Марҳабо Қўчқорова. “Ўзим ўз қалбимнинг бўлсам колумби” PDF Босма E-mail
21.07.2014 01:47

Ҳозирги ўзбек шеъриятининг дарғаларидан бири Омон Матжон. Унинг илк шеърий тўплами “Очиқ деразалар” (1970) номи билан нашр этилган. Шундан буён қирқ йиллик ижодий тажриба ва меҳнат фаолиятига эга бўлган шоирнинг “Карвон қўнғироғи” (1973), “Қуёш соати” (1974), “Драматик достонлар” (1975), “Ёнаётган дарахт” ( 1977), “Ярадор чақмоқ” (1979), “Ҳаққуш қичқириғи” (1979), “Сени яхши кўраман” (1983), “Дарахтлар ва гиёҳлар китоби” (1984), “Гаплашадиган вақтлар” (1986), “Минг бир ёғду” (1989), “Ўртамизда биргина олма” (1990), “Одамнинг сояси қуёшга тушди” (1991), “Қуш йўли” (1993), “Иймон ёғдуси” (1995), “Дийдор азиз” (2011), “Халоскор руҳ” (2012) каби йигирмага яқин шеърий, насрий, драматик китоблари чоп қилинди.
Омон Матжон 1943 йил 14 февралда Хоразм вилоятининг Гурлан туманида туғилди. Унинг отаси – Матжон Жуманиёзов (1905-1976) шу туманда почта бўлимининг бошлиғи лавозимида ишлар эди. Онаси – Хотира Эрматованинг (1916-1946) умри жуда қисқа экан, ўттиз ёшга тўлганида, тўрт фарзандини чирқиллатиб, боқий дунёга рихлат қилади. Ёш Омон онаси вафот этганида, уч яшар гўдак бўлган. Шу боис, Омон ака туққан онаси – Хотира опани тугал эслай олмаслиги табиий ҳол бўлиб, уни тарбиялаб-ўстирган ўгай онаси – Ўрозбика опа номларини жуда ҳурмат ва эҳтиром билан тилга олдилар. Омон аканинг вояга етишишида унинг иккита опаси – Гулсара ва Ойимжонларнинг ҳам хизматлари катта бўлганлигини тусмол қиламиз. Минг таассуфлар бўлсинким, Хотира опанинг умри қисқалиги, қизлари қисматига ҳам битилган экан. Бу қисмат қизларига она мерос қолган эканми? Ёки бошқа бир сабабми? Билмадик… Омон аканинг эслашича, катта опаси – Гулсара жуда хушрўй, келишган қиз бўлиб, унинг нафис, ғоят билимдонлиги, одоби ёш Омон қалбини ўзига ром этади. Опасининг мактаб топшириқларини, биргина, она тили ва адабиётдан берилган иншо ва машқларни зўр иштиёқ билан бажаришини кўриб, укаси – Омон ҳам унга эргашиб, олти ёшида қишлоқдаги Оржаникидзе номидаги ўрта мактабга: “Мен ҳам мактабда ўқийман”, дея ўжарлик қилиб боради ва биринчи синфга ўқишга қабул қилинади. Айниқса, опасининг ҳуснихати жуда гўзал, саводли, тоза ёзилганлигини Омон ака қувонч ва илиқ хотиралар билан эслади. Опаси – Гулсара боши қаттиқ шамоллаб, шу дард билан гуллаган ўн олти ёшида оламдан кўз юмади. Омон аканинг хотирлашича, қизининг бевақт ўлими отаси – Матжон Жуманиёзовни чуқур қайғуга ботиради, бир кунда сочлари оқариб кетади.
Омон аканинг иккинчи опаси – Ойимжон эса турмушга чиқиб, йигирма олти ёшида бевақт вафот этади. Омон Матжон ота ва онаси бир Зариф аканинг ҳам алоҳида феъли, қизиқишлари ва характери ҳақида гапирдилар. Зариф ака туғма санъат шайдоси бўлсалар-да, тарих фани бўйича мутахассис бўлиб етишади. Зариф ака Самарқанд Давлат университетини тугаллаб, ўша ерда қўним топиб, бугун ҳам ўша ерда оиласи билан умр кечирмоқда.
Матжон Жуманиёзовнинг иккинчи турмуш аёлидан туғилган фарзандлари: Собир, Ҳамро, Қадам акалар бугун ҳам Гурлан туманида ҳаёт кечиришмоқда.
Ёш Омон қалбида адабиётга, сўз санъатига меҳру муҳаббатнинг уйғонишида, икки опаси ҳамда акасининг ҳам таъсири бўлди, десак янглишмаймиз. Албатта, шоир шахсиятининг шаклланишида, унинг бадиий тафаккури, поэтик нигоҳининг камол топишида жуда кўп омиллар, оилавий муҳит билан биргаликда, устозлар меҳнати, шахсий мутолаа (газета- журналлар, бадиий адабиёт мутолааси) ҳам катта аҳамиятга молик. Унинг шоир Ҳамид Олимжоннинг бувисига ўхшаган эртакчи бувиси, сўзга чечан энаси йўқ эди. Лекин қишлоқда халқ мутолааси, парихон муллалар, оқшомлар уюштирилган шеърхонлик ва достончилик анъаналари ёш Омон қалбини нурлантириб, йўналиш бергани аниқ. Бу соҳир кечалар ва яқинлари, оиласи ҳақида шоир шундай ҳикоя қилади:

