|
Улуғбек Ҳамдам. Янгиланишлар аввалидаги олим |
 |
 |
 |
|
21.07.2014 01:51 |
|
Бугун ўзбек адабиётшунослиги авжи янгиланиш палласини бошидан кечираяпти. Кимдир билағон шогирдларни етиштирайин дея, бу хайрли ишга бош қўшаётган бўлса, кимдир ўз тадқиқотлари билан бевосита жараёнда иштирок этмоқда. Хуллас, биров адабиёт тарихию матншуносликда, бошқа биров эса назария ё танқид соҳасида қўлидан келганича уринаётир. Буларнинг ҳаммаси яхши. Лекин яна шундай адабиётшуносларимиз борки, уларнинг ўзлари орқа планда – парда ортида қолиб, саҳнага фикрларинигина қўйиб юборишган. Мен бу ўринда, устоз Талъат Солиҳовни назарда тутаяпман. Унинг жаҳон адабиёти ва, умуман, санъати борасидаги мушоҳадалари дарс ва суҳбат чоғларида хайрихоҳ шогирдлар томонидан ёзиб олинган. (Ёзиб олинмаганининг уволи нима бўлади, дейман гоҳида ўзимга-ўзим…) Бори – шу. Лекин ана шу “бори”га қараб, унинг салмоғини чамалаб кўргандаёқ аён бўлаётирки, истиқлол даври ўзбек адабиётшунослигининг чинакам янгиланиши, айни, Талъат Солиҳовдек заҳматкашу хокисор олимларнинг адабиётга қарашлари зимнида яшириниб ётибди экан. Чунки Талъат Солиҳов ўқиган маърузалар қатида, наинки, ўзбек, балки жаҳон адабиёти ва санъатига сўзнинг том маъносида Янгича Қараш мужассам эди. Бу Қараш ўз вақтидаёқ муайян титроқлару кайфиятни жонимизга солган эди, лекин, барибир, унинг мевалари ларзон-ларзон даври ҳали олдинда, деб ўйлайман. Чунки Талъат Солиҳовдан қолган адабиётшуносликка доир ҳажман кичик, лекин мазмунан ғоят салмоқдор мерос ҳалигача асосан сарғайган дафтарлардагина “кун кўраётир”. Уларни зудлик билан топиш, тўплаш, саралаш, тизимга солиб чоп этиш ва йўсин адабиётшунослигимиз “дастурхонига” тортиқ этиш замони аллақачон келган. (Албатта, домланинг барча қарашларини “мутлақ ҳақиқат” дея таърифлашдан тамоман йироқман. Адабиётшуносликнинг бугунги даражасидан туриб, унинг айрим мулоҳазалари билан тортишиш мумкин. Ҳатто менинг ўзим Белинский, Толстой ҳақидаги қарашларию шакл ва мазмун борасидаги кескин мулоҳазалари туфайли, хаёлимда устоз билан доимо баҳслашиб юраман. Лекин гап бунда эмас. Гап домла қолдирган мерос зимнида яширинган тафаккур жасоратида, жасоратнинг мазмун-моҳиятида. Устознинг ана шу сиймосида дарсликлару китобларда эътиборимизга тортиқ этилаётган “ҳамма гаплар”ни ягона ва охирги ҳақиқат эмаслигига ишора, уларни ақл ва мантиқ тарозусида тортиб юришга, янада муҳими, инсон ва санъат ҳақидаги катта ва фундаментал илмга таянган ҳолда янги ва мустаҳкам қарашларга эга бўлишга чорлов бор. Яъни, мавжуд ҳақиқатларга бошқача қарашнинг мумкин ва, ҳатто, зарурлиги акс этган унинг адабий нигоҳида.) Шу маънода, мен, аввало, унинг шогирдларига, адабиётимизнинг, адабиёт илмимизнинг чинакам ихлосмандларига, янгиланишу янги фикрнинг толмас ҳимоячиларига, инсофу иймонини энг азиз неъмат янглиғ асраб келаётган издошиларга мурожаат қилиб айтмоқчиманки, агар сизда ҳам ҳассос олим Талъат Солиҳовнинг оғзидан чиқиб, хотирангизда муҳрланган ва ё қаердадир китоблар орасида чанг босиб ётган эски дафтарингизда қолиб кетган “сўзлари” бўлса, жамики савобу, эзгу амал ҳақи ҳурмати – таҳририятимизга етказсангиз. Вақти келиб, журнал саҳифаларида жамланиб-тартибланиб эълон қилинган мерос яхлит бир китоб ҳолида нашр қилинади, деган умид билан биз ҳам ҳаракат қилаверайлик.
