни ўзи учун ҳам қарз, ҳам фарз деб билади. Мана, ўша мақоладан сатрлар: «Буржуй ёзувчилари Фитрат («Арслон»), Чўлпон («Ёрқиной»), Абдулла Қодирий («Меҳробдан чаён»), Элбек («Турмуш уринишлари») ва бошқалар ўзбек адабиётининг ўта ўнг қанотини эгаллаб келишаётир. Бу ерда Фитратнинг қатор асарларидаги туркпарастлик ҳақида, Чўлпон ижодидаги босмачилик кайфиятлари тўғрисида, Жулқунбой-Қодирийнинг савдо буржуазияси ва феодализмни мадҳ этгани хусусида, Элбекнинг шовинизми борасида гапириб ўтишнинг ўрни эмас».

Услубнинг гажакдорлигига қаранг – гапирадиган гапини гапириб бўлиб, «гапириб ўтиришнинг ўрни эмас» дейди-да, юввошгина бир чеккага чиқиб қараб тураверади.

Хўш, Шевердин буларни тинимсиз қаердан олиб ёзар экан? Гап шундаки, ўша пайтларда Тошкентда ВКП марказий комитетининг Ўрта Осиё бюросида Зеленский деган одам ўтирарди ва юқоридаги каби мақолаларни дарров рус тилига таржима қилдирарди, синчиклаб ўқиб чиқарди.

Матбуотда эълон қилинган бунақа гаплар, айниқса, Михаил Шевердиндай «мўътабар зот»нинг оғизларидан чиққани учун кўпгина ўзбек адабиётчилари томонидан дастуриламал ўрнида қабул қилинарди. Шунақа пўписалардан кейин Чўлпонга яқин одамлар ҳам ўз қарашларини бутунлай ўзгартириб, ҳукмрон мафкура хизматига бел боғлар эдилар. Шулардан бири Абдураҳмон Саъдий 1924 йилда Чўлпонни қандай мақтаб мақола ёзган бўлса, 30-йилларга келиб, уни шундай ерга тиқади. Жумладан, «Ўзбек буржуа адабиёти» деган дарслигида, Саъдий Чўлпонни «жадид, буржуа ёзувчиси, ашаддий миллатчи» деб таърифлайди.

Бундайлар орасида, айниқса, Миёнбузрук Солиҳов деган одам ҳаммадан ўтиб тушган. Тан олиш керак, у ўз даврининг энг истеъдодли адабиётшуносларидан эди. Бир қатор Туркистон мадрасаларида, жуда обрўли Истанбул университетида таҳсил кўрган, ҳаттоки, Қобулда дипломатик вазифада ҳам ишлаган. У ўнлаб китоблар ва мақолалар муаллифи, унинг ўзбек театри тарихига оид монографияси материалга бойлиги билан ҳозирга қадар тадқиқотчилар эътиборини ўзига жалб қилиб келмоқда. Афсуски, шундай юксак маданиятли, пухта билимли одам ҳам Чўлпонга тош отишда фаол қатнашган. Афтидан, у ҳам оёғи остидаги замин нураб бораётганини сезгану, ҳукмрон мафкурага садоқат кўрсатиб жон сақламоқчи бўлган. Шу мақсадда 1933 йилда «Ўзбек адабиётида миллатчилик кўринишлари» деган китоб эълон қилган, лекин бу садоқати ҳам уни қатағон бўронидан сақлаб қола олмаган! Айтиш керакки, Миёнбузрукнинг бу китоби ҳам материалга бой, аммо у нима қилиб бўлса-да, Чўлпон билан Фитратни миллатчига чиқаришни мақсад қилиб олади.

Миёнбузрукнинг бундай «хуружлари» ўша пайтдаги бошқа мақолалардан хавфлироқ эди – чунки мақолаларнинг кўпчилиги енгил-елпи ёзилган, уларда далил ўрнига шаллақи одамлар қўллайдиган усул – «диғоним-диғон» қабилида иш тутиш устивор эди. Миёнбузрукнинг китоби эса ҳар ҳолда китоб эди ва унда «илмийнамо» далиллар бордай туюларди. Бу эса жамоатчиликни чалғитиб, Чўлпон ҳақидаги тасаввурларни умуман бошқача тусга киритиб қўярди.