“Менинг катта бобом Хоразмда – Ферузшоҳ замонида – саройда девонбеги бўлганлар. Исми – Эрмуҳаммад бобо (Гап Омон Матжонни туққан онаси – Хотира опанинг отаси ҳақида кетаяпти. Таъкид бизники. М.Қ.) бўлган. Бу тарихий маълумотларни турли мавқели идоралардан истаб, ўрганиб кўрганман. Аммо булар 1917 йил бутун шўро мамлакатидаги “эврилишлар” оловида ёндирилган, тупроққа кўмилган. Амударёга ташлаб, оқизиб юборилган. Бу замон воқеалари ҳақидаги нолаларим “Икки дарё оралиғида” шеъримда бироз акс этган…
…Болалик майли ўзи дунёнинг турли информатив оқимларига ошуфта этади. Эсимда, қишлоғимизда чоллар, халфа кампирлар, кўпинча, туркман шоирлари: Муланафас, Махтумқули шеърларини жуда кўп ўқишарди. Бизнинг уйимизда ҳам бу шоирлар шеърияти катта қизиқиш ва меҳр билан ўқиларди. Яна шундай кексалар бор эдики, улар кечқурунлари йиғилишиб, ашулалар айтишарди. Аёллар эса кечалари мойчироқ ёруғида кўрак чувишиб, эртаклар айтишарди, халқ қўшиқларини куйлашарди. Мен, мактаб ёшига кирмаган бола, бу сеҳрли куй, қўшиқ, эртакларнинг барисини ухламасдан, қизиқиш билан, қандайдир ҳайрат билан тинглардим. Балки болаликдаги мана шу қизиқиш ва ҳайрат менинг қалбимда шеъриятга бўлган улкан муҳаббат ҳиссининг илк куртакларини уйғотгандир”.

Ёш Омон мактабда ўқувчилар томонидан тайёрланадиган деворий газета ишларига бош-қош бўлади. Газета саҳифасини расмлар, шеърлар билан тўлдирганини Омон ака суҳбатларида таъкидладилар. Ўша йилларда Янгибозорда “Коммунизм учун” район газетаси нашр этиларди. Омон аканинг ўқувчилик йилларида ёзилган “Балиқ билан чирик тўр” номли илк шеъри шу газетада чоп қилинади. Мазкур шеърнинг яратилиши ҳақида шоир болалик хотираларини эринмасдан гапириб бердилар. Айтишларича, Омон ака дўстлари билан Амударёдан оқиб келадиган уй олдидан ўтадиган ёпдан (сув йўли, каналдан кичикроқ сув йўли Хоразмда ёп дейилади. – М.Қ.) ёз кунлари балиқ тутишади. Дарё сувидан ичиб, чанқоғини босишади. Ёп ва шу ердаги балиқ ови ҳақидаги болалик кунлари натижасида “Балиқ билан чириган тўр” шеъри ёзилади.
Шеърда тўрга илинган балиқ ва чириган тўр мулоқот қилади. Бу услуб ёш Омоннинг болаларча бадиий тафаккури, фантазиясини акс эттирган бўлса, айни пайтда, ўзи англаб-англамаган ҳолда мажозий, фалсафий шеър намунасини яратганлигига гувоҳ бўласиз. Чирик тўр – чириган тузум рамзи бўлса, тўрга илинган балиқ – собиқ шўро одами. Чирик тўр балиқни тезроқ овчига етказмоқчи бўлади. Аммо уддабурон, қўрқмас балиқ чириган тўрни доғда қолдириб, озодликка интилади. Бу ишнинг уддасидан чиқади ҳам. Шеър хулосаси чуқур оптимизм ва гуманизм ғоялари билан суғорилган. Умуман шеърда ёш шоирнинг ижтимоий муносабатлар, эзгулик ва ёвузлик, тутқунлик ва эркинлик ўртасидаги абадий зиддиятлар ҳақидаги таъсирли ҳукм-хулосаси тимсолли образларда ўз аксини топган.
Келинг, яхшиси булар ҳақида шоирнинг ўзларидан эшитайлик:
“Биринчи шеърим эсимда, унинг номи “Балиқ ва чириган тўр” эди:

Балиқ билан чирик тўр,
Жанжал қилди жуда зўр.
Чирик тўр дер: Балиқвой,
Ишинг чатоқ, ҳолинг вой…
Сени ўраб оламан
Ва халтамга соламан.
Овчига етказаман,
Кунингни битказаман.

Бу шеърнинг бошланиш қисми холос, у ёғи эсимда қолмаган. Бу шеър Янгибозор райони газетаси “Коммунизм учун”да чоп этилган. Ўша йиллари Янгибозорда машҳур журналист ва шоир Дўстжон Матжон ишларди. У менга шеър ёзиш санъати ҳақида маслаҳатлар ҳам берган. Биз бу инсон билан кўп учрашганмиз. У болалар шоири ҳам эди”.

Омон Матжон ота касбини эгаллаш учун мактабни тугатгач, дастлаб, Тошкент Алоқа институтига ҳужжатларини топширади. Бир ҳужжат туфайли, бу олийгоҳ талабаси бўлиш шарафига муяссар бўла олмайди. Сўнгра, шу институт қошидаги Алоқа билим юртига ўқишга киради. Бир йиллик таҳсилдан сўнг, Гурланга қайтиб келиб, томма-том юриб, кимнингдир телефон симларини, яна кимнингдир радиосини, хуллас, нимаики техника жиҳозлари бўлса, уларни тузатиб-бузиб, устачилик билан шуғулланади. Гурланда монтёрлик вазифасини сидқидилдан бажаради. Радио-техникага, газета-журналга ихлослик унга ота мерос касб эди. Шу боис, радиотехник Анвар образи Омон Матжоннинг “Гаплашадиган вақтлар” шеърий қиссасига бежиз олиб кирилмаган. Китобга, техникага, кашфиётга, билим олишга ўч Анвар Омон Матжонга ўхшаб кетади. Аммо Омон Матжонга ҳаёт бошқачароқ кашфиётчиликни инъом этди. Яъни, у техник кашфиётчи эмас, бадиий сўз кашфиётчиси бўлиб етишди. Мазкур қиссадаги кўпгина воқеалар, образларнинг ҳаётий асослари бор.
Шоир ўзининг таълим ва таҳсил йиллари, фаолияти ҳақида шундай ҳикоя қилади:

“Мен 1961 йилда акам – Зарифнинг маслаҳати билан Самарқанд Давлат университети филология факультетининг француз тили бўлимига ўқишга кирдим. Аммо иккинчи курсга ўтган йилим армия хизматига чақирилганман. Талабанинг ҳам ҳарбий хизматга чақирилиши тарихий-ижтимоий ҳодиса: чунки, 1941-45 йилларда Иккинчи жаҳон уруши йилларида, ниҳоятда, кўп одамлар, айниқса, эркаклар қурбон бўлиб кетишган. Отамнинг елкасида урушдан олдинроқ авто-авария туфайли содир бўлган жароҳат бор эди, шундан уни фронтга олишмаган.
Шундай қилиб, мен, 1962 йилда хизматга кетдим ва, ўша пайтда, Германиянинг Дрезден, Майсен шаҳарларида уч йил ҳарбий хизмат бурчимни ўтадим. Ҳарбий қисмимизда жуда катта кутубхона бор эди. Мен ўйладим: уч йил – минг кун… Ҳар куни сал бўш қолсам, китоб ўқийман. Кўп ўқиш болаликдаги ички қизиқишимга руҳий қувват берди. Шеърлар ёзабошладим. У пайтларда, аспирантларга ҳарбий хизмат муддати икки йил эди. Ленинободлик Исоқул Тўрақулов деган ҳарбий хизматчи-дўстим шеъримдан бир-икки дастасини Тошкентга олиб кетди. У шеърларимни ўша пайтда, “Шарқ юлдузи”да ишлаётган устоз Шуҳратга бериб кетибди. Устоз эҳтиромли эътибори билан, бирга ишлашаётган Ҳусниддин Шариповга оқ йўл ёздириб, 1965 йилнинг 6 сон (июнь)ида “Солдат ўйлари” сарлавҳаси билан шеърларимни эълон этишган. Отам битта журнални ҳарбий қисмга жўнатганлар. Мен журнални олдим. Шундай қилиб, мен ҳарбий хизматдан шоир Омон Матжон бўлиб қайтиб келдим. Хизматдан қайтишда ҳарбий кийимда “Шарқ юлдузи” журнали редакциясига кириб, устоз Шуҳрат билан учрашдим… Устоз мени қучоқлаб: “А-ай, солдат гонорар олдингми?” дедилар… Мен Хоразмга – уйга – Боғолонга эртасига ярим кечаси етиб бордим… Мен устоз Шуҳратнинг нурли эҳтиромларини кўп туйганман…
1965 йилда хизматдан қайтиб келиб, дорилфунунда ўқишни давом эттирдим. Лекин мен энди француз филологиясида ўқишни хоҳламадим. Ҳарбий хизматда юрган пайтимда қарорим ўзгарди. Ўқишимни ўзбек филология факультетига алмаштирдим. Университетда менга дарс берган: Воҳид Абдуллаев, Улуғ Турсунов, Нуриддин Шукуров, Қўнғуров каби азиз зотлар – устозларим бўлганидан фахрланаман.
1969 йилда таҳсилни тугатгач, устозларим мени шаҳри азим Тошкентга жўнатишди, бу ерда Навоий кўчасида жойлашган Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида ишлашга имкон, йўл-йўриқ беришди.
Бу нашриёт у пайтлар бутун республикада танилган нашр даргоҳи эди. “Навоий – 30”. Деярли, барча йирик босмахоналар, газета-журналларга ҳам меҳрли мураббийлар маскани бўлиб, ўша йиллари, Шуҳрат, Саид Аҳмад, Саида Зуннунова, Кибриё Қаҳҳорова, Рамз Бобожон, Мирзакалон Исмоилий, Мавлон Икром, Ҳамид Ғулом сингари кўплаб ижодкорларни кўриш бахтига муяссар бўлганман.
1969 йилнинг охиридан бошлаб, то 1986 йилгача мазкур даргоҳда ишлаган давримда, мен учун яна янги нашр академияси эшик очгандай бўлди. Бу ерда, нафақат, улуғ устоз Ҳамид Ғулом билан ёрқин иш фаолиятимиз, улуғ ижодкор акаларимиз билан танишув, балки бутун вилоятлар, Марказий Осиёдаги кўплаб ижодкор шоирлар, таржимонлар билан танишув, хизмат жараёни ҳам бўлди…”
Омон Матжоннинг биринчи шеърий тўплами “Очиқ деразалар”(1970) нашр этилгач, адабий танқидчилик, жамоатчилик унга илиқ муносабат билдирди. Маълумки, шоир уруш йилларида туғилди, мурғак болалик йиллари уруш ва урушдан кейинги қийин ижтимоий-тарихий даврга тўғри келди. Шу боис, кўп қийинчиликлар, замона қаттиқликларини бошидан кечирган ёш шоир илк шеърий китобини “Очиқ деразалар” деб номлади. Сарлавҳага чиқарилган шеър матнига эътибор қаратсак, Омон Матжоннинг ижодий кредоси, бадиий-эстетик аъмоли бор бўйи басти билан кўз олдимизда намоён бўлади. Шоир ўз деразасини, дераза ортидан ёғду, соя, кулги эшитилиб турадиган фаровон, осойишта оила, руҳий хотиржам уй, Ватанни орзу қилади. Ёш шоир ўз йўлини излайди, бедор руҳий тўлғанишларини шеърга солади. Мазкур тўпламга кирган: “Очиқ деразалар”, “Шеърият”, “Бошқалардек севишдик биз ҳам”, “Фируза”, “Шар”, “Дўстларим”, “Буғдой” каби ўнлаб шеърларида ёш шоирнинг олам ва одам муносабатларига лиро-романтик, фалсафий, патетик, ҳиссий тафаккури ўз муҳрини босган.
Ижодкор шеърдан-шеърга, фикрдан-фикрга, образдан-образга томон ўсиш ва ўзгаришда давом этди. У бадиий ижодда тиним билмай меҳнат қилди.
Китобларининг сарлавҳа – номлари ҳақида шоир шундай дейди:

“Китобларимнинг номлари кўнглимда, ҳали асарим чиқмай, кўп олдин зоҳир бўлиб юрар эди. Ҳозир ҳам…
“Карвон қўнғироғи”. Тасаввур қилинг, қадим Хоразм замини, овул-эли. Бу қадимий карвон йўллари диёри…
Хоразмнинг барча шаҳар, кент, овул-қишлоқларининг, ҳар бирининг номи жуда қадим пур маъно. Битта Боғолонни олинг, Бўзқалъа, Чўболончи, Дўсимбий, Мискин бобо… Амударёнинг “орқа” – шимоли “Қирқ қиз”, “Тупроққалъа”, “Элликқалъа”…
Мен Навоийнинг асарларини ўқиб-ўрганишларим натижасида, бинобарин, унинг “Хамса”сидан таъсирланиб, “Минг бир ёғду” асаримни яратдим”.