Қуйида, эътиборингизга ҳавола этилаётган маъруза парчалари менинг конспект дафтаримда қолган ёзувлардир. Домла шошилмай гапирар эди, шунга кўра нафақат фикрлар, балки жумлаларнинг қурилиши ҳам асосан маърузачининг ўзига тегишли бўлса ажабмас, деб ўйлайман. Фақат айрим фикрларни ё қисқартириб ва ёхуд ихчамлаштириб ёзиб олган бўлишим мумкин. Баъзан фикрни ўз сўзларим билан ёзган ўринлар ҳам мавжуддир, эҳтимол. Ҳаммасини аниқ-тиниқ эслашнинг иложи йўқ. Орадан йигирма икки – йигирма уч йилдан мўлроқ вақт ўтибди, ахир! Шунга кўра, фикр ва жумла ғализликлари бўлса, йигирма бир-йигирма икки ёшли ғўр талабаники, яъни, каминаники, дея билгайсиз. Яна саралаш ҳам бизга тегишли. Яъни, маъруза тўлиқ қоғозга туширилмаган, балки ундаги айрим фикрларгина ёзиб олинган. Қолган ҳаммаси устозники! Албатта, домла айтган кўпгина мулоҳазаларни кейинчалик биз бошқа китоблардан ҳам ўқидик, лекин, барибир, устоз шу фикрларни битта мавзу байроғи остида тўплаб, уларга умумий контекстда ўзгача мазмун, шукуҳ бағишлаган эди. Энг муҳими, Талъат Солиҳов бутун бошли адабий йўналиш ёки ёзувчи ижодидан бир-иккита шундай фикрларни суғуриб олардики, кейинча чуқурроқ мулоҳаза қилиб кўрсангиз, ўша йўналиш ё якка ижодкор асарларининг моҳияти айни ўша “бир-икки фикр”га суяниб турганига амин бўласиз. Бу энди катта масштабдаги тафаккур эгасининг, ҳақиқий адабиётшуноснинггина қўлидан келадиган Буюк Ишдир! У ёғини суриштирсангиз, илмдаги чинакам янгиликлар тўртта терминни бир-бирига уриштириб, чиққан садосига маҳлиё бўлган олимларнинг жилд-жилд китобларидан эмас, йўқ, балки, кўпинча, ана шундай тафаккур эгалари қолдирган жажжигина мерослардан ибтидо олиши мумкин. Ҳа, бугун ҳеч бир муболағасиз таъкидлаб айтиш жоизки, Талъат Солиҳов янги ўзбек адабиётшунослиги таъмал тошини қўйганлар сафида муносиб ўрин тутади. |
|
28.08.2013 19:33 |
|
«Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да «ёлғон» сўзи — «ҳақиқатга зид, нотўғри, уйдирма, чин эмас, сохта, қалбаки» каби ифодалар орқали изоҳланган. Туркийда — ўтрук, форсийда — фириб, арабийда — кизб калималари ҳам айни маънода бўлиб, луғатларда бу сўзлар воқеадаги нарсанинг хилофини бериш», дея таърифланган. Ҳозирги кунда кўпчиликка яхши таниш «алдамчи, фирибгар, айёр, ҳийлагар, найрангбоз, товламачи, қаллоб» каби сўзларда ҳам «воқеликнинг хилофини бериш, борни йўқ, йўқни бор қилиб кўрсатиш» маънолари мавжуд. Шунинг учун мазкур лафзлар нутқимизда «ёлғончи» деган сўзнинг маънодоши сифатида кенг қўлланади.
«Ҳар кимнинг сўзи ёлғон, ёлғони зоҳир бўлғоч уёлғон», дейди Навоий бобомиз «Маҳбуб-ул-қулуб» асарида. Дарвоқе, ёлғон қачон зоҳир бўлади? Ёлғоннинг умри қанча? Модомики, ёлғон ҳақида гапирилаётган экан, бундай саволлар туғилиши табиий, гарчи уларга жавоб бериш мушкул ва ноқулай бўлса-да. Аввал ёлғон қачон ва қандай дунёга келади, ёлғоннинг ҳам манбаи нима, унинг интиҳоси қаерда, деган саволларга жавоб излаб кўрайлик. Балки шунда ёлғоннинг қанча умр кўриши ойдинлашар.
