Убайдулла Уватов
МАҲМУД АЗ-ЗАМАХШАРИЙ
(1075-1144)

Кўҳна Хоразм заминида жаҳон фани ва маданияти ривожига муносиб ҳисса қўшган кўплаб буюк алломалар етишиб чиққан. Абул қосим аз-Замахшарий ана шундай улуғ сиймолардан биридир.
Алломанинг тўлиқ исми Абул қосим Маҳмуд ибн Умар аз-Замахшарий бўлиб, у ҳижрий 467 йил ражаб ойининг 27 куни (1075 йил 19 март) Хоразмнинг катта қасабаларидан бири — Замахшар қишлоғида таваллуд топди. Аз-Замахшарий ҳақидаги маълумотлар асосан Ўрта аср араб манбаларида келтирилади. Отаси унчалик бадавлат бўлмаса-да, саводли, тақводор, диёнатли киши бўлган ва аксар вактини Қуръон тиловатию намоз ўқиш билан ўтказиб, Замахшардаги бир масжидда имомлик ҳам қилган. Аз-Замахшарийнинг онаси ҳам тақводор, диндор аёллардан ҳисобланган.
Афтидан, аз-Замахшарийнинг отаси серфарзанд бўлган. Чунончи, шоир қасидаларидан бирида отасининг фарзандлари кўп ва оиласи катта бўлгани туфайли ҳам тирикчилик йўлида тинмай меҳнат қилгани ҳақида ёзади.
Аз-Замахшарийлар оиласи исломнинг муътазилий таълимотига мансуб бўлиб, ёш Маҳмуднинг дунёқараши мана шу диндор, тақводор отасининг таъсирида шаклланди ва дастлабки билимни ҳам ўз отасидан олди. Аллома ҳақидаги маълумотлардан маълумки, унинг бир оёғи ёғочдан бўлиб, тарихчилар бу ҳақда: «Бир оёғи ёғочдан эди ва узун яктагини тушириб кийгани учун кўрган одам уни чўлоқ деб ўйларди» — деб ёзганлар. Оғир иллат туфайли у ёшлигидан бир оёқ бўлиб қолган ва шундан сўнг отаси уни энди оғир меҳнатга ярамайди, деб кийим тикувчи устага шогирдликка бермоқчи бўлади. Бироқ ёшлигидан илмга ҳавасманд ўсган Маҳмуд отасидан ўзини мадрасага ўқишга юборишни сўрайди. Ўғлидаги илмга бўлган зўр иштиёқ ва ҳавасни сезган отаси уни мадрасага беради.
Аз-Замахшарий илм-фаннинг турли соҳалари билан қизиқиб, толиби илмлар орасида зўр истеъдодини намоён қила бошлайди. У мадрасада ўқитиладиган илмларни, айниқса, араб тили ва адабиё-ти, диний илмларни пухта эгаллашга киришади, ўша даврда илм аҳпи орасида қадрланган хаттотлик санъатини ҳам мукаммал эгаллаб, ўз тирикчилигини бирқадар тузатади. Сўнг, араб тарихчиси ва биографи ибн Халликоннинг ёзишича, талабалик ёшига етгач, билимини янада ошириш, ҳар томонлама камол топтириш мақсадида Бухорога йўл олади. Бухоро, машҳур олим Абу Мансур ас-Саолибийнинг (961-1138) ибораси билан айтганда: «Сомонийлар давридан бошлаб шон-шуҳрат макони, салтанат каъбаси ва замонасининг илғор кишилари жамланган: ер юзи адибларининг юлдузлари порлаган ва ўз даврининг фозил кишилари йиғилган (жой) эди». Аз-Замахшарий Бухорода ўқишни тугатгач, бир неча йил Хоразмшоҳлар хизматида бўлиб, котиблик билан шуғулланади, ҳукмдорлар билан яқинлашишга уринади. Бироқ қобилияти, илми, фазилатига яраша бирор мансаб ва муносиб эътибор кўрмагач, ўзга юртларга сафар қилади, матлабу-мақсадларининг ушалишига умид боғлайди. 1118 йили аз-Замахшарий оғир дардга чалинади, бу касалликдан тузалгач эса ҳукмдорлар хизматию мансаб ва мол-дунё таъмасидан мутлақо воз кечади, қолган умрини фақат илм-фанга бағишлашга, асарлар таълиф этишга астойдил қарор қилади.
Аз-Замахшарийнинг ўз даври илмларини тўлиқ эгаллашга, олимлик даражасига етишишида, шубҳасиз, устозларининг хизмати бениҳоя катта бўлган. Мана шундай устозлардан бири — тил, луғат ва адабиёт соҳасида машҳур олим Абу Мудар Маҳмуд ибн Жарийр ал-Даббий ал-Исфаҳонийдир (1113 йили Марвда вафот этган). Ал-Исфаҳоний Хоразмда ҳам бир қанча муддат яшаган. Бу ўлкада муьтазилийлар таълимотининг жорий бўлиши ҳам мана шу Ал-Исфаҳоний номи билан боғлиқдир. Аз-Замахшарий Бағдодда шайх ул-ислом Абу Мансур Наср ал-Хорисий, Абу Саад аш-Шаққоний, Абул Хаттаб ибн Абул Батар каби машҳур олимлардан ҳадис илмидан таҳсил одди. Маккада бўлганида эса наҳв ва фиқҳ бўйича илмни Абу Бакр Абдуллоҳ ибн Талхат ибн Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ал-Йабирий ал-Андалусий, аш-шайх ас-Садийд ал-Хаййатий, луғат илмини эса Абу Мансур Мавҳуб ибн ал-Хадар ал-Жаволиқий каби машҳур олимлардан ўрганди.
Аз-Замахшарий ҳаёти давомида Марв, Нишопур, Исфаҳон, Шом, Бағдод ва Щижозда, икки марта Маккада бўлди. Олим бу ерда илмий ишларини давом эттирди, араб тили грамматикаси ва луғатини ҳамда маҳаллий қабилаларнинг лаҳжалари, мақоллари, урф-одатларини чуқур ўрганди, бу минтақа жуғрофиясига оид хилма-хил маълумотларни тўплади.
Адиб кўп асарларини Маккалигида яратади. Ўз ҳаётида чуқур из қоддирган Маккада аз-Замахшарий беш йилча яшайди. Шу боисдан у Жоруллоҳ («Оллоҳнинг қўшниси») деган шарафли лақабга муяссар бўлади.
Ўз даврининг йирик олими даражасига кўтарилган аз-Замахшарийнинг Хоразмда ҳам, Шарқнинг бошқа кўпгина шаҳарларида ҳам кўпдан-кўп шогирдлари бўлган, аллома кўп вақтини ўшаларга бағишларди. У қариндош-уруғларининг қийин-қистовларига қарамасдан, ҳаётида бирор марта ҳам уйланмаган. Илмий асарлар яратиш ва муносиб шогирдлар тайёрлашни фарзанд ўстиришдан аъло деб ҳисоблаган. Аз-Замахшарий охирги марта Маккадан қайтиб, Хоразмда бир неча йил яшайди ва ҳижрий 538 йилда, арафа кечаси (1144 йил 14 апрел) вафот этади. 1333 йили Хоразмда саёҳатда бўлган машҳур араб сайёҳи ибн Баттута (1304-1377) «Ар-Риҳла» («Саёҳатнома») асарида аз-Замахшарийнинг устида қуббаси бўлган мақбарасини кўрганини ёзади.
Буюк мутафаккир аз-Замахшарий араб грамматикаси, луғатшунослик, адабиёт, аруз илми, жуғрофия, тафсир, ҳадис ва фиқҳга оид элликдан ортиқ асарлар яратган, уларнинг аксарияти бизгача етиб келган.
Араб тилшунослиги ва грамматикасининг турли томонларига оид асарлар аз-Замахшарий ижодида салмоқли ўрин эгаллайди. Жумладан, араб тили грамматикасига оид «Ал-Муфассал» (1121 йил) номли асарини у Маккада яшаган пайтида, бир ярим йил давомида ёзган. «Ал-Муфассал» араб тили наҳву сарфини ўрганишда йирик қўлланма сифатида азалдан Шарқда ҳам, ғарбда ҳам шуҳрат топган асарлардан ҳисобланади. Кўпчилик олимлар ўз илмий қиммати жиҳатидан аз-Замахшарийнинг бу асари таниқли араб тилшуноси Сибавайҳнинг (796 йили вафот этган) араб грамматикасига оид китобидан кейин иккинчи ўринда туради, деб таъкидлаганлар. Ўша даврнинг ўзидаёқ араблар орасида ҳам бу асар катта эътибор қозонган ва араб тилини ўрганишда асосий қўлланмалардан бири сифатида кенг тарқалган. Ҳатто Шом (Сурия) ҳокими Музаффариддин Мусо кимда-ким Аз-Замахшарийнинг ушбу асарини ёд олса, унга беш минг кумуш танга пул ва сарупо совға қилишни ваъда берган. Бир қанча кишилар асарни ёд олиб, мукофотга ҳам сазовор бўлганлиги манбаларда келтирилган. Бу мисол аз-Замахшарий асарининг ўша даврда ҳам қанчалик юксак баҳоланганини кўрсатади. Бу асарнинг бир қўлёзмаси Тошкентда, ЎзР ФА Шарқшунослик институтида сақланади. «Ал-Муфассал»нинг ихчамлаштирилиб, мухтасар ҳолга келтирилган нусхаси «Ал-Унмазаж» («Намуна») номи билан аталади. Грамматикага оид асарларидан Шарҳ абйат китоб Сибавайҳ» — ҳозир зикр этганимиз Сибавайҳнинг китобига ёзилган мукаммал шарҳдир. Аз-Замахшарийнинг хоразмшоҳ Алоуддавла Абулмузаффар Отсизга бағишлаб ёзилган «Муқаддимат ул-адаб» асари алоҳида аҳамиятга эгадир. Бу ўринда шуни таъкидлаш керакки, хоразмшоҳлар даврида илм-фан, маданият анча тараққий қилган эди. Ҳукмдорлар, айниқса, хоразмшоҳ Отсиз олимлар, шоиру адибларга ҳурмат билан қарар, ўзи ҳам истеъдодли, маърифатпарвар, адабиётга қизиққан, билимдон одам эди. Унинг даврида илм-фан тараққиёти йўлида бир қанча хайрли ишлар амалга оширилган. Шу сабабдан бўлса керак, аз-Замахшарий «Муқаддимат ул-адаб»ни унинг номига бағишлаб ёзган. Асар беш катта қисмга бўлинган бўлиб — отлар, феъллар, боғловчилар, от ўзгаришлари ва феъл ўзгаришлари ҳақида баҳс юритади. Асар 1137 йиллари ёзиб тугалланган.