Омон Матжон Ватанимиз тарихи, маданияти, урф-одатлари, фольклорини, ўзга халқлар тарихини чуқур биладиган, бир сўз билан айтганда, катта билим ва тафаккур эгаси. Бу қирралар унинг шеъриятида ёрқин кўринади. Яна Омон Матжон шеърларидаги руҳ шундан иборатки, у кўп дунё кўрган, кўп инсонлар билан танишган, уларнинг ҳаёти, дарду изтиробини чуқур ҳис этган ижодкор сифатида кўз олдимизда намоён бўлади. Адабиётшунос Умарали Норматов уни: “Омон жаҳонгашта шоир”, деб таърифлаган эди. Омон Матжон шеърларида халқоналик, аллегорик образлилик, ижтимоийлик, насрга хос эпик тасвирни шеърий йўлда ифодалаш, фалсафийлик, ҳақиқатпарастлик, давр фожиаларини, инсон дардини дадил айтиш жиҳатлари ёрқин намоён бўлади. Шу маънода, унинг юксак маҳорат, баланд бадиий дид натижаси ўлароқ, “Гаплашадиган вақтлар” шеърий қиссаси, “Паҳлавон Маҳмуд”, “Хоразмийнинг тўрт саёҳати ва саккиз башорати”, “Тўғон”, “Ҳаққуш қичқириғи” каби драматик, фалсафий, тарихий достонлари, сўнгги йилларда эса “Нажмиддин Кубро” трагедияси, “Тўрабекахоним” насрий қиссаси яратилди.
Омон Матжон лирик, лиро-эпик, драматик турнинг турли жанрларида баракали ижод қилди. Шу билан бирга моҳир таржимон сифатида ҳам уни яхши биламиз. Жумладан, турли миллат шоирлари: Шиллер, Бодлер, Евгений Евтушенко, Расул Ҳамазатов, Юстинас Марцинякивичюс, Шандор Петефи, Берди Кербобоев, Суҳроб Тоҳир, Ибройим Юсуповлар ижодидан таржималар қилди.