Ёлғон — қўрқоқлик маҳсули. Ҳақиқтани айтишдан қўрққан кишилар ёлғон сўзлайди. Қаерда ҳақни ошкор қилишдан чўчиш чўчиш кучли бўлса, ўша ерда ёлғончлар кўпаяди: кимдир жонидан, кимдир молидан маҳрум бўлишдан, яна кимдир обрў-мавқеидан ажраб қолишдан қўрқиб, ёлғон гапиради. Аммо иш шу билан тугамайди, ёлғоним очилиб қолмасин деб ёлғонни ёлғонлар билан ўрайди. Бу бамисоли аъзонинг юза қисмидаги фасодни кесиб олиб, томирлар ичига жойлагандек гап! Фасод қонга ёйилгач, жасад қулайди.
Ёлғон қанчалик болалаб, сафини кенгайтирмасин, бу «ғалаба» алалоқибат, ҳалокат билан ниҳояланади. Агар мажоз жоиз бўлса, қуйидаги манзарани бир тасаввур қилинг: ёлғоннинг юзи доимо заҳил, боши эгик бўлади, кўзлари ҳеч қачон тик боқолмайди, иккиланаверади, бирдан титраб, қалтирайди. Негаки, унинг шундоқ қаршисида туганмас қудрат ва ҳайбат билан ҳақиқат турибди…
Ҳа, ёлғоннинг титраши бежиз эмас, у сезди: ҳақ тез, жудаям тез қарор топади.Ёлғоннинг фош бўлишига сония, дақиқалар етар, балки ойлар, йиллар кетар. Нима бўлгандаям, сония ва дақиқалар соатга нисбатан, соатлару кунлар ойларга нисбатан, ойлару йиллар асрларга нисбатан оз муддат. Ўтган улуғларимиз хабар беришича, бу дунё ибтидосидан интиҳосига қадар охиратга солиштирилганда ҳечдир. Ўлчов шу экан, биз ҳам ота-боболаримиз айтганини такрорлаймиз: «Ёлғоннинг умри қисқа».
Йўлчи ЭЛЧИБЕК |
|
|
Она фидоийлиги ҳақида бир асар |
|
|
|
|
02.09.2014 15:39 |
|
XIX аср охири ўзбек маърифатпарварлик адабиётининг бир қисмини хотиралар ташкил этади. Н.Остроумов илтимоси билан ёзилган ва “Туркистон вилоятининг газети”да босилган хотиралар шу асар ҳаёти ва турмуш тарзи, зиддиятлари, муаммолари ва шу муаммоларни ҳал этишдаги изланишларнинг бадиий ифода этилганлиги билан ахамиятлидир.
Маълумки, муҳаррир Н.Остроумов мустамлака сиёсатини қўлловчи мақолаларни газетада босишга ҳаракат қиларди. Лекин шунга қарамай, кўплаб маърифатпарварлар қатори Ибн Яминбек хотирасида ҳам ўз даври учун долзарб муаммоларни кўтариб чиқишга уринган.
Айниқса, мазкур хотирадаги она образи, унинг меҳру муҳаббат; ва фидоийлиги мавзуи ўша даврда кўплаб шоирлар куйиниб сўзлата маънавий таназзул пайтида, айниқса аҳамиятли эди.
Асардаги воқеа шундан иборатки, Пўлатхон Худоёрхоннинг ва унинг акаларининг бирон ўғлини қолдирмай ҳаммасини қириш ниятида, шу қадар жаҳолатга минганки, хатто бешикдаги гўдакни хам ўзига душман деб билган. Ибн Яминбекни унинг онаси Моҳбегим ойим бу ходисалардан хабар топгани заҳоти яширишга ҳаракат қилган.
Пўлатхон қаҳр ва алам билан таъқиб этади. Қўқондан чиқаётган ҳар бир ароба текширилади, махсус аёллар шаҳардаги ҳар бир хонадонни ичкарисига кириб тинтув ўтказадилар, жарчилар Худоёрхон фарзандларини уйида яширганлар ҳам қатл этилиши ҳақидаги фармонларни тарқатадилар.