Аз-Замахшарий ўз асарида ўша давр араб тилининг истеъмолда бўлган барча сўзлари, ибораларини қамрашга интилган, уларнинг этимологиясига катта эътибор қилган. Шу боисдан ҳам аз-Замахшарийнинг бу йирик асарини мазкур йўналишдаги дастлабки асарлардан дейишга ҳақлимиз. «Муқаддимат ул-адаб» арабчадан форс, чиғатой, мўғул ва турк тилларига таржима қилинган. Манбаларда таъкидланишича, асарнинг чиғатой тилидаги таржимаси аз-Замахшарийнинг ўзи томонидан амалга оширилган. Зотан хоразмшоҳ Отсизнинг тушуниши учун асарнинг арабча матни билан биргаликда чиғатой тилидаги таржимаси ҳам яратилган, деб билиш ўринлидир. «Муқаддимат ул-адаб» яратилган давридан бошлаб бир неча асрлар давомида олимлар, тадқиқотчилар диққатини ўзига тортиб келаётир. У биринчи марта 1706 йили Хўжа Исҳоқ Афанди томонидан усмонли турк тилига таржима этилган. Сўнгра Оврўпонинг бир қанча тилларига (француз, немис) ўгирилган. Париж, Лейпциг, Вена, Лейдан, қозон шаҳарларида, Норвегия, Миср ва Ҳиндистонда бир неча марта чоп этилган. Немис олими Ватзастайн «Муқаддимат ул-адаб»нинг Оврўпо қўлёзма фондларидаги еттита нусхасини қиёсий ўрганиб, 1850 йили Лейпцигда асарнинг икки жилдлик танқидий матнини нашр этган.
Асарнинг чиғатой тилидаги таржимаси узбек тили тарихини ўрганувчилар учун муҳим аҳамиятга эгадир. Бу ҳақда Садриддин Айний 1921 йили «Меҳнаткашлар товуши» газетасига ёзган мақоласида «Аз-Замахшарийнинг «Муқаддимат ул-адаб» асари ўзбек тили учун бутун дунёнинг хазинаси билан баробардир», деб ёзган эди.
Аз-Замахшарий Макка амири, олим ва адиб Абул Ҳасан Али ибн Ҳамза ибн Ваҳҳос ас-Сулаймон билан дўст эди. Ибн Ваҳҳос ўз мамлакатининг жуғрофияси билан жуда яхши таниш бўлган. Аз-Замахшарий ибн Ваҳҳос маълумотларига таяниб, ўзининг Ҳижозга қилган сафаридан олган шахсий кузатишлари асосида ёзган «Китоб ал-жибол ва-л-амкина ва-л-мийоҳ» («Тоғлар, жойлар ва сувлар ҳақида китоб») номли асарида жуғрофий жойлар, тоғлар ва денгизларга дойр қимматбаҳо маълумотлар келтиради. Машҳур араб олими ва сайёҳи Ёқут ал-Ҳамавий (1179-1229) ҳам ўзининг бутун дунёга таниқли «Муъжам ал-булдон» («Мамлакатлар қомуси») асарида Арабистон, хусусан, Ҳижоз ҳақидаги маълумотларни аз-Замахшарийнинг ушбу асарига таяниб ёзган. Аз-Замахшарийнинг бу асари ғарб олимлари ўртасида ҳам кенг танилган, 1856 йили голландиялик арабшунос олим Сальверда де Граве томонидан мукаммал тадқиқ қилинган ҳолда нашр этилган.
Аз-Замахшарий адабиёт, тафсир, ҳадис, фиқҳ илмлари бўйича ҳам мукаммал асарлар яратган.
Олимнинг «Асос ал-балоға» («Нотиқлик асослари») асари асосан луғатшуносликка бағишланган. Унда араб тилининг фасоҳати, мукаммаллиги ҳақида сўз боради. Фикрни чиройли ибора ва сўзлар билан ифодалаш, сўз бойлигидан усталик билан фойдаланиш учун киши фасоҳат, балоғат илмларидан яхши хабардор бўлиши керак.
Бунинг учун сўзни тўғри, ўз ўрнида ишлатиш, қоидага мувофиқ сўзлаш ва ёзиш ҳам керак бўлган. Бу асарда адабиётнинг асосий қисмлари, фразеологик сўз бирикмалари, уларни амалда тадбиқ этиш йўллари чуқур таҳлил қилинган.
«Атвоқ уз-заҳаб фи-л-мавоиъз ва-л-хутаб» («Хутбалар ва ваъзлар баёнида олтин шодалар») — насиҳатомуз мақолалар тўпламидан иборат. Асар биринчи марта 1835 йили олмон олими Фон Хомир томонидан немисчага таржима қилиниб, арабча матни билан нашр этилган. Ўттиз йилча ўтгач, французчага таржима қилиниб, 1886 йили Парижда чоп этилган. 1873 йили ҳам усмонли турк тилига таржима қилиниб, Истамбулда нашрдан чиққан…
Аз-Замахшарийнинг «Рабиъ ул-аброр ва нусус ул-ахйар» («Эзгулар баҳори ва яхшилар баёни») асарида адабиёт, тарих ва бошқа фанларга оид ҳикоялар, латифалар, суҳбатларнинг энг саралари жамланган, 97 бобдан иборат бу асарнинг нодир бир қўлёзма нусха-си Тошкентда, ЎзР ФА Шарқшунослик институтада сақланади. Бундан ташқари, Лейден, Берлин кутубхоналарида ҳам қўлёзмалари мавжуд.
Олимнинг аруз вазни ҳақида баҳс юритувчи «Ал-Кустос фи-л-аруз» («Арузда ўлчов (мезон)») асари муҳим манбалардан ҳисобланади. Алифбо тартибида йиғилган араб мақоллари, масалларига бағишланган бошқа бир асарини «Ал-Мустақсо фи-л-амсол» («Ниҳоясига етган масаллар») деб атади. «Мақомат» («Мақомлар») — эллик мақомдан иборат бўлиб, қофияли наср — сажъ услубининг нозик намуналарини ўзида мужассам этган муҳим асардир. «Девон уш-шеър» китоби ҳам диққатга сазовор асарлардан саналади. Аз-Замахшарийнинг «Навобиғ ул-калим» («Нозик иборалар») асари эса араб луғатларини ўрганишга бағишланган юксак дид билан ёзилган. Бу асар дастлаб француз тилига таржима қилиниб, асл нусхаси билан биргалиқда 1876 йили Парижда, 1870 йили қоҳирада, 1884 йили Байрутда, 1896 йили эса қозонда нашр этилган.
Аз-Замахшарийнинг ғоятда кенг танилган «Ал-Кашшоф ан ҳақоиқ ит-танзийл ва уйун илгақовийл фи вужуҳ ит-таъвийл» («Куръон ҳақиқатлари ва уни шарҳлаш орқали сўзлар кўзларини очиш») асари Қуръон тафсирига бағишланган. Маълумки, Ўрта асрлардан бошлаб Қуръонни тафсир ёки шарҳ билан ўқиш одат тусини олган. Шу боисдан ҳам қуръон яратилган даврдан бошлабоқ унга бағишланган тафсирлар, шарҳлар ёзишга катта эҳтиёж сезилган. Турмуш тақозоси билан шундай вазиятда ислом тарихида қуръонга бағишланган кўпдан-кўп тафсирлар, шарҳлар вужудга келган. Аз-Замахшарий ҳам тафсир ёзишдан аввал ўзидан олдин яратилган Қуръон тафсирига бағишланган кўплаб асарларни қунт билан ўрганган. «Ал-Кашшоф» аз-Замахшарий Маккада турган пайтида, уч йил давомида (1332— 1334) ёзилган.
Немис шарқшуноси Карл Броккелман дунёнинг турли қўлёзма хазиналарида «Ал-Кашшоф»нинг юзга яқин қўлёзмалари ва асарнинг ўзига битилган йигирмадан ортиқ шарҳ ва ҳошиялар борлиги ҳақида ёзиши аз-Замахшарий асарининг катта шуҳратидан далолат беради. Қоҳирадаги бутун дунёга машҳур Ал-Азҳар диний дорулфунунининг талабалари ҳам аз-Замахшарийнинг «Ал-Кашшоф» асари асосида Қуръонни ўрганадилар. «Ал-Кашшоф»нинг Тошкентда, жумладан, Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диния назоратининг кутубхонасида бир қанча қўлёзма нусхалари сақланади.
Аз-Замахшарийнинг чуқур билими, даҳоси ва фаннинг турли соҳаларига оид ўлмас асарлари ҳали у ҳаёт пайтидаёқ бутун мусулмон Шарқида унга катта шуҳрат келтирган. Алломани чуқур ҳурмат ва меҳр билан «Устоз ул-араб ва-л-ажам» («Араблар ва ғайри араблар устози»), «Фахру Хваразм» («Хоразм фахри») каби шарафли номлар билан атаганлар. Машҳур олимлар, шоирлар, адиблар даврасида у доимо пешволардан бири бўлиб, қизғин илмий баҳслар, мунозараларда унинг фикри инобатга олинарди. Мана шундай улкан обрў-эътибор, эҳтимол, даҳо ўз асарларидан бирида «ва инний фи Хваразм каабат ул-адаб» («Чиндан ҳам мен Хоразмда адиблар учун бир каъбаман») деб ёзишига асос бўлган бўлса керак!