Зеро, бадиий таржима ҳам алоҳида санъат ҳисобланади. Таржимон билан ўзга миллат ижодкори руҳияти орасида қандайдир уйғунлик, руҳий яқинлик бўлиши лозим, дейишади таржима назарияси билан шуғулланувчи олимларимиз. Ўзининг таржимонлик фаолияти хусусида шоир шундай дейди:
“Таржималарга келсак, мен жуда уста таржимон эмасман. Муайян вақт учун, ижодий жараён руҳига бир: “Ҳорманг!” тарзида кучим етганча Шиллер, Бодлер ва бошқа шоирлардан озгина таржималар қилдим. Евгений Евтушенко билан жуда яқин ижодий ҳамкорлигимиз бор. У менинг шеърларимни рус тилига таржима қилди. Ҳатто хонадонимизда бир неча бор меҳмон ҳам бўлган. Жуда яхши эслайман, у билан биринчи маротаба Тошкентда учрашганимизда шундай деган эди: “Мен минглаб юлдузларни кашф этган буюк мунажжим Мирзо Улуғбек туғилган она заминни, унинг одамларини бир кўрсам эди, – деб орзу қилардим. – Улуғбек, Беруний, Ибн Сино, Ал Хоразмий каби буюклар туғилган юрт одамлари қандай экан? Улар қандай тилда гаплашар экан? Улар қандай миллат экан? – деб қизиқар эдим. Ниҳоят, мен шундай қутлуғ заминни кўриш бахтига муяссар бўлдим!” деган эди. Евгений Евтушенко, асли сибирлик. Музлар, қорлар қоплаган бир юртдан…
Таржимонлик иши ҳақиқатданам машаққатли касб, таржимон билан ўзга ижодкор ўртасида, албатта, руҳий боғлиқлик бўлиши шарт. Шу маънода, мен таржима қилган шоирларнинг руҳини бир қадар топа олиш керак, деб ўйлайман. Балки, шунинг учундир, улар ўзбек бадиий таржима адабиётида ўз ўрнини топа билди. Хусусан, Евгений Евтушенконинг Ўзбекистондаги энг ишончли таржимони мен бўлиб қолдим. У менга шундай ваколат берди: “Фақат Омон Матжон менинг шеърларимни таржима қилсин!” Евгений Евтушенко бир келганида, унинг истаги билан Ўзбекистоннинг гўзал шаҳарларини биргаликда айланиб чиқдик.
Яна бир гап. Еттинчи-саккизинчи синфларда ўқиб юрган пайтларимда, менда, бир орзу пайдо бўлган эди: “Қани қирқ ёшимгача ҳеч қурса ярим дунёни кўриб келсам…” Пирлар ёр бўлди. Шу ниятим амалга ошди. Мен Франция, Америка, Германия, Чехославакия, Туркия, Мўғулистон мамлакатларига, Россиянинг Москва, Свердловск каби шаҳарларига саёҳат қилдим. Французларда шундай гап бор экан: “Уч марта Парижни кўрмаган шоир – шоир эмас!”
Эҳтимолки, хорижий мамлакатларга қилган сафарларим ҳам бадиий таржимага туртки бергандир…”
Омон Матжон шеърий, драматик достонларида тарихий шахслар ҳаётига кўп мурожаат этди. Масалан, Ал Хоразмий, Беруний, Маъмун, Нажмиддин Кубро, Паҳлавон Маҳмуд, Хўжа Аҳмад Яссавий, Дравархоним (Тўрабекахоним) каби тарихий образлар қатор драматик достон, трагедия ва қиссаларида акс эттирилган. Тарихий асар яратишда ўзига хос бадиий шартлилик талаблари мавжуд. Ижодкор тарихий фактни, айнан, кўчириб эмас, унга бадиий тўқима образлар қўшиб, воқеликни хаёлан тўлиқ тасаввур этиб, тарихий воқеликни бадиий ҳақиқатга айлантиришда бир қанча мезонларга таяниши лозим. Масалан, ўтмишни тасвирлаш учун, табиий равишда, ўша давр лексикасини асарда қўллаши, тарихий миллий колоритни асарнинг руҳига сингдириб юбориши лозим бўлади. Қолаверса, тарихий асар фонида замонавий кун тартибдаги муҳим ижтимоий, маънавий-ахлоқий, фалсафий ғояларга ҳам жиддий эътибор берилиши лозим.
Омон Матжоннинг “Дийдор азиз” номли янги китобига иккита тарихий асар киритилган. Улардан бири Кубровия тариқатининг асосчиси Нажмиддин Куброга бағишланган. Трагедияда Нажмиддин Кубро тимсолида иродаси кучли шахсни кўрамиз. Қолаверса, бу валийтарош, мутасаввуф тимсолида ватанпарвар, миллатпарвар, инсонпарвар шахс образи мужассамлаштирилган. Ижодкор тез-тез тилга олганидек, Нажмиддин Кубро шартли ерий инъомлару, ерий орзу-истаклардан анча юқорига кўтарила олган зот.
“Нажмиддин Кубро” трагедиясида жиддий танқид этилган маънавий, ижтимоий муаммолардан бири ўша давр муҳитидаги хиёнаткорлик, сотқинликдир. Ички низолар, адоват-кин, кўра олмаслик, катта истеъдодларни тан олмаслик, қандай бўлмасин уларни мағлуб қилиш учун бутун бошли миллатни маҳв этишга муваффақ бўлган худкашлар образи кўрсатиб берилган. Мазкур трагедиядаги салбий иллат, бундан салкам йигирма-ўттиз йиллар олдин яртилган “Беруний”, “Ал Хоразмий”, “Паҳлавон Маҳмуд” драматик достонларида ҳам ишонарли очиб берилган эди. Демак, Омон Матжон шахс табиатига хос хиёнаткорлик, сотқинлик, ҳасадгўйлик каби салбий иллатларни қизил ип мисоли кўпгина асарларида давомий ўрганади, аёвсиз танқид қилади.
“Нажмиддин Кубро” трагедиясининг яратилиши, ижодий жараён лаҳзалари ҳақида сўраганимизда, Омон Матжон шундай жавоб бердилар:
“Менинг бу асарни ёзиш ҳақидаги ижодий режам йигирма йил олдин миямда бор эди. “Дийдор азиз” китобимга янги икки асаримни киритдим. Иккиси ҳам тарихий мавзуда. Ўрта мактабда ўқиб юрган кезларимизда, тарих ўқитувчимиз биз – ўқувчиларни Хивага зиёратга олиб борди. Шунда, муаллимимиз Дўсиммат ака Нажмиддин Кубро билан Тўрабекахоним ҳақидаги тарихий ҳикоятларни гапириб берган. Шу ҳикоятлар менга кучли таъсир қилган эди, ўша пайтда. Қолаверса, Хоразм тарихини ўрганган рус олими Толстовнинг китобларига суяндим. Умуман, мен, асосан, ижодимда, Х-ХIII асрлар Хоразм тарихини, шу даврдаги энг машҳур, қаҳрамон деб аташга лойиқ шахслар ҳақида ёздим”.