30-йиллардан бошлаб бутун мамлакатда янги қатағонлар тўлқини кўтарилди. Ўзбекистон ҳам бундан мустасно эмасди. Жумладан, Мунаввар Қори, Маннон Рамзий ва Боту, шунингдек, Ўзбекистон Олий Судининг раиси Саъдулла Қосимов, прокурори Шамси Бадриддинов устидан суд процесси бўлиб ўтди. Бундайлар одатда ўша давр учун характерли бўлган тамға – «халқ душмани» деб отувга ҳукм қилинар эди (Мунаввар Қори 1931 йилда Москвада, Бадриддинов 1932 йилда отилган, бошқалариники номаълум).

1930 йилда Боту қамалиб, отишга ҳукм қилинди. Шундан сўнг Анқабой Худойбахтов деган бахмаллик журналист (1931 йилнинг 3 февралида) «Қизил Ўзбекистон» газетасида «Йиртилган ниқоб» деган мақола эълон қилади. Унда Ботунинг «чала қолган ниқобини» йиртади – уни «йўқсулларнинг ёвуз душмани» деб атайди. Орадан бир йил ўтгач, 1932 йилнинг 4 февралида яна ўша «Қизил Ўзбекистон» газетасида Х.Бурлақ ва Р.Чўрағулнинг «Зарарли икки китоб» деган мақоласи чиқади. Унда энди ўша Анқабойнинг ўзи танқид қилинади, китобидаги сиёсий хатолар фош этилади. Бироқ масаланинг энг таажжубли томони шундаки, газетанинг айни шу сонида Анқабойнинг танқидга жавоби ҳам босилган. Дунё тарихи ҳали бунақа тезкорликни кўрмаган бўлса керак! «Бошқармага хат»да Анқабой танқидни мардлик билан тан олади:

«…биринчи китобим бутунлай зарарли, уни қатъиян қўлга олмаслик керак… биринчи китобим жуда катта зарарларни келтирганлигини большевикларча масъулиятимга олиб, биринчи китобимнинг фойдаланишдан тўхтатилишини талаб этаман». Лекин, унинг бундай ялтоғланиб қилган тавба-тазаррулари ҳам фойда бермаган – кейинчалик Анқабой қамоққа олиниб, бошқа «халқ душманлари» қаторида 1938 йил 4 октябрда отиб ташланади.

Кўряпсизми, ёзди-ёзди замонида хўлу қуруқ тенг ёнган. Яхшиси ҳам, ёмони ҳам бирин-кетин отувга ҳукм қилинаверган.

Бундай шароитда Чўлпоннинг бошидаги булутлар жуда қуюқлашиб қолади – уни сўкиб қарғашлар, «миллатчидан» олиб «миллатчи»га, синфий душманга солишлар жамоатчилик фикрини тайёрлаб бориб, уни қамоққа олишга асос бўлиши керак эди. Шунда Файзулла Хўжаевнинг маслаҳати билан Чўлпон Тошкентни тарк этади ва Москвага кўчиб бориб, собиқ СССР Марказий Ижроия қўмитаси аппаратида таржимон бўлиб ишлайди. Эҳтимол, шу нарса унинг қамоққа олинишини бироз кечиктирган бўлиши мумкин. Аммо расмий доиралар Чўлпондан шу даражада қўрққанларки, унинг ижодини синчиклаб текшириб боришган.

Ниҳоят, ўша қора 37-йил ҳам етиб келди. Шўроларнинг қатли ом машиналари бутун мамлакат бўйлаб паррак бўлиб айлана бошлади. Чўлпон Москвадан 1935 йилда қайтган бўлса, уни шу икки йил ичида нималар қилиб ташлашмади. Ниҳоят, 1937 йилнинг ёзида у қамоққа олинади. Бир йиллик даҳшатли қийноқлардан сўнг 1938 йилнинг 4 октябрида отиб ташланади.