ЗАМАХШАРИЙ ҲИКМАТЛАРИДАН

Ёки илмли бўл, ёки илмга таяниб иш тутадиган бўл, лоақал илмни тинглаб эшитадиган бўл, аммо тўртинчиси бўлма, чунки касодга учраб ҳалок бўласан.

Ёмон фикр соҳиблари ҳам, куфрони неъмат қилувчилар ҳам ёввойи қобонлар мисоли Аллоҳ таолонинг мағфиратидан йироқдирлар.

Одамнинг умри аввалида қилган ишлари умрининг охиридаги ишларига ҳам далолатдир.

Аллоҳ таолодан астойдил илтижо билан ўтиниб сўраган кимсанинг нидоси сира ноумид қолмайди.

Сув йўллари ирмоқлари билан бўлгани каби шариатнинг тўғри қонун-қоидалари Пайғамбар алайҳиссалом таълимотлари биландир.

Уруғликни ҳам, пўчоқни ҳам, нияту орзуларни ҳам, муҳаббату фироқни ҳам яратувчи Аллоҳ таолодир.

Сен залолат тўлқинига ўзингни уриб сузсанг, сени фақат кўп тоат-ибодат ва тасбеҳлар қутқаради.

Ҳар қандай ишни бошлашдан аввал Аллоҳнинг розилигини ўйла. Акс ҳолда қилган ишларингнинг ҳаммаси беҳуда бўлиб, зое кетади.

Бамисоли тумов киши гулнинг ҳидини сезмаганидек, аҳмоқ киши ҳикмат лаззатини билмайди.

Кимки ўз нафси-балосию орзу-ҳаваси домига тушиб қолса, у бешак ўзини-ўзи чуқур қаърига ташлагани муқаррар.

Ўз нафсингга ҳоким бўлмасанг, уни ўз ҳукмингда тутасан. Акс ҳолда ундан ғолиб чиқиб, ушлаб тура олмайсан.

Кимнинг ҳиммати-ю муруввати қанчалик кўп бўлса, шунга яраша одамлар унинг кайғусига шерик бўларлар, ҳамдардлик билдирарлар.

Бошингизга мушкул иш ва ташвиш тушганида мунис бўлиб, одамларга меҳр-муҳаббат кўрсатасиз. Аммо давлату неъматларга эришганингизда бағритошликка мойил бўласиз.

* * *

Одамлар ичидаги энг ярамаси хасисдир, уларнинг ичидаги энг ялқови пасткашдир.

Ҳаёт вақтингда берган инъом-эҳсонларинг, гарчи уларни туки йўқ (қирчанғи) бўрига берган бўлсанг-да, зое кетмас. Қиёмат кунида буларнинг ажри сенга бўлур.

Ўз вақтидан кечикиб берилган инъом-эҳсон маҳкам тортилган занжир мисоли қаттиқ бўғувчидир.

Тоғ тепасидаги қояларни кўчириш миннат эшитиш юкларига нисбатан енгилроқдир.

Риё бор ҳар қандай ишда раволиг-у зиё йўқдир.

Мол-мулкни беҳуда исроф қилиш куфрони неъматдур. Ўйламасдан бойлигини сарфлаш тўлиқ таназзулга олиб келади.

Агар бирор қайғу-алам юз бергани ёки таъзияли жойни эшитсанг, дарҳол ўша ерга бор. Агар зиёфату меҳмондорчиликка чақирилсанг, унда ўзинг ўйлаб иш тут.

Фақиру мискинларга вожиб садақаларни бажо келтирмаган бойларга жаҳаннамда даҳшатли бир ҳандақ бордир.

Кўпинча ёки баъзан Ҳасан ал-Басрийга ўхшаш буюкларни Хажжож золимга ўхшашлар туғадилар, гўё шўр денгиз сувидан дур-маржонлар чиққани каби.

Пора фақат ноҳақлигу золимларга ёрдам бергувчидир.

Ўткир қиличнинг бошга тушадиган зарбаси баъзи нодонларнинг ҳукми остида мутеъ-итоатда бўлиб юришдан афзалдир.

Ҳақиқат ва адолат билан тўғри сиёсат юргизмаган ҳар бир раҳбар ва бошлиқ қаттиқ азоб-уқубат ва балога гирифтор бўлур.

Бу дунё ибратли ишлар ва панд-насиҳатларга тўладир. Айни вақтда кўз ёшларига ҳам сероб.

Қўрқувга мубтало бўлган киши фақат қочишдан нажот излайди.

Устингга кексалик кийими ташланган бўлса ҳам бироқ сен узоқ умр кўриш ҳирсида (таъмасида) янги-янги кийимлар киймоқдасан.

Гарчанд узоқ умр кўрган бўлсалар-да, кўп одамлар ғўр ва тажрибасиздир.

Туну кунни ўтказаман-у, аммо бугунги куним кечаги кунимдан яхшироқ бўлмаётир. Чунки замона кундан-кунга ҳалокат томон бормоқда. Шундай экан, кечаги кун бугунгидан аълороқ, бугунгиси эса эртангидан яхшироқдир.

Вақти-соати ўтгандан сўнг ижро бўладиган ваъдадан ҳеч бир яхшилик бўлмас.

Кимки бахт-иқболли, солиҳ кишиларнинг этагини тутса, у албатта муродига эришиб, хайру барака топади.

Тўғри ва ҳақ йўлдан юрган кишининг қадам босиши арслон юришидан ҳам маҳобатлироқ ҳайбатлироқ дир.

Ёмон, норасо эътиқод билан қилинган эзгу иш сароб ва кул каби ҳеч қанақа фойда бермайди.

Гўзал сифат ва ҳусни хулқ сийратлари безамаган кишини ҳеч қандай чиройли кийимлар кўркам қилолмас, гуноҳ ва хатолардан сақланмаган кимсанинг қалби сира айбдан фориғ бўлмас.

Қабоҳатли суврат, чиркин юзнинг ва ёмон чеҳранинг орқасида ярамас хулқдан бошқа нарса йўқдир.

Виждон азобию таънадан тўғри бўлмаган кимсани таълим-тарбия ва қийнаш билан ҳам тўғрилаш амри маҳол.

Пасткаш кимсанинг ўз насл-насабини мақтаб, у билан фахрланиши чанқоқ кишининг сув шуъласи (сароб)ни кўриб алдангани кабидир.

Кўпинча тил билан етказилган жароҳат қилич билан етказилган жароҳатдан оғирроқдир.

Ўзи сазовор бўлмаган ҳамду сано ва мақтовларни талаб қилиш уятсиз, телба одамларнинг одатларидандир.

Қуёш нурларини беркитиб бўлмаганидек, ҳақиқатнинг чироғини ҳам сўндириб бўлмайди.

Ёлғончининг қасами бор (ҳақиқий) илмининг сохталигини оширади.

Кўп ортиқча сўзлашув эшитувчини ранжитади.

Агар тилингнинг ортиқча сўзлашига эга бўла олмасанг, унда тизгининг жиловини шайтонга топширган бўласан.

Тилингдан чиққан садақанг (яъни, панду насиҳатинг ва маъвиза-ю ҳасананг) баъзан қўлингдан чиққан садақангдан хайрлироқдир.

Ўз ваъдасида турмаганда турли-туман важ-карсонлар кўрсатувчи кимса ҳеч қачон мард ва ҳимматли инсон бўлолмайди.

Ўлим қанчадан-қанча такаббур одамларнинг бошларини чуқурга, яъни қабрга улоқтирган.

Такаббурликни қанчалик хурсандлиг-у шодликка томон айлантиришга уринсанг ҳам, асли лой бўлганидан кейин кулол цингари, яъни тупроққа (лой ишларига) қайтиши муқаррар.

Кимки адовату хусуматни экса, албатта у ташвишу машаққат ўради.

Таниқлиг-у шарафинг отангдандир, меҳрибонлик, мушфиқлик онангдандир.

Хотин зоти агар қалбинг улар ишқига гирифтор бўлганини сезса, бурнингни тупроққа ишқайди.

* * *

Мисвоклар билан оғзингни тозаладинг, кошки эди бундан кейин сен оғзингни бўҳтон, ёлғон, ғийбат сўзларни айтиш билан булғамасанг!

Фисқу фасод қилувчилар ва фожирлар кўпайса, Аллоҳ таоло вабо юборади.

Мен рўзадорман, дейсан-у аммо ўзинг бўлса, биродаринг гўштини ейсан (яъни, ғийбатлар ва хўрликлардан сўзлайсан).