Омон Матжон шеъриятининг асос ўзагини Хоразм нафаси, Хоразм одамлари, Хоразм тарихи, Хоразмнинг қадимий минг йиллик урф-одатлари, Хоразм характери, табиати, иқлими бир сўз билан айтганда, Хоразм миллий колорити ташкил этади. Шоир асарларидан Хоразм оҳанглари уфуриб туради. “Сиз Хоразм заминида туғилганингиздан, гурланлик эканингиздан фахр ҳиссини туясизми? Гурланликлар қайсар, ўжар одамлар бўлади. Сизнинг табиатингизда ҳам шундай хислатлар борми?” деб сўраганимизда, Омон Матжон шундай жавоб қилдилар:
“Хоразмда менга энг катта раҳбар ҳам, боғчага кетаётган болакай ҳам бари руҳ гўзаллиги, эҳтироми, деб биламан! Ижод ҳам гоҳида шахмат ўйинини эслатмайдими? Менда унча ҳам шахматчиликка салоҳият йўқ. Баъзан бир пиёданинг юриши кифоя! Шоҳнинг ҳимояси эса асосий ғоя!
Мен, албатта, буюклар туғилган она замин Хоразмда туғилганимдан фахрланаман! Унинг ҳар бир қарич ери, одамлари, янтоғи, чўли, суви – ҳаммаси мен учун бирдек қадрли!
Биласизми, мен, “Ҳаққуш қичқириғи” достонимга “Гурланликлар” ҳақида бир афсонани киритган эдим. Умуман, Гурлан ва гурланликларнинг пайдо бўлиши ҳақида турли тахминлар, халқ афсоналари, чўпчаклар юради, халқ орасида. Шулардан биттаси кўр ва ланг одам ҳақидаги афсона. Шу афсонанинг моҳиятидан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, гурланликлар уддабурон, ишнинг кўзини биладиган, оғир шароитдан, халқ таъбири билан айтганда, “тегирмондан бутун чиқадиган” қавм деб ўйлайман. Менда, ўша ота-боболаримнинг характер, фазилатлари бор, албатта…”
Омон Матжон ҳаёти ва ижодининг асосий қисми шўро замонида кечган бўлса-да, унинг асарларида ўзбек халқининг дарди, изтироби, экологик, ижтимоий, маънавий-ахлоқий муаммолари айтилган. Масалан, биргина “Гаплашадиган вақтлар” шеърий қиссаси бунга мисол. Шоир ҳаёти ва ижодини тадқиқ этган Ж.Жумабоева мазкур қиссани “кўп тармоқли асар”, У.Норматов эса “мураккаб асар”, деб белгилашган. Унда, ўша пайтларда айтилиши мумкин бўлмаган жуда жиддий муаммолар кўтариб чиқилган.
Жоиз бўлса, “Гаплашадиган вақтлар” шеърий қиссаси қат-қат муаммолар, қат-қат фалсафа, қат-қат маънолар мавжуд серқирра асар. “Битта акса урса, ўттизта протокол тузилади”, деган жумла билан собиқ шўро давридаги даҳшатли қоғозбозлик, расмиятчилик устидан шоир қаҳқаҳа уриб кулади, ўтли қалам кучи билан мавжуд ижтимоий иллатни аёвсизларча танқид этади. Қиссада англашимча, биографик деталлар билан бир қаторда, тарихий воқелик, тарихий шахслар ҳаёти яширин бир тарзда берилган. Мазкур ўринларга бироз аниқлик киритиб беришини шоирдан сўрадик. “Тўрт дарвеш образини яратишдан мақсадингиз нима эди? Нима учун дарвешларга исм қўймагансиз?”
“Тўғри англабсиз, қиссада тўрт дарвеш образи бор. Уларга мен атайлаб исм қўймаганман. Чунки, мен, дастлаб, Аҳмад Яссавий образини яратмоқчи бўлганман, шу қиссамда. Лекин бу пиримизнинг номлари ҳам, асарларини ўқиш ҳам, уни тарғиб этиш ҳам қатъиян ман этилган давр эди. Биласиз, Аҳмад Яссавий бобомиз олтмиш уч ёшга тўлганларида: “Пайғамбаримиздан ортиқ умр кўришни ўзларига эп кўрмай, ер остига кириб кетганлар! “Гаплашадиган вақтлар” қиссамдаги сирли дарвеш, аслида, бу – Аҳмад Яссавий эди.
Мен яқинда, дастлаб чиққан “Очиқ деразалар”, “Карвон қўнғироғи” китобларимни варақлаб: “Шукур, ҳақ бизга қутлуғ замонни иноят қилган экан!” дедим ўзимга-ўзим.
“Ҳаққуш қичқириғи”, “Гаплашадиган вақтлар”, “Карвон қўнғироғи” сингари китобларим бугун ҳам дунёнинг турли кўп информ нашрларида фойдаланилаяпти. Мен бу жиҳатдан жуда бахтли ижодкорман!”
Омон Матжон Тошкентда иш фаолиятини бошлаган даврларида, Навоий – 30 кўчасида, бўлажак рафиқаси Мақсуда Тоҳирова билан танишиб қолади. У, ўша пайтларда, ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети ўзбек филологияси факультетининг кечки бўлимида таҳсил олар, шу билан бирга, нашриётда корректор лавозимида ишлар эди. Уларнинг дунёқарашлари, гаплашадиган гаплари, интилишлари, ҳаётга муносабатлари мос тушади. Шундай қилиб, икки ёш турмуш қуришга аҳду паймон қилишади.
1970 йилда Омон Матжон билан Мақсуда опаларнинг муборак никоҳ тўйлари бўлиб ўтади. Мана, улар қирқ уч йилдан бери бирга умргузаронлик қилишмоқда. Тўрт фарзанднинг ота-онаси. Матжоновлар сулоласи давом этмоқда. Фарзандлари: Райҳона, Диёр, Элёр, Назиҳа. Уларнинг касблари: иқтисодчи, техник, шарқшунос (япон тили мутахассиси), психолог.
Дастлаб, нашриётда иш фаолиятини бошлаган Омон Матжон турли таҳририят ва даргоҳларда астойдил меҳнат қилди.
Омон Матжон билан суҳбатлашиш учун хонадонларига қадам ранжида қилар эканман, ҳар сафар унинг ижодий лабораторияси билан яқиндан танишиш имкониятига эга бўлдим. Унинг ҳаётда, ижодда кўрган-кечирганлари, болалик ва навқирон ёшлик хотиралари билан танишдим. Энг сўнгги маротаба борганимда, адабий жараён учун муҳим бўлган янги бир гап айтиб қолдилар. Шоир шахсий архивида “Ибн Сино” ҳақидаги тайёр сценарий ёзиб тугалланганлигини, аммо уни шу пайтгача, ҳеч қаерда нашр этмаганлигини гапирди. Бир пайтлари Шароф Рашидовнинг ижодий маслаҳати билан шоира Зулфия ҳаёти ва ижоди ҳақида “Садоқат” номли либретто ҳам ёзганлигини қайд этди. Сўнгра, ижодкор янада бир қизиқ фактни қистириб ўтди. Айтишича, “Қуёш соати” шеърий тўплами ҳажман катта, мазмунан фалсафий лирикага бой бўлган. Аммо нашриётда уни, ниҳоятда, ихчамлаштириб, кўпгина шеърларини олиб ташлаб, чоп этишган.
Бугун Омон Матжон фарзандлар, неваралар ва қизғин ижодий меҳнат қўйнида яшамоқда. 1968 йилда яратган “Шеърият” шеърида шоир шундай деган эди:

Шеърият – ҳамманинг ўзи, ўзлиги!
Шеърият ўзинг-ку, қалбдан-қалбларга
Эзгуликнинг беқиёс ганжин
Ишонч қоғозисиз элтиб бергувчи!..
…Мен ҳам шошиляпман сенга, шеърият!
Сен сари кетгувчи улкан кемадан
Фақат юкларимга жой топсам, майли.
Шеърият!
Шу ишонч тинчитмас такрор,
Сирли кашфлар сари судрар солимни.
Сенга содиқлигим байроғи шулки,
Ҳар гал,
Ҳар шеъримда,
Ҳар тепганда қалб –
Ўзим ўз қалбимнинг бўлсам Колумби.

Ҳа, атоқли шоир Омон Матжон табиий равишда, ўз қалбининг кашфиётчиси – Колумби бўлди!

Омон ака сизни илк бор ўзбек халқига танитган “Шарқ юлдузи” журнали таҳририяти ва мухлисларингизга тилакларингизни изҳор этсангиз!

“Юқорида айтганимдек, менинг илк шеърларим, 1965 йил июнь ойида “Солдат ўйлари” сарлавҳаси билан “Шарқ юлдузи” журналида нашр этилган. Ўша пайтларда, устоз Шуҳрат, Ҳусниддин Шариповлар кўп эътибор билан қарашган. Бугун ҳам ушбу жонажон журналимиз ижодкорларига, ўқувчиларига юксак руҳониятлар тилайман.

Эҳтиром ила
Омон МАТЖОН”.
 
Алимардон Ҳайитов. “Арбаъини жомий”нинг таржимонлари PDF Босма E-mail
21.07.2014 01:54

Буюк сўз санъаткори Жомийнинг “Чиҳл ҳадис”, “Таржумаи арбаъин ҳадис”, “Арбаъин ҳадис”, “Арбаъини Жомий” каби турли номлар билан юритилган асари ўз даврида нафақат форс-тожик адабиёти ихлосмандлари орасида, балки туркий адабиёт муҳиблари ўртасида ҳам жуда машҳур бўлган. Шу боисдан, бу асар котиблар томонидан жуда кўплаб нусхаларда кўчирилган. Ҳатто, баъзи кутубхонадан Жомий “Арбаъин”ининг юздан ортиқ қўлёзма нусхаси топилган.
Асар форсча қисқа насрий муқаддима билан бошланган. Жомий ҳам форс адабиётидаги бошқа кўплаб қирқ ҳадис таржимонлари каби дебочани араб тилида ёзишни хоҳламаганлиги манбаларда айтилади. Шундан сўнг, ҳадислар таржимасига ўтилган. “Арбаъини Жомий” турли даврларда кўплаб нусхаларда кўчирилганлиги боис, қўлёзмаларда ҳадисларнинг берилиш тартиби бир-биридан фарқ қилади. Бу хаттотлар, котиблар ва ҳатто музаҳҳиб (китобларни зарҳал ҳошиялар билан безовчи)ларнинг фантазиялари сабаблидир. Уларнинг асарни кўчириш ишларига эркин ёндашувлари натижасида, ҳадисларнинг берилиш тартиби аслиятдагига нисбатан анча ўзгаришларга учраган.
Мазкур асарнинг туркий тилга биринчи таржимони сифатида Навоий эътироф этилади. “Хамсат ул-мутаҳаййирин” асарида Навоий Жомий қирқта ҳадисни танлаб олиб арабчадан форс тилига таржима қилганини ва ҳаммадан олдин қораламасини унга берганини, мутолаа қилиб чиққандан сўнг, бу “Арбаъин”ни туркий тилга таржима қилиш орзуси кўнглига тушганини ёзади. Таржимани бир-икки кун ичида амалга оширганини ҳам дебочада таъкидлайди. “Арбаъини Жомий”да ҳадисларнинг қайси буюк муҳаддисларнинг асарларидан олинганлиги айтилмаган. Навоий “Арбаъин”идаги йигирма уч байтли шеърий муқаддимада Жомийнинг бу ҳадисларни энг саҳиҳ ҳадисларни тўплаган буюк муҳаддислар Имом Бухорий ва Муслим ибн Хажжождан олганини айтиб, жумладан, шундай ёзади:

Ўқуғанда Бухори-у Муслим
Қирқ сўз борча шубҳадин солим.

Барча шубҳалардан холи қирқ ҳадисни ўзида жамлаган “Арбаъини Жомий”нинг туркий тилга Навоийдан бошқа таржимонлари ҳам бўлганми? Шу пайтга қадар Навоий асарлари тадқиқи билан шуғулланган адабиётшуносларнинг илмий рисола ва китобларида ушбу асар ҳақида ҳам батафсил сўз юритилган бўлса-да, аммо Жомий “Арбаъин”ининг Навоийдан бошқа таржимонлари ҳам бўлганлиги ҳақида бир сўз дейилмаган. Аслида, форс-тожик ва туркий адабиёт оламида машҳур бўлган “Арбаъини Жомий”нинг Навоийдан бошқа таржимонлари ҳам бўлишган. Бу борада улуғ мутафаккир бобомиздан кейин озарбайжон адабиётининг йирик намояндаси Фузулий номини тилга олиш жоиз. Фузулий Навоийдан фарқли ўлароқ, ўз “Арбаъин”ини насрий муқаддима билан бошлаган. Яъни, бу борада, у Жомий йўлини тутган. Шунингдек, Навоий ҳам, Фузулий ҳам вазн ва жанр бобида Жомий услубини сақлашган. Профессор Абдулқодир Қорахон “Жомийнинг “Арбаъин”и ва туркча таржималари” китобида бу асарнинг Навоий ва Фузулийдан бошқа таржимонлари ҳам бўлишганини ёзади. Хусусан, XVI-XVII асрлар усмонли турк адабиётида “Арбаъини Жомий”нинг Рихлатий, Набий ва Муниф каби шоирлар томонидан ҳам таржима қилинганини қайд этади. Бундан ташқари, олим “Арбаъини Жомий”нинг номаълум бир муаллиф томонидан ҳам таржима қилингани ҳақида маълумот беради. Қизиқ томони шундаки, номаълум муаллиф қўлига тушган қирқ ҳадис таржимасининг Жомийга тегишли эканини ҳам ҳатто билмаган. Эҳтимол, шунинг учундир, балки ўзи истамаганлиги боис ёки бошқа номаълум сабабларга кўра, таржимон ўз исмининг сир тутилишини хоҳлаган. Тадқиқотчилар “Арбаъини Жомий”нинг бошқа яна кўплаб таржимонлари ҳам ўз исмларини маълум қилмасликни афзал билишганликларини таъкидлашади.
“Арбаъини Жомий”нинг барча таржимонлари Жомий қўллаган вазн ва назм шаклини қабул қилишган. Яъни, таржима ишини арузнинг “фоилотун мафоилун фоилун” баҳрида, қитъа жанрида амалга оширишган. Фақат Навоий ва Набий “Арбаъин”и шеърий муқаддима билан бошланган. Бошқаларда эса Жомийдаги каби муқаддима насрий услубда битилган.
“Арбаъини Жомий” кўпгина қўлёзма нусхаларда Пайғамбар алайҳиссаломнинг: “Ла: йўъмину аҳадукум ҳатта йа ҳиббу ли-ахиҳи ма: йа ҳиббу ли-нафсиҳ(и)” – “Қайси бирингиз токи ўзига раво кўрмаганни биродарига раво кўрар экан, имонли бўлмағай” ҳадисининг шеърий таржимаси билан бошланган. Жомий таржимаси қуйидагича:

Ҳар каси ро лақаб маъкун мўъмин,
Гарчи аз саъи жону тан коҳад.
То нохоҳад бародари худро
Ончи аз баҳри хейштан хоҳад.