Мақоламизнинг сарлавҳасини Абдулла Ориповнинг машҳур шеъридан олиб қўйган бўлсак-да, уни яна Муҳаммад Юсуф сатрлари якунлаб беради:

37-йил йиғиси
Олов эди, шўх эди ўғлим,
Шамол эди, ўқ эди ўғлим,
Уйимда нон йўқ эди, ўғлим,
Энди менинг ҳолим не кечар?
Майли изинг қолсайди, ўғлим,
Ўғил-қизинг бўлсайди, ўғлим,
Кўриб кўнглим тўлсайди, ўғлим,
Энди менинг ҳолим не кечар?
Тўлишган ой, тўлин ой, ўғлим,
Кетган еринг қайси жой, ўғлим,
Тилаб олган Турсунбой ўғлим,
Энди менинг ҳолим не кечар?
Ёниб кетсанг майлийди, ўғлим,
Чўкиб кетсанг қанийди, ўғлим,
Айбли бўлсанг қанийди, ўғлим,
Энди менинг ҳолим не кечар?
Ўқиб, ўсиб, унмай ўл, ўғлим,
Ўқиб, олим бўлмай ўл, ўғлим,
Олти тилни билмай ўл, ўғлим,
Энди менинг ҳолим не кечар?

Беҳзод Аҳмаджонов
 
Лола. Содиқ Ҳидоят PDF Босма E-mail
17.01.2014 11:40

Тонг саҳардан бошлаб осмонда булутлар югургилаб қолди. Этни жунжиктирувчи совуқ шамол эсар, унинг таъсирида сарғайган нимжон япроқлар бандидан узилар, ҳавода чарх ура-ура ерга тушарди. Дарахтлар таги қалин баргихазон билан қопланган эди. Бир гала қарға қағиллаганча номаълум тарафга учиб кетди. Қишлоқ уйлари узоқдан бир-бирига ёпиштирилган гугурт қутиларига ўхшаб кўринар, уларнинг кўримсиз эшик ва деразалари муваққат яшаш учун наридан-бери қурилган масканни эслатарди.
Худодод чаққон ва дадил қадам ташлаб борар, вужудига тоза куч қуйилаётганини ҳис қилмоқда эди. У водий бўйлаб йироқ-йироқларга чўзилиб кетган, ёмғирдан нам йўлдан борарди. Совуқ шамол унинг баданини эркалаб сийпаётгандек ҳис қиларди. Назарида дарахтлар рақс тушар, қарғалар шодлик муждасини олиб келар, хуллас, бутун табиат унинг шоду хуррамлигига шерик эди. У гўё йўқотиб қўйишдан қўрққандек, қўлтиғидаги қалами тугунни маҳкам қисиб олган эди.
Худодод олтмиш ёшлардаги суяги бузуқ одам. Қомати баланд, соқол-мўйлови мошранг, кўзлари ёш йигитникидай чақнаб туради. Эгнида деҳқонлар кийими ва бошида сарғиш намат телпак. Ҳар қадам ташлаганида чолворининг почаларидан офтоб ва меҳнатдан қорайиб ёрилган болдирлари мўралаб қоларди. Йигирма йил илгари у ўз шаҳри Дамовандни тарк этиб, гўшанишинликни ихтиёр қилди. Мозандарон йўли яқинидаги Ало номли булоқ ёнида у тош ва лойдан ўзига бир кулба тиклади ва ўшандан бери шу ерда ёлғиз яшайди. У ўз қўли билан ер чопар, суғорар, экин-тикин қиларди. Бу иш билан вақтида ота-бобоси, эҳтимол, бошқа узоқ аждодлари ҳам шуғулланишган. Ўзига мерос қолган ернинг ярмидан кўпроғини у қаҳатчилик йилларида сотди, тўғрироғи, унга алишди. Энди унинг бир парчагина ери қолган бўлиб, шундан олинадиган озгина ҳосил билан тирикчилик қилади.
Сўнгги икки-уч йилда Худодод атроф қишлоқлар ва Дамованд бозорида тез-тез кўринадиган бўлиб қолди. Унинг зоҳидлигига кўниккан одамлар бу ўзгаришдан ажабланишарди. Худодод аёлларбоп либос учун газлама, қанд, чой ва бошқа майда-чуйдалар харид қиларди. Баъзан унинг тоғ ёнбағирларида бир ёш лўли қиз билан етаклашиб юрганини ҳам кўриб қолишарди.