Худди қурт-қумурсқалар арслон боласини егани каби олийжаноб ва ҳимматли

Инсоннинг кийимига қарама, билимига қара. Илм – бу ота, балки у сут беришда онадан фойдалироқдир. У ёмонликни тузатиш учун ҳамма нарсадан яхшироқдир. Агар тилингни тиймасанг, жиловингни душманингга бериб қўясан.

Ақлли ғофилнинг ҳоли нодон ғофилнинг умрига силтов бўлади.

Сенга энг яхши маслаҳат мутакаббирлик билан юзингни тескари бурма ва шон-шуҳратинг билан фахрланма.

Урушқоқ ва жанжалкаш киши хафалик билан шодлик орасида яшайди.

Ҳаддан ошишингни пасайтир, кибрланишдан воз кеч.

Яхшилик билан инсон камоли, ани қилургача йўқтир мажоли.

Қуёш нури беркитилмайди, ҳақиқат шами сўнмайди.

Виждонли киши хавфдан ҳоли яшаса, хиёнат қилувчи киши беҳаловат яшайди.

Савдогарнинг шуҳрати чўнтагида.

Чайқовчи – овчи ити. Хатолар қилишда оворалардир. Хато – алар тушган аробалардир.

Андре Моруа (André Maurois) (тахаллуси; асл номи Эмиль Эрзог; 1885.26.7, Эльбёр — 1967.9.10, Париж) — француз ёзувчиси. Франция академияси аъзоси (1938 йилдан). «Камсухан полковник Брамл» (1918) ва «Сергап доктор О’Треди» (1922) романларида ўзи иштирок этган 1-жаҳон урушидан олган таассуротларини акс эттирган. «Бернар Кенэ» (1926), «Тақдир ўйинлари» (1928), «Оилавий давра» (1932), «Она замин» (1945) романлари француз халқи олий табақаси ҳаёти ҳақида.
Моруа адабий-танқидий эсселари, тарихий шахслар ҳақидаги китоб ва хотиралари билан машҳур. У «Ариель ёки Шелли ҳаёти» (1923), «Байрон» (1930), «Тургенев» (1931), «Лелия ёки Жорж Санд ҳаёти» (1952), «Олимпио ёки Виктор Гюго ҳаёти» (1954), «Уч Дюма» (1957), «Прометей ёки Бальзак ҳаёти» (1965) сингари асарлари билан хорижий адабиётда биографик роман жанрига тамал тошини қўйган. Моруа бу асарларида машҳур кишилар ҳаёти ва ижтимоий фаолияти фактларидан четга чиқмаган ҳолда улар ҳақида бадиийлаштирилган ҳужжатли роман ёзиш мумкинлигини исботлаб берди. Моруа ўз қаҳрамонларига бўлган меҳрли муносабатини ифодалаш орқали адабиётнинг инсонсеварлик моҳиятининг теранлашишига қисса қўшди.
Моруанинг «Чоршанба бинафшалари» туркумидаги ҳикоялари ўзбек тилига таржима қилинган.

«ТАНАТОС» МЕҲМОНХОНАСИ
(ҳикоя)

— «Стил»нинг акциялари қандай кетяпти? — деб сўради Жан Монье.
— Эллик тўққиз-у чоракдан, — деб жавоб берди ўн иккита машинисткадан биттаси.
Ёзув машинкаларининг чақир-чуқурида жаз оҳанглари эшитиларди. Деразадан Манхеттеннинг бесўнақай қомати кўриниб турипти. Телефонлар хириллайди, қоғоз тасмалар шоша-пиша юқорига ўрлайди. Контора ҳарфлару рақамлар ёзилган энсиз қоғоз лахтакларига тўлиб кетган.
— «Стил» қалай аҳволда? — деб яна сўради Жан Монье.
— Эллик тўққиз, — деб жавоб берди Гертруда Оуэн.
У бир лаҳза ишидан тўхтаб, француз йигитга қаради. Йигит қўллари билан бошини қисганича ўриндиқда қимир этмай ўтирарди. Ўтиришидан бутунлай мағлуб бўлган одамга ўхшарди.
«Куни битганларнинг яна бири, — деб хаёлидан ўтқазди жувон. — Бадтар бўлсин. Фаннига жабр бўлди-да…»
Холмэн банкининг Нью-Йорк бўлими вакили бўлган Жан Монье икки йил аввал ўзининг котибаси — америкалик Фаннига уйланган эди.
— «Кэнникот»-чи? — деб яна сўради Монье.
— Йигирма саккиз, — деди Гертруда.
Эшик ортидан кимнингдир баланд овозда гапиргани эшитидди. Гарри Купср кириб келди. Жан Монье ўриндиқдан турди.
— Томоша зўр бўляпти-ку! — деб ғўдирлади Гарри Купер. — Акциялар курси 20 фоизга тушиб кетди. Ҳолбуки, бунинг бўҳрон эканини рад этувчи аҳмоқлар ҳамон топилиб турипти.
— Ҳа, бу — бўҳрон! — деди Жан Монье ва ташқарига чиқди.
— Чув тушди-да, шўрлик! — деди Гарри Купер.
— Ҳа, — деб уни маъқуллади Гертруда Оуэн. — У охирги пулларини тиккан эди… Менга Фаннининг ўзи айтди. Шу бугуноқ у эрини ташлаб кетади.
— Нима ҳам иложи бор? — деб хўрсинди Гарри Купер. — Бўҳрон бўҳронлигини қилади-да…

* * *

Лифтнинг бежирим бронза эшиги товушсиз ёпилди.
— Пастга, — деб буюрди Монье.
— «Стил» қалай? — сўради лифтчи бола.
— Эллик тўққиз, — жавоб берди Монье.
У акцияларни 112 доллардан сотиб олган эди. Демак, ҳар бир акцияда 53 доллардан йўқотган. У харид қилган бошқа акцияларнинг аҳволи бирмунча дуруст эди. У Аризонада бироз маблағ йиғишга муваффақ бўлганди. Шу маблағнинг ҳаммасига акция сотиб олди. Фаннида бир чақа ҳам пул йўқ. Ҳа, тамом бўлди! Кўчага чиқиб, шитоб билан метрога қараб юрди. Эртанги кунини кўз олдига келтиришга уриниб кўрди. Ҳаммасини бошидан бошлайдими? Фанни бироз мардонаворроқ бўлганда шундай қилса бўларди. У ўзининг қийинчиликда ўтган биринчи қадамларини эслади. Аризона чўлларида мол боққанлари, кейин омади келиб, ишлари юришиб кетганини хотирлади. Нима бўпти? У ҳали ёш — энди ўттизга кирди. Бироқ Фанни уни аяб ўтирмайди. Жан буни яхши билади.
Шундай бўлди ҳам.
Эртасига эрталаб уйқудан турганида Жан Монье ёлғиз, сўппайиб қолганди. У курашмоққа ортиқ мажоли қолмаганини ҳис қилди. Фанни жуда ҳам дийдаси қаттиқ аёл эди. Шунга қарамай Жан уни яхши кўрарди. Негр хотин унга ҳар кунги нонуштасини — бир тилим қовун билан сули бўтқа олиб келди ва пул сўради.
— Бекангиз қани, мистер?
— Кетди.
У хизматкор аёлга ўн беш доллар берди, кейин қанча пули қолганини ҳисоблаб кўрди. Олти юз долларча қолипти. Бу пулга икки ой, нари борса, уч ой тирикчилик қилса бўлади… Кейин нима бўлади? У деразага қаради. Сўнгги ҳафтада газеталар деярли ҳар куни кимнингдир ўз жонига қасд қилгани ҳақида ёзар эдилар. Синган банкирлар, даллоллар, биржадаги олибсотарлар ўлимдан нажот излашади. Йигирманчи қаватдан сакраса нима бўларкин? Ерга етгунингча қанча вақт ўтаркин? Уч сониями? Тўрт сониями? Кейин «тарс» этиб асфальтга уриласан. Дабдурустдан жонинг узилмаса нима қиласан? У мажақланган суякларини, абжақ бўлган гавдасини, бутун вужудини қақшатган даҳшатли оғриқларни кўз олдига келтирди. У чуқур хўрсинди, газетани қўлтиғига қистириб, ресторанга овқатлангани жўнади. Унда устига сироп солинган қуймоқни еди. Иштаҳаси карнай эканини кўриб ўзи ҳайрон қолди.

* * *

«Палас-отель» Танатос», Нью-Мексико…» Ғалати адрес-а! Бу ердан менга ким мактуб йўллаши мумкин?
Эрталаб келган мактублар орасида Жан Монье Гарри Купернинг ҳам хатини учратди ва биринчи бўлиб шуни очди. Хўжайини нима сабабдан идорага келмаётганини сўрапти. У кассага саккиз юз тўқсон уч доллар қайтариб топ-ширмоғи керак. Бу масалани у қандай бартараф қилишни ўйлаяпти?.. Шафқатсиз, жонингни оладиган савол. Гарри Купернинг камчилиги бўлиши мумкин, бироқ у анойи эмас.
Жан Монье бошқа мактубни очди. Мактубнинг юқорисида учта сарвнинг шакли чакилган, ундан қуйироқда эса қуйидаги матн бор.