Шундай шароитда Моҳбегим ойим тадбиркорлик билан олиб борган ҳаракати туфайли фарзандини ўлимдан сақлаб қолади.
Кечагина зару зеварларга бурканган аёл фарзандини сақлаб қолиш учун чалма-чуваллар орасида, мозордаги бўш қабр ичида ва ўрада бир неча ой яшашга мажбур бўлади, қуруқ нон ва сувга қаноат этади. Ва фарзандини ом он сақлашга эришади.
Мазкур асар она фидоийлигинининг улуғланиши билан аҳамиятлидир.
ШАРИФА АБДУЛЛАЕВА |
|
Иқболой Адизова. “Ул матойи рамзға бозордурман ишқида” |
|
|
|
|
21.07.2014 01:34 |
|
Ўзбек мумтоз адабиётида Жаҳонотин Увайсий шеърияти ўзининг кенг қамровли моҳиятга эгалиги, бадиий ифоданинг турли ва ноёб усулларидан фойдаланганлиги билан муҳим мақомга эга. Жумладан, шоира ижодида образ ва рамз муносабатлари ўзига хос. Маълумки, мумтоз меросимиз намуналари замирида биргина ғоя эмас, балки бир қанча фикр-ғоялар талқини назарда тутилади. Бу эса рамзийликни келтириб чиқаради. Машҳур француз олими Ролан Барт: “рамз – бу образ эмас, бу фикр-ғоялар кўплигининг нақ ўзидир”, – дейди. Рус олими Ю.Борев адабий рамзни: “Литературный символ соединяет в себе образ с идеей”, (яъни адабий рамз ўзида тимсол ва ғояни бирлаштиради), дея таърифлайди. С.Т. Колридж эса: “Символ – умумийликнинг индивидуалликда намоён бўлишидир”, дея рамз моҳиятини янада аниқроқ шарҳлайди.
Кўринадики, рамзнинг бадиий вазифаси тимсолга нисбатан кенгроқ. У бир тимсол воситасида кенг қамровли, ранг-баранг мулоҳазаларни ифодалаш имконини беради. Шу сабабли ундан адабиётда, хусусан, мумтоз адабиётда унумли фойдаланилган. Жумладан, Жаҳонотин Увайсий ижодини ҳам рамзларсиз тўлақонли англаш қийин. Ҳатто, бу борада шоиранинг ўз шарҳлари ҳам бор (бу ҳақда кейинроқ тўхталамиз).
Мазкур мақолада Увайсий ижодида қўлланган “бозор” тимсоли ва у билан боғлиқ рамзлар уйғунлигини ёритишга ҳаракат қиламиз.
Увайсий ижодида “бозор” турли маъноларда қўлланган. У бадиий тимсол сифатида ранг-баранг ғояларни, тушунчаларни ифодалайди. Бой луғавий хазинамиз жамланган “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “бозор” сўзининг етти хил маъноси кўрсатилади: 1. Савдо қилинадиган махсус жой. 2. Савдо қилинадиган кун. 3. Жўшқинлик, шўхлик ҳолати. 4. Товар айирбошлаш муносабатлари. 5. Тақдир, қисмат. 6. Бирор ҳаракатнинг ҳаддан ошиши, авжига чиқиши. 7. Эркак ва аёллар исми.
Шоира ижодида мазкур тимсолнинг қўлланилиши халқ оғзаки ижодидан фойдаланиш, уни ўз ижодига татбиқ этиш анъаналари билан чамбарчас боғлиқ. Чунки халқ оғзаки ижодида ҳам “бозор” сўзи кўп маъноларда ишлатилган. Жумладан, бозор – қувонч, шодлик, жўшқинлик маъноларини ҳам ифодалаб келади. Халқ топишмоқларидан бири “Қишда мозор, ёзда бозор” узум боғ шаклига эга. Бу ерда маъновий тазод санъати бор. Бу санъат орқали қисқа жумлаларда кенг фикр қамрови ифодалаб берилган. Мозор ва бозор сўзларини параллель қўллаб, вазиятнинг шакл хусусиятлари ва моҳият жиҳатлари назарда тутилади. Дастлаб, токнинг қишда кўмилишидаги шакли мозорга, ёзда гуркираб, ёйилиб ўсиши бозордаги ёйиқлик ва жўшқинлик ҳолатига қиёсланяпти. Иккинчидан, мазкур образлар орқали вазиятнинг моҳияти ҳам шарҳланяпти. Яъни қишда токзорнинг моҳиятан сукунат қўйнида, ўлик муҳитдалиги, ёзда эса яшноқ, тирик ҳолатда бўлиши назарда тутиляпти. Халқ онгида қиш ва мозор – мотамни билдирса, ёз ва бозор бунинг аксини ифодалайди. Болалик уй – бозор, боласиз уй – мозор мақолида ҳам худди ана шундай жўшқинлик ва кўтаринкилик ҳолати зидлантириш йўли билан тасвирланяпти.