Тўрт йил илгари, аёз темир бармоқлари билан одамнинг юзини чимчилайдиган совуқ қиш тунларидан бирида, Худодод чироқни ўчириб, эндигина ўрнига ётувди ҳамки, ғалати бир овоз қулоғига чалинди: гўё кимдир заиф товуш билан нола қилар, унинг инсон ё ҳайвонлигини ажратиш мушкул эди. Товуш тобора яқинлашиб келарди ва ниҳоят, кулба эшиги тақиллади. Инсу жин ва бўридан ҳам қўрқмайдиган Худодод ўрнидан тураркан, елкасидан совуқ тер чиқиб кетганини сезди. Эшик олдига келиб, “кимсан, нима керак сенга?” деб қанча сўрамасин, ҳеч қандай жавоб бўлмади. Худодод титроқ қўллари билан чироқни ёқди, ўтин ёрадиган болтани маҳкам ушлаб, эшикни ланг очиб юборди. Не кўз билан кўрсинки, эшик олдида қизил кўйлак кийган, аёздан кўз ёшлари ёноқларида музлаб қолган ёшгина лўли қиз турарди. Худодод болтани кулба бурчагига отиб юборди, қизни қўлидан ушлаб ичкарига олиб кирди. Уни ўчоқ ёнида исинишга қўйиб, ўзи эски-тускилардан тўшак ҳозирлади.
Эртасига эрталаб қиздан қанча сўраб-суриштирмасин, бирон натижа чиқмади. Гўё қиз ўзи ҳақида чурқ этмасликка қасам ичгандай. Қизнинг индамаслиги Худододнинг унга Лол ёки Лолу деб исм қўйишига сабаб бўлди. Бора-бора бу исм Лолага айланиб кетди.
Ҳозир лўлилар кўчиб юрадиган мавсум эмасди. Шунинг учун Худодод, бу қизча осмондан тушдими ё ердан чиқдими, деб ҳайрон бўларди. У кулбадан чиқиб, из олмоқчи бўлди, аммо из намчил баргихазон орасида йўқолиб кетди. Ало булоғи яқинида яшовчи тегирмончидан лўлилар ҳақида сўраган эди, у, билмайман дегандек, елкасини қисди. Ниҳоят, Худодод то эгаси чиқмагунча, қизни ўзиникида асраб қолишга аҳд қилди.
Лола ўн икки ёшлардаги қиз бўлиб, юзи буғдойранг, кўзлари фусункор эди. Қўллари ва пешонаси ўртасига кўк рангли хол қўйилган. Қизни асраб қолганидан сўнг, Худодод ўтган-кетган лўлилардан унинг қариндошлари ҳақида кўп сўраб-суриштирди. Аммо биронта лўли Лолани танийман, демади. Тез орада Худодод ўзи унга ўрганиб қолди. Уни ҳеч кимга бермасдан, ўзига фарзанд қилиб олишга аҳд қилди…
Лола йил сайин улғайиб бораркан, бора-бора Худододнинг кўнглида қизга нисбатан аллақандай бошқача, оталик туйғусига ўхшамаган ҳислар уйғона бошлади. Энди у Лолага бир эркак севгиси билан меҳр қўйган эди. Ишқ васвасасига дучор бўлган Худодод хонанинг ўртасига парда осиб қўйди. Энг ёмони шу эдики, Лола уни “ота” деб чақирар, қиз ҳар гал “ота” деганида, Худододнинг ранги ўзгариб кетарди.
Бир куни Худодод уйига қайтганида кулба олдида юрган иккита товуқни кўрди. У Лолага ўғирлик ёмонлиги, бу ишни қилган одам ўз қилмиши учун дўзах ўтида ёнишини айтиб, ҳарчанд насиҳат қилди ҳамки, қизга заррача таъсир этмади. У айёрона кулимсираб, гапни бошқа тарафга бурди.