«Палас-отель «Танатос»
Директор Генри Берстекер
Муҳтарам жаноб Монье!
Бугун сизга мурожаат қилаётганимиз бежиз эмас. Ихтиёримиздаги мавжуд маълумотларга қараб ҳукм юритсак, маълум бўладики, бизнинг хизматларимиз Сизга асқотиб қолиши мумкин.
Сиз, албатта, сезмаган бўлишингиз мумкин эмас — ҳатто энг омадли одамнинг ҳаёти ҳам бирдан чаппага кетиб қолиши мумкин. Бундай ҳолларда уларга қарши курашиб бўлмайди. Шунда ўлим ҳақидаги фикр одам учун нажот йўлини кўрсатувчи фиқр бўлиб туюлади…
Кўзингни юмсангу уйқуга кетсанг, бошқа ҳеч қачон уйғонмасанг, ҳеч қанақа сўроқларни эшитмасанг, ҳеч қанақа таъна-дашномлар юрагингни ўртамаса!.. Бизнинг кўпчилигимиз шундай орзуларни ардоқлаганмиз, шу хоҳишни баён этганмиз… Ҳолбуки, жуда кам ҳолларни мустасно қилганда, одамлар ўзлари чекаётган азоб-уқубатларга чек қўйишни исташмайди. Шундай қилмоқчи бўлганларни изласак, буни тушунса бўлади. Кимдир биров ўзини пешонасидан отмоқчи бўлган-у, отаман деб асабини жароҳатлаб қўйган ва оқибатда кўр бўлиб қолган. Бошқа биров мангу уйқуга кетмоқ мақсадида уйқу дори ичгану миқдорини тўғри белгилай олмагани учун уч кундан кейин ҳушига келган. Қараса, фалаж бўлиб қолипти, мияси оғир жароҳатланипти, хотираси буткул йўқолипти. Ўз-ўзини ўлдириш санъатдир. Бу ишда нодонлик ҳам кетмайди, олифтагарчилик ҳам. Шу билан бирга ўзининг табиатига кўра инсон бу ишда керакли тажриба ҳам тўплаёлмайди.
Муҳтарам жаноб Монье. Биз айни шу хилдаги тажрибага эгамиз. Бизнинг назаримизда бу муаммо Сизни қизиқтиради, шунинг учун тўплаган тажрибамизни сизнинг ихтиёрингизга беришга тайёрмиз. Бизнинг меҳмонхонамиз Қўшма Штатлар билан Мексиканинг оралиғида жойлашган. Бизнинг жойлар анча хилват, кимсасиз. Ҳукумат томонидан ҳам ножоиз назоратлар камроқ бўлади. Шуларнинг барини инобатга олган ҳолда яқин биродарларга кўмаклашмоқ бизнинг биринчи бурчимиздир, деган хулосага келдик. Кимда-ким жуда жиддий кулфатлар ва ўнгарилмас бахтсизликлар таъсирида ҳаёт билан видолашмоқни истаса, биз бундай биродарларимизга ўз истакларини ҳеч қандай изтироблар чекмаган ҳолда ва ҳар қандай хавф-хатарсиз амалга оширмоқларига имкон берамиз.
«Танатос» ателида ҳеч қандай оғриқни сезмасдан ухлаб ётган жойимизда ҳаёт билан видолашасиз. Ўтган йили биз икки мингдан ортиқ мижознинг ҳожатини чиқардик. Бизнинг одамларимиз 15 йил мобайнида бу иш билан узлуксиз шуғулланиб, ғоят юксак малакаларга эришган. Шунинг учун ўлдирадиган дориларнинг миқдорини тўғри белгилаш масаласида ва уларнинг бир зумда таъсир қилишида кафолат берамиз. Яна илова қиламизки, мижозларимиздан бирор киши диний характердаги қонуний шак-шубҳаларга бериладиган бўлса, ўзимиз усталик билан ишлаб чиққан усуллар ёрдамида уларни содир бўлган воқеа учун ҳар қандай маънавий масъулиятдан халос этамиз.
Бизга яхши маълумки, мижозларимизнинг кўпчилиги жуда кам миқдорда маблағга эга. Негаки, ўз-ўзини ўддириш иштиёқи ҳамиша банкдаги жорий ҳисобга тескари мутаносибдир. Шунинг учун меҳмонхонадаги қулайликларга сира дахл қилмаган ҳолда «Танатос»даги нарх-навони энг арзон даражага туширишга ҳаракат қилдик. Бизда истиқомат қилмоқ учун келишингиз билан уч юз доллар миқдорда пул тўласангиз кифоя. Бу тўлов меҳмонхонамизда истиқомат қиладиган вақтингиз мобайнида Сизни ҳар қандай сарф-харажатдан халос қилади. Меҳмонхонада қанча вақт истиқомат қилмоғингиз Сизга номаълум бўлиб қолмоғи керак. Тўлаган пулингиз сўнгги сафар харажатларига ҳам, дафн маросими ва қабрни саришта тутиш харажатларига ҳам етади. Мутлақо аёнки, тўлаган пулингизга Сизга кўрсатиладиган ҳамма хизматларнинг ҳақи ҳам киради. Шундоқ бўлгач, Сиздан ҳеч қанақа чойчақа талаб қилинмайди.
Яна илова қилиб айтамизки, «Танатос» отели ҳаддан ташқари хушманзара жойда жойлашган. Тўртта теннис корти, гольф ўйнайдиган майдон ва сузиш учун каттакон бассейн Сизнинг ихтиёрингизда бўлади. Меҳмонхонанинг мижозлари ҳар икки жинсга мансуб одамлардир. Улар жамиятдаги энг асл тоифалар қаторида туради. Мижозларимиз ўртасида баркамол аҳиллик муҳити ҳукм суради. Вазиятнинг ғайриоддийлиги бу муҳитга ҳеч нарса билан қиёслаб бўлмайдиган алоҳида жозиба бахш этади. Янги келаётганлардан илтимосимиз: улар Диминг бекатига борсинлар. У ерда меҳмонхонанинг махсус автобуси уларни кутиб туради.
Яна бир илтимос — рози бўлсангиз ё хат ё телеграмма орқали лоақал келишингиздан икки кун аввал хабар қилиб қўйсангиз. Телеграмма учун адресимиз: «Танатос», Коронадо, Нью-Мексико.
Жан Монье картани олиб чийлади-да, Фанни ўргатганидай фол кўра бошлади.
Сафар жуда чўзилиб кетди — ҳали-бери унинг кети кўринмасди. Поезд пахта далаларининг ёнидан кетиб боради. Далада оқ кўпик ичидаги қора нуқталарга ўхшаб негрлар куймакланиб юрипти. Жан китобни қўйиб уйқуга кетар, ухлаб бўлиб китобга тутинарди. Шу аҳводда икки кун-у, икки кеча ўтди. Ниҳоят, улар тоққа етиб келишди. Теварак-атрофдаги ҳамма нарса баҳайбат, улкан эди. Поезд дара тубида катта-катта қояларни оралаб; елиб борар, тоғлар бинафшаранг, сариқ, қизил тасмалардан белбоғ ўраб олгудай эди. Ўрталикда эса булутлар муаллиқ турипти — улар ҳам узун оқ белбоққа ўхшайди. Кичкина бекатларда соябони кенг шляпа кийган, устидага чарм курткалари гуддор нақшлар билан безалган мексикаликларни кўриш мумкин эди.
— Кейинги бекат — Диминг, — деб маълум қилди Жан Моньега негр проводник. — Ботинкангизни тозалаб берайми, мистер?
Француз китобларини йиғди ва чемоданини ёпди. Бу сўнгги саёҳатнинг жўнгиналиги уни ҳайрон қолдирди. Тоғ дунёсининг шовуллаши қулоқларига чалинди. Поезд тўхтади.
— «Танатос»гами, сэр? — деб Жанга хитоб қилди вагонлар ёнидан югуриб ўтаётган ҳинди ҳаммол. У аллақачон аравачасига малла сочли иккита хушрўй жувоннинг юкларини ортиб олган эди. Улар ҳаммолнинг ортидан ҳаллослаб келишяпти.
«Наҳотки, — хаёлидан ўтказди Жан Монье, — шу соҳибжамол қизлар ҳам бу ерга ўлгани келган бўлса?»
Иккала малласоч жувон унга маҳзун ва жиддий нигоҳ ташлади, ўзаро бир нималарни пичирлашди. Жан уларнинг гапини эшитмади.
«Танатос» меҳмонхонасининг автобуси тобут ташийдиган машинага ўхшаса керак деб хавотир бўлганди Жан. Йўқ, бундай эмас экан. У ялтироқ кўк рангга бўялган, ўриндиқларига ҳаворанг ва сариқ мато қопланган. Автобус қуёшда ярқ-юрқ қилади. Ҳовлида алмисоқдан қолган турли-туман машиналар турипти — уларнинг орасида меҳмонхонанинг автобуси башанглиги билан ажралади.
Ҳовлида одам кўп — испанча ва ҳиндча сўкишлардан қулоқ қоматга келади. Буларнинг бари бирикиб эски-туски темир-терсак бозорини эслатади. Йўл бўйидаги қояларнинг усти замбуруғлар билан қопланган — уларни оқиш мовий ранг тутун чулғаб олгандай. Юқорироқда қуёш шўъласида тоғ жинсларининг қатламларидаги маъданлар ярқирайди. Кўзлари қинидан чиқиб кетай деб турган семиз ҳайдовчи кул ранг кийим кийиб олган. Малласоч жувонларни сиқиштириб қўймаслик учун Жан Монье камсуқумлик билан шофернинг ёнига ўрнашди. Машина илон-билон йўлнинг бурилишларидан бирин-кетин ўтиб, тоғ юксаклари сари дадил йўл олганда, Монье шоферни гапга солмоқчи бўлди.