Бозор образининг мумтоз адабиётда қўлланиши ўзининг маълум такомил тарихига эга. Навоий, Амирий, Огаҳий, Нодира каби кўплаб ижодкорлар асарларида мазкур тимсолнинг ноёб талқинини кўрамиз. Жумладан, Лутфийнинг қуйидаги рубоийси бунинг нодир намунасидир:
Топти булбул ноладин бозорини
Ким, севар гул нолаи бо зорини.
Писта гар лоф урдиса оғзинг била,
Синдур ул оғзи очуқ бозорини.
Асарда шоир “бозор” сўзи воситасида тажнис санъатини қўллаган. Биринчи мисрадаги “бозор” – харидор; иккинчи мисрада – нолалисини, зори борини; тўртинчи мисрада эса тўполончи, маъноларини англатиб келган. Сўзнинг бундай турли маъно қирраларини назарда тутиб қўллаш , ижодкорга қисқа ҳажмда кенг фикр қамровини ифодалаш имконини яратади. Бу ўринда булбул ижобий, писта эса салбий образ сифатида тасвирланади. Шоир табиатнинг бундай ноёб мўъжизалари воситасида инсоний муносабатлар ва инсон маънавияти билан боғлиқ муҳим мулоҳазаларини маҳорат билан шеър замирига сингдиришга муваффақ бўлган.
Увайсий шеъриятида ҳам бозор тимсолини кўп учратамиз. Унда ҳам бир нечта жумлаларда ифодаланиши мумкин бўлган фикрни биргина сўз орқали баён этиш маҳорати намоён бўлади:
Манфаат олди табиат ёрнинг бозоридин,
Касб қилди бу сияҳ зарра анинг анворидин.
Бозор – савдо-сотиқ қилинадиган, бойлик ёйиб ташланадиган жой. Дунё – Яратувчи ўзида бор мавжудликни тўкиб солган бозор. Унда ҳамма нарса бор. Ҳар ким хоҳлаганча манфаат топиши мумкин. Табиатнинг гўзаллиги, мафтункорлигининг сабабини шоира ана шундай изоҳлайди.
Доктор Саййид Жаъфар Сажжодийнинг машҳур “Фарҳанги истилоҳот ва таъбироти ирфоний” номли луғатида бозор сўзи қуйидагича таъбирланади: “Бозор – иборат аз мақоми тажаллиёти анворуллоҳ ва мартабайи касрат ва тафриқа аст”. Яъни, бозор – илоҳий нур тажаллиси мақомларидан, бўлиниш (айрилиш) ва кўплик мартабаларидан иборатдир. Кўринадики, шоира асарида “бозор” сўзининг ирфоний маъноси назарда тутилган. Луғатда таъбирланган ирфоний маъно шоира фикрлари билан ниҳоятда мутаносиб тушади. Демак, Увайсий мутасаввуф шоира сифатида бозор тимсолининг ирфоний маъносидан хабардор бўлган ва уни ғазалида ўз ўрнида муваффақиятли қўллаган.
Иккинчи мисрада шоиранинг табиий билимга ҳам эгалиги кўринади. Курраи замин ҳақида гапириб, “шу қора зарра” унинг, яъни ёрнинг нуридан гўзаллик, мафтункорлик касб этганини эътироф этади. Шоира биргина жумла билан ернинг тузилишини кўз ўнгимизда намоён этади.
Гар киши бўлса харидори, Увайсий ичра бор –
Ул матойи рамзға бозордурман ишқида.