Лола сайр қилишни жуда ёқтирар эди. Агар икки-уч кун тинимсиз ёмғир ёғиб, уйга узоқ қамалиб қолишга мажбур бўлса, зерикар ва қиёфаси ғамгин тус оларди. Об-ҳаво яхши кунлари у Худодод билан ёки ёлғиз ўзи сайр қиларди. Кўпинча Лола сайрга танҳо чиқар ва бу ҳол Худододнинг бадгумонлигига сабаб бўларди. Чунки у қизни бир неча бор чўпон йигит Аббос билан кўриб қолган, шу сабабли бу йигитни ўзига рақиб деб ҳисобларди. Ҳатто бир куни у Аббоснинг маймунжон териб, Лоланинг оғзига солаётганини кўрди. Кечқурун Худодод бегона эркак билан гаплашиш ёмон эканлигини айтиб, унга дашном берди. Лоланинг кўзларида ёш ғилтиллай бошлагач, қишлоқ одами эмасми, содда юраги юмшади.
Аббоснинг онаси икки марта совчиликка келиб, Лолани ўғлига сўради. Худодод ҳар гал Лола ҳали ёш, деб баҳона қилиб, уни қайтарар эди. Ўз кўнглида эса Аббосдай бир дангаса одам унинг эллик йил ичида қириб-қиртишлаб тўплаган мулкига меросхўр бўлишини истамас эди. Аслида ҳам, агар Аббосдай деҳқончилик қўлидан келмайдиган бетайин кимса унга ворис бўлса, аждодлари руҳлари қай ҳолатга тушади? Бунинг устига, у ўз кулбасидан паноҳ берган, едириб-кийдириб катта қилган, мисоли дарахт ниҳоли каби парваришлаб одам қилган қизга аллақаердаги бир одам тайёр ошга баковул бўлиб ўтирса! Нима, кекса одамнинг кўнгли қирмизи олма тусамайдими? Лолага ўзи уйланса нима бўпти?! Бироқ у бу иш осонгина битмаслигини, қизнинг розилиги шарт эканлигини англарди. Бунинг устига қиз уни “ота” деб чақириш одатини тарк қилмаган, ҳаммасидан ҳам мана шуниси Худододни кўпроқ ташвишга соларди.
Тунлари қиз ухлаб ётганида, Худодод чироқни кўтариб унинг тепасига келар, юзи, кўкраги, елкаларини томоша қиларди. Баъзан у девона каби тоғларга чиқиб кетар, дараларда бемақсад тентираб, кеч кирганда уйига қайтиб келарди. У умид ва қўрқув оралиғида яшар, рад жавобини эшитишдан қўрққани учун қизга муҳаббатини изҳор қилишга ботинолмасди. Агар Лола: “йўқ, сен қарисан” деса, унга ўлимдан бошқа чора қолмас эди.
Худододнинг уйи олдида бир тош супа бўлиб, Лола кўпинча унда оёқларини осилтириб ўтирар, очиқ болдирлари супа деворига тегиб турарди. Баъзан у паст ва ғамгин овозда бир ашулани хиргойи қилар, аммо биров яқинлашса, дарҳол жимиб қоларди. Худодод тасодифан қизнинг ашуласини эшитиб қолди ва ўшандан бери уни яна тинглашга муштоқ эди.
Бугун эрталаб Худодод Дамовандга отланганида ҳам Лола ўша тош супада ўтирар ва ҳар кунгидан кўра кўпроқ хурсанд кўринарди. Аммо негадир, бирга шаҳарга боришни истамади. Худодод унга:
— Сенга рўмол олиб келаман, — деди.
Унга жавобан қиз жилмайиб қўйди ва бу жилмайишнинг баҳоси Худодод учун ёруғ дунё билан баравар эди. У Дамованднинг чаққон бозорига келиб, энг аввал баззозлик дўконидан бир дона яшил ва сариқ нақшли рўмол харид қилди. Сўнгра қанд ва чой сотиб олиб, харидларини қалами бўғчага ўради-да, йирик одимлар билан кулбаси тарафга равона бўлди. Худододдек пиёда юришга одатланган киши учун шаҳардан уйигача бўлган икки фарсанг масофа чўт эмас. Кексайганига қарамай, энди унинг ҳаёти ўзига яраша бир маъно касб этган эди. Йўлда бораркан, у ўзича хаёл сурарди: “Бу рўмол Лолага жуда ярашади. У буни елкасига ташлаб, учларини сийнаси остидан боғлаб олади”. Шу заҳоти, гўёким биров унинг хаёлидан воқиф бўлгандек, уялиб кетди ва ўзига деди: “Мен унинг гўзаллигидан отаси каби фахрланишим лозим. Отаси ўрнидаманми, яхши бир куёв топиб, уни узатаман”. Аммо чўпон Аббос қизни яхши кўришини эслаганида, қони юзига тепиб, тутақиб кетарди.