— Сиз кўпдан бери «Танатос»да шоферлик қиласизми?
— Уч йил бўлди, — деб тунд жавоб берди шофер.
— Исмингиз кўп ғалати экан-да!
— Ғалати дейсизми? — деб қайтариб сўради шофёр. — Нимаси ғалати? Мен автобус ҳайдайман. Бунинг нима ғалатилиги бор?
— Сиз меҳмонхонага олиб келадиган йўловчилар-чи? Улардан ҳеч қайсиси қайтиб ҳам кетадими?
— Кўп эмас, — бироз хижолат бўлиб унинг гапини маъкуллади шофер. — Кўп эмас… Лекин, ҳар ҳолда бўлиб туради. Мана, масалан, мени олайлик…
— Сизни? Ростданми? Сиз бу ерга… мижоз тарзида келганмидингиз?
— Менга қаранг, мистер, — деди шофер, — мен шу ишни зиммамга олган пайт, ҳеч ким мендан ҳеч нарсани суриштирмасликни шарт қилиб қўйганман. Бунинг устига бу ерларнинг бурилишлари хавфли. Сизни ҳам, сиз билан манави ойимқизларни ҳам бирор фалокатга рўпара қилишимни истамассиз, ахир?
— Албатта, истамайман, — деб жавоб берди Жан Монье. Кейин жавобининг ўта кулгили экани хаёлига келиб жилмайди.
Икки соатдан кейин шофер индамай бармоғи билан унга ясси адирлар тепасида савлат тўкиб турган «Танатос»ни кўрсатди.
Меҳмонхонанинг иморати испан-ҳинду услубида қурилган эди — иморат баланд эмас, томи ясси, деворлари қизил рангга бўялган. Хоналар жанубга қараган, ойнаванд айвонга чиқади, қуёш нурлари мўл-кўл. Келганларни итальян дарбон қарши олди. Унинг соқоли қиртишлаб тоза олинган эди. Юзининг силлиқлиги Жан Моньенинг хотирасида бошқа бир мамлакатни, катта шаҳарнинг суронли кўчаларини, гулларга чўмган хиёбонларни жонлантирди.
— Мен сизни қаерда кўрганман, а? — деб сўради у дарбондан, югурдак бола қўлидан чемоданини олар экан.
— Барселонада, сэр. «Ритц» меҳмонхонасида… Мен — Саркониман. Инқилоб бошланиб қолиб, мен у ердан жўнавордим…
— Барселонадан Нью-Мексикага келиб қолдингизми? Узоқ ҳам демабсиз…
— Нима қилай, сэр. Дарбон лавозими ҳамма жойда ҳам бир хил… Фақат… Ҳозир мен сизлардан бир қоғозни тўлдириб беришни илтимос қиламан. Бу карточка одатдагидан бу ерда бирмунча узунроқ. Хафа бўлмайсизлар…
Портье мижозларга босмахонада босилган учта бланк узатди. Улар ҳақиқатан ҳам ҳар хил саволларга, изоҳларга тўла эди. Мижозларга туғилган жойи ва вақ-тини аниқ кўрсатиш таклиф қилинганди. Шунингдек, мижоз бирор бахтсиз ҳодисага дуч келиб қолса кимларга хабар бериш кераклигини ҳам маълум қилмоғи зарур эди.
Қариндошларингиз ёхуд дўстларингиздан камида икки кишининг манзилларини кўрсатишингизни илтимос қиламиз. Энг муҳими эса, она тилингизда ўз қўлингиз билан қуйидаги аризани (А шакли) кўчириб ёзинг:
«Мен ким, қуйида имзо чекувчи… соғлом эс-ҳушим ва хотирам билан шо-ҳидлик бераманки, ўз ихтиёрим билан ҳаётдан кўз юммоқдаман ва шунинг учун мен билан қандай воқеа рўй беришидан қатьий назар, бунинг учун «Танатос» меҳмонхонасининг маъмурияти ва ходимларидан ҳар қандай масъулиятни соқит қиламан…»
Жан Моньенинг соҳибжамол ҳамроҳлари ёнма-ён турган столчалар ёнида рўпарама-рўпара ўтириб олиб, «А шаклини» ҳафсала билан кўчирмоқда эдилар. Жан Монье жувонларнинг немис тилидаги бланкни олганларини кўрди.
Олтин гардишли кўзойнак таққан меҳмонхона директори Генри Берстекер дунёни сув олса тўпиғига чиқмайдиган одам эди. У ўзининг меҳмонхонасидан жуда фахрланарди.
— Меҳмонхонанинг эгаси сизми? — деб сўради ундан Жан Монье.
— Йўқ, сэр, меҳмонхона — ҳиссадорлик жамиятининг мулки, лекин уни барпо этиш ғояси чиндан ҳам мендан чиққан, шунинг учун мен умрбод директор қилиб тайинланганман.
— Маҳаллий ҳокимият билан муносабатларингиз қандай? Уларнинг таъна-дашномларини қандай бартараф қиласиз?
— Таъна-дашномлар дейсизми? — деб хитоб қилди жаноб Бекстекер бироз таажжуб билан хижолат чекиб. — Бутун жавобгарлик меҳмонхона эгаларининг зиммасига юклатилади. Биз вазифамизга хилоф ҳеч қанақа иш қилмаймиз! Биз мижозларимизнинг истакларини бажо келтирамиз, холос. Ундан ортиқ бирон иш қилмаймиз!.. Ундан ташқари, жаноб Монье — бу ерда маҳаллий ҳокимият деган нарсадан ному нишон ҳам йўқ. Бизнинг турган еримиз кимга қарайди — мексикагами ёхуд Қўшма Штатларгами — буни ҳам ҳеч ким тайинли билмайди. Анча вақтга қадар бу жойлар қадам етмас жойлар ҳисобланарди. Бир афсона бор. Унга кўра бир неча юз йил аввал бир тўда ҳиндулар овруполикларнинг тажовузидан қочиб шу ерларга келиб қолишипти-ю, ҳаммалари биргалиқда шу ерда ҳаётдан кўз юммоқчи бўлишипти. Маҳаллий аҳолининг эътиқодига кўра ўлганларнинг арвоҳи бу ерга келадиган йўлни қўриқлаб турар эмиш. Шу сабабдан биз бир амаллаб бу ерга ўтиб келганмиз ва тўғри келадиган баҳода шу ерни сотиб олганмиз. Ана шунақа — биз бу ерда бутунлай ҳоли яшаймиз, ҳеч кимга қарам эмасмиз.
— Мижозларингизнинг оила аъзолари ҳеч қачон устинглардан судга шикоят қилмаганми?
— Устимиздан судга шикоят қилишадими? — деб хуноб бўлди жаноб Бекстекер. — Қайси қилган гуноҳларимиз учун? Кейин қайси суд бизни суд қилишга ботина олади. Йўқ, сэр. Мижозларимиз бошига тушадиган муаммолар ҳамиша жуда мураккаб ва ўта нозик бўлади. Биз уларни ҳеч қандай ғалва-жанжалсиз ҳал қилишга ёрдам берар эканмиз, мижозларимизнинг оила аъзолари биздан хурсанд бўлишади… Йўқ, йўқ. Бу ишлар бизда хамирдан қил суғургандай силлиқ ўтади, мижозларимиз мижоз эмас, бизларнинг дўстларимиз… Хонангизни кўришни истамайсизми? Йўқ демасангиз, биз сизни 113-хонага жойлаштирамиз… Иримчи эмасдирсиз, ҳойнаҳой?
— Иримчи эмасман, — деб жавоб берди Жан Монье. — Лекин мен жуда қаттиқ диний қоидалар руҳида тарбия кўрганман. Эътироф этмоғим керакки, бу жонимга қасд қилиш ҳақидаги фикр мени анча ташвишлантирмоқда.
— Нима деяпсиз, сэр, ўзини ўлдириш тўғрисида гап ҳам бўлиши мумкин эмас, — деди Бекстекер. У бу гапни шу қадар ишонч билан айтдики, суҳбатдоши дарҳол жимиб қолди. — Саркони, жанобни 113-хонага кузатиб қўй. Аввалдан келишиб қўйилган уч юз доллар масаласига келсак, сиздан илтимос, жаноб Монье, хонангизга кетаётиб кассирга тўлаб қўйсангиз яхши бўларди. Кассирнинг хонаси меники билан ёнма-ён…
Шафақ шуьласида ял-ял ёниб ётган 113-хонада Жан Монье ўлим қуролларининг ҳеч қандай изини топа олмади.
— Кечки овқат қачон бўлади?
— Саккизу ўттизда, сэр, — жавоб берди хизматчи.
— Бу ерда емакхонага махсус кийиниб чиқиладими?
— Жентельменларнинг кўпчилиги шу қоидага амал қилади, сэр.
— Яхши. Мен кийимимни ўзгартириб оламан. Қора бўйинбоғим билан оқ кўйлагимни тайёрлаб беринг.
Меҳмонхонага тушиб Монье ҳақиқатан ҳам кўкраги очиқ кўйлакдаги аёлларни, смокинг кийган эркакларни кўрди. Унинг олдига жаноб Бекстекернинг ўзи югуриб келди-да, эҳтиром ва такаллуф билан деди:
— О, жаноб Монье, мен сизни излаб юргандим. Ўзингиз ёлғиз бўлганингиз учун мижозларимиздан бири, яъни миссис Кирби-Шоу билан бирга овқатлансангиз сизга маъқул бўлмасмикин?