Бозорда ҳар бир харидор истаган нарсасини топади. Демак, Увайсий юқоридаги байтда “бозор” сўзини бекорга қўлламаган. Ишқ асрорини англашга иштиёқманд харидор учун шоира лирикасида ишқ рамзи, унинг сир-синоатлари борасида хоҳлаган саволига жавоб топиши мумкинлигини эътироф этмоқда. Ушбу мисралар орқали шоира шеъриятининг рамзий шеърият эканлигини таъкидлаётгандек туюлади бизга. Бу ўринда энди “бозор” сўзининг янада ўзгача маъноси қўлланмоқдаки, бу шоира асарларида сўзларнинг турли маъно жилоларини назарда тутиб ишлатишини яна бир карра исботлашга хизмат қилади. Иккала мисолдаги бозор тимсоли бир-бирига яқин вазифани бажарган.
Гар харидор ўлсанг, эй Вайсий, матои мақсада,
Юз ўгурма ишқдин, келмас қўла бозорсиз.
Мазкур байтда “ишқ бозори” жумласи эътиборни тортади. Юқоридаги луғатда ишқ бозори жумласига алоҳида изоҳ берилади: “Бозори ишқ – таважжуҳи ошиқ дар бидояти ҳол”. Яъни ишқ бозори – ошиқнинг ҳол ибтидосига юзланиши демакдир. Изоҳ шоира фикрини тўғри англашимизга ёрдам беради. Маълумки, ҳол руҳият билан боғлиқ илм. У Аллоҳ инояти, ҳосил этилган руҳий мартаба, даража. Уни ўқиш, ўрганиш билан қўлга киритиш қийин. У инсон руҳида туғилади, улғаяди ва намоён бўлади. Ҳол солик эгаллаган юксак руҳий мартабалардан бири. Унга ҳамма соликлар ҳам эриша олмаслиги мумкин. Унга эришиш учун ҳақиқий, жазбали ишқ соҳиби бўлмоқ талаб этилади. Шоира соликни ишқнинг ана шундай юксак мақомига даъват этмоқда.
Байтда мато, харидор, бозор каби моддий ашёларни ифодаловчи сўзлар қўлланган. Шоира уларни таносуб санъати воситасида жамлаган. Мазкур сўзлар ижодкор айтмоқчи бўлган асосий ғояни изоҳлаш, шарҳлаш вазифасини бажарган. Шоиранинг асосий ҳукми ишқдан юз ўгирмаслик. Унинг наздида ишқ – шундай бир бозорки, ундан ҳамма нарсани топиш мумкин. Бу бозорга кирмасдан эса мақсадни қўлга киритиш мумкин эмас. Демак, ишқнинг мақсадга етиш воситаси эканлигини шоира ана шундай ўзига хос ифодалар орқали тасвирлаяпти. Маълумки, дунё – бозор деган тушунча мавжуд. Шундан келиб чиқиб, мазкур байтдан ишқнинг ўзи бир дунё эканлигини ёки ишқ – дунёнинг пасту баландини кечиб ўтишдан, уни англаш ва ўзлаштиришдан, кўнгилда дунёнинг ҳақиқий тасвирини, моҳиятини улғайтиришдан иборат эканлигини англаймиз.
Қуйидаги байтда эса биз изоҳлаган маъно шоира томонидан анча аниқроқ ифодаланганини кузатамиз:
Ишқ рамзини ким сўзлади – лоф урди забони,
Савдойи муҳаббат сени бозоринга махсус.