Йўл паст-баландликлар, тоғ дараларидан ўтар, аммо Худодод атрофдаги ҳеч нимани пайқамас, ҳатто чарчоқни ҳам ҳис қилмас эди. Олдинлари у йўлда юрганда атрофни томоша қилар, ёмғир ёғармикан-йўқми, дегандек осмонга боқар, экинзорларга разм солиб, деҳқонларнинг ҳосили қандай бўлганини чамалаб кўрарди, арпа, буғдой, ловия, ҳўл ва қуруқ мевалар нархи ҳақида ўй суриб кетарди… Аммо ҳозир хаёли фақат Лолада эди. Бу йил унинг ери яхши ҳосил бермади ва у жамғармасидан бир қисмини сарфлашга мажбур бўлди. Аммо булар Лоланинг бир тола сочига ҳам арзимайди.
Худодод дарахтзор ёнидан ўтиб, сўқмоққа бурилди. Бу ердан унинг тепаликдаги кулбаси кўриниб турарди. Кулба узоқдан ёнма-ён қўйилган иккита пачоқ гугурт қутисига ўхшарди. Худодод бўғчани қаттиқроқ қисиб, қадамларини жадаллатди ва таниш сўқмоқдан тезда кулбасига етиб келди. Аммо Лола бу ерда кўринмас эди. Тош супа ҳам, уй ҳам кимсасиз эди. Худодод кафтини даҳанига қўйиб, баланд овозда чақирди: “Лола!.. Лола!..” Ҳеч ким жавоб бермади. У ташқари чиқиб, яна бор овоз билан бақирди: “Лола… Лола… Лолу… Лолу…”. Товуш тоғларга урилиб, акс-садо берарди: “Лола… Лолу…”. Худодод саросимага тушди. У тош супага чиқиб, теварак-атрофни кўздан кечирди. Ҳеч бир тарафда қизил кўйлак кўзга ташланмасди. Худодод хонага қайтиб кириб, қизнинг сандиғини очиб қаради. Унга шу йил олиб берган янги либослар йўқ эди. Худодод ақлдан озишига сал қолди. Нима бўлганини тушунмай, мияси қотди. Кулбадан чопиб чиқиб, ғизиллаб булоқ бўйига тушди. Бу ерда узун чопон ва қора чолвор кийиб, бошига кўк салла ўраган қишлоқ охундига дуч келди. У дарахт тагида тамаки чекиб ўтирарди. Охунд Худододга шундай заҳарли қараш қилдики, ундан бир нима сўрашга юраги бетламади. Яна бироз юриб, бола опичлаб олган қизил чодрали аёлни кўрди. У ҳам Лола ҳақида ҳеч нарса айтолмади ва Худодод ночор кулбасига қайтди.
Атрофни тун қоронғиси қоплади-ю, аммо Лоладан дарак йўқ. Худодод қанақа ёмон тушларни кўрмади, дейсиз! Йўқ, аслида у мижжа қоқмади ҳам. Ваҳимали хаёллар билан бедор бўлиб, тиқ этган садога сакраб турар, ҳар гал унга Лола келаётгандек бўлиб туюларди. Ўн марталаб жойидан туриб, пардани итқитиб, қоронғида Лоланинг совуқ тўшагини пайпаслаб кўрар, титраб-қалтираб яна ўз ўрнига келарди. Уни кимдир олиб қочиб кетдимикан? Алдашдимикан ё ўзи кетиб қолдими?
Эртаси куни ҳаво мусаффо ва салқин эди. Худодод Лолага деб сотиб олинган рўмолни олиб, уни қидиришга кетди. Йўлида учраган ҳар бир одам унга дев ё аждар бўлиб кўринарди. Бошидан белигача қор билан қопланган кўкимтир-кулранг тоғлар дилида қўрқув уйғотар, ариқ лабида ўсган ялпизнинг ўткир ҳиди томоғидан бўғаётгандек бўларди. Йўлда иккита деҳқонни учратиб, юрагини ҳовучлаб улардан сўради:
— Лолани кўрмадингизларми?
Уни аввал девона деб ўйлашди ва бир-бирларидан сўрашди:
— Ким экан у?
— Бир лўли қиз.
Деҳқонлардан бири деди:
— Икки кун бурун бир гуруҳ лўли Мумажда чодир тикди. Тағин шуларни айтаётган бўлмагин.
Худодод Мумаж тарафга равона бўлди. У тез-тез ва қоқилиб йўл босарди. Неча жойда бурилиб, гоҳ адашиб-улоқиб, ниҳоят узоқдан бир неча қора чодир кўринди. Яқин бориб, ариқ ёқасида ухлаб ётган эркакни кўрди. Нарироқда, чодир олдида бир лўли аёл ғалвирда дон эларди. Аёл Худододга салом бериб деди:
— Сенга фол кўрайми? Менда илон тишидан қилинган маржон, элак ва ёнғоқлар бор.
Унинг сўзлари Худододнинг қулоғига кирмасдан, девонавор сўради:
— Лола… Лолуни кўрдингми? Унинг қаердалигини биласанми?
— Фол кўрсам айтиб бераман.
— Айт, мен пулини тўлайман.
— Пулни бер, кейин айтаман.
Худодод қаттиқ чарчаган эди. Чўнтагидан бир қирон олиб, лўли аёлга узатди. Лўли унинг қўлидан ушлаб, юзига қаради ва деди:
— Ҳазрат Али паноҳинг бўлсин. Эй одам, сенинг дилингда ҳозир ғусса ўрнашган. Тўрт йил ардоқлаб юрган бир азиз нарсангни йўқотибсан. У сенга жигарпора бўлмаса-да, ўз жигарпоранг янглиғ севасан уни.
Худодод кўзлари ёшга тўлиб, лўлига боқди ва шивирлаб деди:
— Рост, гапларинг рост.
— Аммо беҳудага ғусса чекмагин. Зеро, у қиз сенинг яқинингдадир. У тирик ва соғу саломат.
— Қани у? Қандай келиб қолди бу ерга? Худо ҳаққи, менга ҳаммасини айтиб бер.
— Қайғурма, у қиз бахтиёрдир. Сен уйингни очиқ қолдирдинг ва шайтон кириб уни алдаб олиб кетди.
— Унинг исми Аббосми?
— Йўқ.
— Сен буларнинг барини қаердан биласан? Худо ҳаққи, ростини айт, нима хоҳласанг бераман.
У чўнтагидан яна пул чиқарди. Лекин шу аснода қўшни чодир эшигидаги парда бир ёнга сурилиб, ундан Лола чиқиб келди. Эгнида Худодод сотиб олиб берган ўша қирмизи кўйлак, қўлида бир дона қизил олма. У олмани енги билан артиб, тишлади-да, кулиб юборди. Лўли аёлга юзланиб деди:
— Ойижон, Худодод ота шу киши бўлади.
Худодод ҳайратдан донг қотганча Лолага, онасига боқарди. У ҳеч қачон Лолани бу қадар хурсанд ва бахтиёр ҳолатда кўрмаган эди. У қизил рўмолни қўйнидан олиб қизга қараб улоқтирди ва деди:
— Буни сенга олувдим.
Лола шарақлаб кулиб юборди ва рўмолни елкасига солди-да, бир учини сийнаси остидан ўтказиб боғлади. Сўнгра югуриб чодир ичига кирди-да, ўша заҳоти ичкаридан ёш бир йигитни бошлаб чиқди. Унга пичирлаб нимадир деди ва Худододни кўрсатди. Шундан сўнг қиз қувноқ оҳангда Худододга таниш ашулани куйламоққа бошлади ва йигитнинг елкасига қўл ташлаб, иккаласи толзор орқасига ўтиб кетди.
Лолани тирик топганидаги қувончию ва уни энди бутунлай йўқотганидаги ғусса бир бўлиб, Худодод ҳўнграб юборди. У йиқила-сурила келган йўлидан орқасига қайтди. Кулбасига кириб, эшикни ичкаридан беркитиб олди.
Шундан сўнг уни ҳеч ким ҳеч қаерда кўрмади.

Ғулом Карим таржимаси
 
Яна мақолалар...


19 дан 63 сахифа