Монье энсаси қотиб, афтини бужмайтирди.
— Мен бу ерга зодагонларча ҳаёт кечиргани келганим йўқ… Яна, билмадим… Мени у хоним билан таништиришдан аввал, уни менга бир кўрсатсангиз бўладими?
— Ҳа, албатта, жаноб Монье… Ҳў-ў анави пионинонинг ёнида журнал варақлаб ўтирган жувонни кўряпсизми? Оқ крепсатиндан кўйлак кийган. Миссис Кирби-Шоу шу жувон бўлади… Бу жувоннинг бирор одамга манзур бўлмаслигини кўз олдимга келтиролмайман… Аксинча бўлса, бошқа гап… Сирасини айтганда, ҳаддан ташқари ёқимтой аёл. Жуда ақлли. Яхши тарбия кўрган. Жуда назокатли табиати бор…
Миссис Кирби-Шоу ҳақиқатан ҳам жуда ёқимтой аёл эди. Тим қора сочлари ҳалқа-ҳалқа ўралиб тушган, манглайи кенг. Кўзларидан нур ва меҳр ёғилади. Нима қилиб шундоқ ажойиб аёл ўлмоқни мақсад қилиб юрибди?
— Наҳотки, миссис Кирби-Шоу ҳам… Қўйинг-чи, бу аёл ҳам мижозларингиздан бирими? Наҳотки, у ҳам менга ўхшаб ўша мақсадда келган бўлса?
— Албатта, — деб жавоб берди Бекстекер, — албатта, — деб маънодор қилиб такрорлади у.
— Ундай бўлса, майли, таништиринг мени.
Дастурхон дид билан жиҳозланган. Кечки овқат жуда тотли эди. Овқатланиш охирлагунча Жан Монье Клара Кирби-Шоунинг бутун ҳаётини асосий нуқталарида бўлса ҳамки билиб олди. У жуда бадавлат ва меҳрибон одамга турмушга чиққан экан, лекин уни севмас экан. Ярим йил аввал у эрини ташлаб, ёшгина бир ёзувчи йигит билан Оврўпога кетиб қолипти. Йигит хушрўйгина ва лекин анча сурбет эди. У билан Нью-Йорқда танишиб қолган экан. Клара эридан расман ажралиши биланоқ ёзувчи йигит унга уйланади деб кутган. Аммо улар Англияга келишлари ҳамоно аёлга аён бўлиптики, ёзувчи йигит имкони борича тезроқ Кларадан халос бўлиш орзусига тушибди. Йигитнинг шафқатсизлигидан ларзага тушган ва таҳқирланган жувон йигитни деб нималардан воз кечиб келганини, қанақа мудҳиш аҳволга тушиб қолганини тушунтирмоқчи бўлипти. Аммо унинг таъналарини эшитиб йигит кулиб қўя қолипти.
— Клара! — депти йигит жувонга, — Сиз ўтган асрнинг аёлисиз… Агар мен эски ахлоққа бунчалик муккасидан кетганингизни билганимда эди, эрингизу болаларингизни чирқиратиб сизни ўғирлаб кетмаган бўлардим… Уларнинг ёнига қайтиб боришингизни маслаҳат берардим, азизим… Сизнинг қисматингиз оилангизни гуллатиб ўтириш экан…
Шунда у уйга қайтиб боришига эрини кўндиришга уриниб кўрмоқчи бўлипти. Агар эри билан юзма-юз кўришса, унинг муҳаббатини қайтадан қозонишига ишонар экан у. Лекин Норманнинг қариндошлари ва ҳамкорлари ундан бир қадам ҳам нари кетишмапти, уни Кларага қарши қайраб солиб, жуда қаттиқ тазйиқ ўтказишипти. Норман ҳам оёғини тираб, «йўқ» деб туриб олипти. Клара у билан учрашишга бир неча марта уриниб кўрипти. Бироқ бу таҳқирли уринишлар беҳуда кетипти. Шунда кунлардан бирида у ўзининг почта қутисида «Танатос» меҳмонхонасининг таклифномасини кўриб қолипти. Шунда у томоғидан бўғиб ётган сиртмоқни тезгина ва осон қирқиб ташлашнинг бирдан-бир имкониятини топгандай бўлипти.
— Сиз ўлимдан қўрқмайсизми? — деб сўради Жан Монье.
— Албатта, қўрқаман… Аммо яшамоқдан кўпроқ қўрқаман…
— Жавобингиз жуда закий, — деди Жан Монье.
— Мен заковатли бўлишга интилмайман, — деди Клара. — Қани, сиз ҳам гапиринг — ўзингиз бу ерга қандай тушиб қолдингиз?
Жан Моньенинг ҳикоясини охиригача эшитиб, у йигитга қаттиққина танбеҳ берди.
— Бу ишингизга ақл бовар қилмайди-я! — деди жувон. — Нечук? Акцияларингизнинг баҳоси тушиб кетгани учунгина жонингизга қасд қилмоқчимисиз? Агар яшашга қурбингиз етса, бир йил ёки икки йил, ҳа, борингки, ана — уч йиддан кейин сиз буларнинг ҳаммасини унутиб юборасиз, балки йўқотган нарсаларингизни қайтадан қўлга киритарсиз ҳам.
— Бой берган нарсаларим бир баҳона, холос. Агар яшашимдан бирор маъно қолганда эди, эҳтимолки, уларнинг қандайдир аҳамияти бўлиши мумкин эди…
Бироқ ҳозиргина сизга гапирдим-ку — хотиним мендан воз кечди… Францияда на яқин қариндошларим қолди, на дўстларим… Ниҳоят, бор гапни тўла-тўкис айтадиган бўлсам, ўз вақтида бахтсиз муҳаббат туфайли ватанимни тарк этганман… Энди мен кимни деб, ким учун курашмоғим керак?
— Ўзингизни деб курашинг… Сиз ҳали кўп одамларни учратасиз. Улар сизни севиб қолади. Шу одамларни деб яшамоқ керак… Бошингизга оғир иш тушганда баъзи бир аёллар ўзини номуносиб тутган бўлса, фақат шунга қараб қолган ҳамма аёлларни ёмонотлиғ қилиш керак эмас…
— Сиз ростдан шундай деб ўйлайсизми? Демоқчисизки, оламда бир аёл бор… Э, э, мен айтмоқчиманки, мен яхши кўриб қолишим мумкин бўлган аёллар бор — улар лоақал бир неча йил давомида мен билан бирга курашларга ва муҳтожликларга тўла ҳаёт кечиришга рози бўлишади…
— Бунга шубҳа қилмайман, — деб жавоб берди у. — Кўп аёллар курашни жуда яхши кўради ва қашшоқлиқцан алланечук романтика топишади. Мана, масалан, мени олайлик…
— Сизни?
— Э-э, мен бошқа бир гапни айтмоқчи эдим…
Жувон хижолат чекиб гапини йўқотиб қўйди, кейин давом этди: иккимиздан бошқа ҳеч ким қолгани йўқ. Метрдотел бизга гапиришга тортиниб, теварагимизда айланиб юрипти.
— Нима дейсиз? — деб сўради Жан Монье Клара Кирби-Шоунинг елкасига сухсур ёпинчиғини ташлар экан, — нима деб ўйлайсиз — бугун кечаси… рўй бермасмикин?
— О, йўқ, — деди у. — Сиз бугун келдингиз-ку…
— Сиз-чи?
— Менинг келганимга икки кун бўлди.
Хайрлашатуриб улар эрталаб тоққа бирга сайр қилишни келишиб олишди.
Тонг қуёши айвонга қийғоч тушиб, уни нурга ва илиқликка тўлдириб турипти. Ҳозиргина муздек сувда ювиниб чиққан Жан Морьенинг кўнглидан «Яшаш мунча ширин бўлмаса…» деган фикр ўтди.
Аммо шу лаҳзанинг ўзида киссасида бир неча долларгина қолганини ва бир неча кундан кейин ҳаётдан кўз юмишини эслади. Монье чуқур хўрсинди…
«Соат ўн бўлипти!.. Клара мени кутаётган бўлса керак…» У апил-тапил кийинди. Устига оқ костюмини илганида аъзойи баданида фавқулодда бир енгиллик ҳис қилди. Теннис майдончасида у Клара Кирби-Шоуга етиб олди. Жувон ҳам оқ кийинган. У австриялик иккита ёшгина қиз билан хиёбонда сайр қилиб юрарди. Жан-Моньени кўришиб қизлар шоша-пиша ғойиб бўлишди.
— Уларни ҳуркитиб юбордимми дейман?
— Кизлар бироз ҳадиксирашяпти. Улар менга тарихларини гапириб беришди.
— Ғаройиб-ку! Уларнинг тарихини менга ҳам айтиб берарсиз? Кечаси жиндай бўлса-да мизғиб олдингизми?
— Жуда яхши ухладим. Менимча, юрагингизни така-пука қилаётган Бекстекер овқатимизга хабдори қўшиб қўяяпти дейман-да…
— Унақа бўлмаса керак, — деди Жан. — Мен тўйган қўзидай ухлабман. Эрталаб турсам миям бирам равшан…
Бир лаҳза ўтгач, илова қилди:
— Ўзимни жуда бахтиёр ҳис қилдим.
Жувон унга қараб жилмайди, лекин ҳеч нарса демади.
— Манави сўқмоқдан юрайлик, — деб таклиф қилди у. — Йўлда менга австралиялик қизларнинг тарихини айтиб берарсиз. Бу ерда сиз менинг Шаҳризодам бўласиз…
— Лекин бизда эртак учун минг бир кечамиз бўлмайди-да…
— Шуни айтинг… Сиз… «бизда» дедингизми?
Жувон унинг гапини бўлди.