Байтнинг мазмуни шундай: Кимки ишқ рамзи, унинг моҳияти борасида сўзласа, у муболағадир. (Чунки ишқнинг моҳиятини англаш ва шарҳлаш ҳар кимга ҳам насиб этавермайди). Зеро, ҳақиқий муҳаббат можароси сенинг бозоринггагина хосдир. Мазкур мисра мазмунини тушуниш учун унда қўлланган “бозор” сўзи моҳиятини англаш лозим. Бу ўз-ўзидан тасаввуф таълимотидаги тажалли ғояси (фалсафаси) билан боғлиқ. Яратувчи ўз жамолини кўриш иштиёқида оламни бунёд этди. Дунё эса – бозор. Ундаги ҳар бир зот ўзига керак нарсани, ўз диди ва савиясига монанд танлайди ва ўз мулкига айлантиради. Шоиранинг ишқ, дунё, Оллоҳ ва одам муносабатларига доир нуқтаи назарлари ана шундай моҳиятга эга. Мазкур байтда шоиранинг ишққа илоҳий туйғу сифатида баҳо бераётганлиги аниқ кўриниб туради. Ишқ моҳиятини ҳақиқий англаш, ҳис этиш фақатгина унинг яратувчисигагина хослиги, у ҳақда ҳар хил талқинлар бўлиши мумкинлиги, аммо асл жавҳарини англаб етиш мушкул эканлигини Увайсий фикрларидан уқиш қийин эмас. Шоиранинг бир ғазали “Билсанг мени жононими деҳқони муҳаббат, Муфлислариға айлаған эҳсони муҳаббат”, деган мисралар билан бошланади. Бизнингча, мазкур жумла ҳам юқоридаги фикрларимизни тасдиқлайди. У ерда ҳам муҳаббатнинг яратувчиси борасида мулоҳаза юритилаётганини англаш мумкин.
Қуйидаги байтда эса “бозор” сўзи “маҳшаргоҳ” маъносида қўлланган:
Ҳақиқат рамзидин савдо агар қилса харидоре,
Муҳаббат расмида йўқтур куни бозордин ғайри.
Эслатилганидек, “Изоҳли луғат”да “бозор” сўзининг 7 маъноси шарҳланган. Демак, умумхалқ тилида ҳам мазкур сўз кенг қамровли моҳиятга эга. Мумтоз адабиётда, хусусан, Увайсий ижодида эса унинг маъно кўлами янада кенгайганлигининг гувоҳи бўламиз. Шоира асарларида сўзнинг маълум маъноларидан ташқари, юқорида келтирилган айрим мисоллардан ҳам кўринадики, унинг ирфоний-фалсафий маъносидан ҳам кенг фойдаланган.
“Токай” радифли ғазал шоира умрининг кексалик даврида ёзилганга ўхшайди. Чунки киши умрнинг маълум бир босқичига борганда, босиб ўтган йўлини бир мушоҳада қилиб кўради. Фаолиятидан кўнгли тўлмаган ўринларни тўлғазиш, таҳрир этиш, такомиллаштириш фикрига келади:
Увайсий, қолғон умринг ол юзунгга қиблаи мақсуд,
Хирад бозорида қилғунгду савдои санам токай.
“Қибла” сўзининг халқ ичида юқори деган маъноси ҳам бор. Шундан келиб чиқиб, мутасаввуф шоира улуғ ёшда мақсаднинг энг юқори мақомига эришиш йўлини танлаш лозимлиги борасида ўйлайди. Ақл билан (хирад бозори) мушоҳада этиш йўлини тарк этиш, руҳий такомилнинг янада юксакроқ мақомини эгаллаш ҳақида қатъий ҳукм чиқаради.
Мақолада қайд этилган мулоҳазалардан қуйидаги хулосаларга келишимиз мумкин:
1. Увайсий ижодида қўлланилган ҳар бир тимсол унинг фалсафий дунёқараш қамровини, оламни англаш мезонини, фикрлаш тарзини, ижодий тамойилини, йўналишини аниқлашимизда муҳим аҳамиятга эга.
2. Шоира фойдаланган тимсоллар мажмуи яхлитлашиб, рамзий фикр ва ғоялар талқинига хизмат қилади.
3. Халқ тили бойлигидан унумли фойдаланган шоира ижодида “бозор” сўзининг маъно кўлами янада кенгаяди. Увайсий унинг маълум маъноларидан ташқари, ирфоний-фалсафий маъносидан ҳам кенг фойдаланади.
4. Ўзигача бўлган мумтоз асарлар анъаналарини ўрганган ва муносиб тарзда янада такомиллаштириб давом эттирган.
5. Мазкур тимсол қўлланган асарлар шоира таржимаи ҳоли ва асарларининг яратилиш даври борасида маълум даражада хулосалар чиқаришимизга, улар ҳақидаги тасаввурларимизни бойитишга хизмат қилади.
6. “Бозор” сўзини қўллаш жараёнида Увайсийнинг дунёвий, ирфоний ва фалсафий билим миқёси ҳам ўз ифодасини топган. |
|