— Бу қизалоқлар эгизак экан. Улар бирга ўсиб-улғайишибди, аввал Венада, кейин Будапештда туришипти. Яқин дугоналари йўқ экан. Улар ўн саккизга тўлганларида бир венгер йигит билан танишишипти. У қадимий зодагонлар авлодига мансуб бўлиб, ўзи бениҳоя келишган, соҳибжамол, лўлилардай қўшиққа ишқибоз экан. Бир куннинг ўзида иккала қиз ҳам унга ошиқу беқарор бўлиб қолишипти. Бир неча ой ўтгач, у эгизаклардан бирига уйланмоқчи бўлипти. Иккинчи қиз аламидан нима қиларини билмай, ўзини ўзи ўлдирмоқчи бўлипти. Буни кўриб биринчи эгизак йигитнинг таклифини рад қилипти. Кейин эгизаклар ўз-ўзларини бирга ўлдириш режасини тузишипти… Худди шу пайтда улар ҳам худди сизу мен каби «Танатос» меҳмонхонасининг қоғозини олишипти.
— Бу қандай тентаклик-а? — деди Жан Монье. — Уларнинг иккови ҳам навқирон ва соҳибжамол… Нега энди улар Америкага кета қолмайди. У ерда йигит дегани тўлиб ётипти-ку. Ўзига муносибларини учратиб, севиб қолишарди. Бироз сабр қилишса, олам гулистон эди-ку…
— Бардоши етмаганлар бу ерга тушади-да, — деди Клара маъюс оҳангда. — Буни қаранг — гап бошқа одам тўғрисида борса, ҳар биттамиз жуда зўр мулоҳаза юритамиз… Ким айтган эди бу гапни: «Бошқаларнинг бахтсизлигини кўтармоқ учун биз ҳаммамиз ҳам етарли матонатга эгамиз».
«Танатос»да истиқомат қилувчилар оқ либосли эркак билан аёлнинг паркдаги хиёбонларда, қояларни ортда қолдириб, шундоққина жар ёқалаб толиқиш нималигини билмай сайр қилаётганларини кун бўйи кузатишлари мумкин эди. Улар ниманидир қизишиб муҳокама қилишарди… Қош қорая бошлаганда улар орқага — меҳмонхона томонга йўл олишди. Уларнинг бир-бирларининг елкасига қўл ташлаб келаётганларини кўрган мексикалик боғбон тавозе билан тескари қараб олди.
Кечки овқатдан кейин Жан Монье Клара Кирби-Шоуни кичкинагина хилват меҳмонхонага етаклаб борди ва бутун оқшом давомида унга нималарнидир гапириб, кўнглини олиб ўтирди. Кейин ўзининг хонасига кўтарилишидан аввал у жаноб Бекстекерни қидириб кетди. Директор ўзининг хонасида аллақандай қора китобни ўқиб ўтирган экан. Жаноб Бекстекер ҳисоб-китобларни текширмоқда экан. Аҳён-аҳёнда у қизил қаламни олиб, бир сатрни ўчириб қўярди.
— Хайрли кеч, жаноб Монье! Бирон масалада мен сизга керакмидим?
— Ҳа, жаноб Бекстекер… Бир нарсани маслаҳатлашай дегандим… Мен айтмоқчи бўлаётган гапни эшитиб ҳайрон бўлишингиз мумкин… Бирдан шунақа ўзгариш бўлиб қолди… Лекин на илож — ҳаёт шунақа экан-да!.. Қисқаси, ҳузурингизга келишимдан мақсад — ниятларим ўзгариб қолганини маълум қилиш эди. Мен ўлиш фикридан қайтдим.
Жаноб Бекстекер таажжуб ичида унга тикилиб қолди.
— Жиддий гапираяпсизми бу гапларни, жаноб Монье?
— Жуда яхши билиб турибман, — деб давом этди француз, — сиз мени тутуриғи йўқ, беқарор бир одам деб ҳисоблайсиз… Аммо шуниси ҳам табиийки, ҳаёт шароитининг ўзгариши билан бизнинг ниятларимиз ҳам ўзгарди… Бир ҳафта олдин мен сизнинг мактубингизни олганимда ноумид бир аҳволда эдим, ўзимни мутлақо ёлғиз ҳис этардим… Ўшанда менга ортиқ курашмоқнинг маъноси йўқдай кўринган эди… Ҳозир эса мен учун бугун дунё бошқача бўлиб қолди. Ростини айтсам, буларнинг бари сиз туфайли бўлди, жаноб Бекстекер.
— Сиз туфайли дейсизми, жаноб Монье?
— Ҳа, сиз туфайли. Негаки, бу мўьжиза сиз таништириб қўйганингиз жувон туфайли рўй берди… Миссис Кирби-Шоу жуда жозибадор аёл экан, жаноб Бекстекер.
— Мен ўзим ҳам сизга шунақа деб эдим-ку, жаноб Монье.
— Ҳа, у жуда жозибадор ва қаҳрамон аёл экан. Мен унга ўзимнинг ночор аҳволимни ҳикоя қилиб бердим, у бўлса менинг бахтсизликларимни баҳам кўришга рози бўлди… Ҳайрон бўляпсизми?
— Сира ҳам-да… Биз бу ерда бунақа ўзгаришларга кўникиб қолганмиз… Сиз учун ғоятда хурсандман, жаноб Монье. Сиз ҳали ёшсиз, жуда ёшсиз…
— Хуллас, агар сиз эътироз билдирсангиз, биз миссис Кирби-Шоу билан эртага Димингга қайтар эдик.
— Демак, миссис Кирби-Шоу ҳам сизга ўхшаб фикридан қайтдими?
— Албатта-да. У ҳозир келади, бу гапни унинг ўз оғзидан эшитасиз… Фақат битта нозик масалани келишиб олсак бўлди. Биласизми, сизга тўлаган уч юз долларим менинг деярлик ҳамма сармоямни ташкил қилади… Шу пулнинг ҳаммаси тўла-тўкис ва узил-кесил «Танатос»нинг ҳисобига ўтиб кетди деб ҳисоблайсизми, ёхуд мен қайтиб кетмоғим учун поездга билет олгани пулдан бир қисмини қайтариб олишим мумкинми?
— Биз ҳалол одамлармиз, жаноб Монье… Биз ҳеч қачон ейилмаган сомсага пул тўлашга мажбур қилмаймиз. Хона, овқат ва хизматкорлар ҳақи бир кунига йигирма доллар бўлади. Эртага эрталаб хазиначи бўйнингиздаги қарзни ҳисоб-китоб қилади. Қолган пулингизни қайтариб оласиз.
— Сиз жуда олижаноб ва саҳоватли экансиз… Эҳ, жаноб Бекстекер, сиздан нақадар миннатдор эканимни билсангиз эди… Мен қайтадан бахтимни топдим… Ҳаётим янгидан бошланади…
— Ҳамиша хизматингизга тайёрмиз, — деди жаноб Бекстекер.
У Жан Моньенинг хонадан чиқишини ва йўлакдан юриб кетишини кутиб турди. Кейин қўнғироқнинг тугмасини босди.
— Саркони менинг олдимга келсин, — деб буюрди у. Бир неча дақиқа ўтгач, дарбон кириб келди.
— Чақирдингизми, синьор директор?
— Ҳа, Саркони… Шу бугун кечаси бир юз ўн учинчи хонага газни очиб қўйинг… Кечаси иккилар атрофида.
— Заҳарловчи газни очишдан аввал ухлатувчи тазни очайми, синьор директор?
— Бунинг ҳожати бўлмаса керак… У роса мириқиб ухлайди… Бугунга шу, холос, Саркони… Эртага эса аввал келишганимизга биноан ўн еттинчи хонадаги икки жувон…
Дарбон чиқиб кетиши билан остонада миссис Кирби-Шоу пайдо бўлди.
— Кир, кирақол, — деди Бекстекер. — Ўзим ҳам сени энди чакирмоқчи бўлиб турувдим. Сенинг мижозинг ҳузуримга келиб кетди. Жўнаб кетмоқчи эканини айтди.
— Менимча, мен мақтовга сазоворман, — деб жавоб берди жувон. — Ишни жуда ўринлатиб қўйдим…
— Ҳа, тез ва бекаму кўст… Буни ҳисобга оламан.
— Демак, уни бугун кечаси…
— Ҳа, бугун кечаси…
— Шўрлик йигит! — деб хўрсинди у. — Бирам яхши, бирам самимий.
— Уларнинг ҳаммаси самимий, — деди Бекстекер.
— Жуда бағри тошсиз-да, — деди жувон. — Улар яна янгидан ҳаётнинг лаззатини туя бошлаган дақиқада сиз уларни нариги дунёга жўнатасиз.
— Бағри тошманми?.. Йўқ… Усулимизнинг инсонпарварлиги айни шунда-да. Шўрлик диний шак-шубҳалар исканжасида қийналиб кетувди. Мен уни тинчлантирдим.
У олдида ётган рўйхатга кўз ташлади.
— Эртага бўшсан… Индинга яна анча ишинг бор… Бу гал бир молиячи келади. Буниси Швециядан… Лекин ёши ўтинқираб қолган.
— Француз йигит менга жуда манзур бўлиб эди-да… — деди Клара хаёлчанлик билан.
— Ишни танламайдилар, — деди директор қаҳр билан. — Мана, сенга тегишли ўн доллар. Бу ўн доллар — мукофот.
— Раҳмат, — деди Клара Кирби-Шоу ва пулларни сумкачасига солиб оғир хўрсинди.
Клара чиқиб кетгандан кейин жаноб Бекстекер кизил қаламни олиб, рўйхатидаги бир исм-шарифни ҳафсала билан ўчирди.

Рус тилидан Озод Шарафиддинов таржимаси
«Жаҳон адабиёти» журналининг 1998 йил, 12-сонидан олинди.