Энди, Жомийнинг ушбу таржимаси Навоий, Фузулий, Рихлатий, Набий, Муниф ва номаълум муаллиф томонидан қай тарзда туркий тилга ўгирилганлигига эътибор қаратамиз.
Навоий таржимаси:

Мўъмин эрмастур улки, иймондин
Рўзғорида юз сафо кўргай.
Токи, қардошиға раво кўрмас –
Неким, ўз нафсиға раво кўргай.

Фузулий таржимаси:
Мўъмин ўлмас киши ҳақиқат ила
Тутмагунча тариқи тарки ҳаво.
Ҳар не, ўз нафсиға раво кўрса,
Ёру қардошға кўрмагунча раво.

Рихлатий таржимаси:

Мўъмини комил ўлмағай ҳаргиз,
Севмаган жони каби қардошини.
Дўст кўринар, лек, душман бўлар
Соз қилмаса ичи ила тошини.

Набий таржимаси:

Деди фахри русул, эмастур мўъмин,
Ул кесганким зирўйи сидқу сафо.
Ўз нафсиға кўрганни лойиқ
Кўрмаса то биродариға раво.

Муниф таржимаси:

Мўъмин ўлмас ул кимса ҳар на қадар,
Топса ҳусни амалда умру фано.
Ҳар не истарса нафсиға, токим,
Уни ихвонга дағи кўрса сазо.

Номаълум муаллиф таржимаси:

Мўъмин ўлмас ул кимса оламда,
Жисму жонин бахш этар ҳар на қадар.
То қариндоши мўъминға тиламас
Ани ким, ўзин нафсиға истар.

Мазкур таржималар орасида Жомий қитъасига энг яқин келадигани номаълум муаллифники ҳисобланади. Агар бошқаларники билан солиштирилса, Навоий ҳам, Фузулий ҳам, усмонли турк шоирлари ҳам “Арбаъини Жомий”ни анча эркин таржима қилганликлари кўзга ташланади.
Маълумки, Жомий қирқ ҳадис таржимасига қўл урган пайтда, етмиш ёшни қоралаб қолган эди. Баъзи Ғарб тадқиқотчилари “Арбаъини Жомий”ни бадиият нуқтаи назаридан шоирнинг бошқа асарлари билан солиштирганда, у қадар юқори савиядаги асар эмаслигини айтар экан, бунга Жомийнинг кексайиб қолганлигини ҳам сабаб қилиб кўрсатишади. Бизнингча, бунга Жомийнинг кексайиб қолганлигини сабаб қилиб кўрсатилиши кўп ҳам тўғри бўлмаса керак. Аввало, шоирнинг “Арбаъини Жомий”га қўл уришдан кўзлаган мақсади юксак бадиият намунасини яратиш бўлмаган. Жомий ҳадислар одамларга ғоятда тушунарли ва ёдлаш осон бўлиши учун бу ишни амалга оширган. Айни ҳаракати билан эса, ўзидан кейинги таржимонларга сабоқ ҳам берган. Яъни, ҳадисларнинг мазмуни қалбга тез ўрнашиб қоладиган даражада таржима содда ва қулай тарзда амалга оширилиши кераклигини ўзи амалда исботлаб кўрсатган. Қолаверса, ҳадислар, аввало, Пайғамбаримизнинг кўрсатмаларидир. Уларни таржима қилаётганда, хаёлот ва илҳом қушларини кўп ҳам эркин қўйиб бўлмайди. Таржимада шеър тилини мураккаблаштириш эса шоирнинг савоб умидини йўққа чиқаради. Айниқса, қирқ ҳадис таржимонлари бу нарсага жуда эътиборли бўлишган. Улар нозик сўз ўйинлари, кўп қатламли бадиий тасвир воситаларини арбаъин туркумидаги асарларда кўп қўллайвермаганлар. Лекин, шундай бўлса-да, француз олими Блоше Жомийнинг баъзан ўзи билган ва хоҳлаган тарзда ҳадисларнинг маъно чегараларидан ошганлигини ҳам таъкидлайди. Хусусан, бу “Арбаъини Жомий”да “Утлубул-хайра ъинда ҳисонил-вужуҳ” – “Яхшиликни очиқ, хушрўй юзли кишилардан кутинглар” ҳадисининг таржимасида кузатилишини қайд этади.
Айтиш мумкинки, шахси нуроний ва илмий-ирфоний, руҳоний камолотда беназир бўлган Жомийнинг ушбу асари ҳадисларнинг шеърий изоҳи ҳам ҳисобланади.
Буларнинг барчаси эса азал-азалдан Шарқ заминида инсонни маънан юксалтирувчи, унга саодат йўлларини кўрсатувчи хайрли амалларга ҳаммавақт катта эътибор қаратилганлигини кўрсатади. Гарчи, бизнинг назаримизда, қирқ ҳадис таржимаси, айниқса, Жомий ва Навоийдек улкан истеъдод ва тафаккур соҳибларига арзимаган ишдек туюлса ҳам, аммо, буюк бобокалонларимиз асло бундай деб ўйламаганлар. Аксинча, буни халққа яна бир шарафли хизмат деб билганлар.
 
Абдураҳмон Пиримқулов. “Аввалгиларга ўхшамас” PDF Босма E-mail
21.07.2014 01:53

Муайян воқелик, шуурда шаклланган чақмоқдек ҳаяжон, кутилмаган туйғулар ҳосиласи шеър бўлиб туғилиши мумкин. Аммо, шу туғилган шеър шоир қалб дардининг оғриқли мевасими, ўй ва хаёлнинг эстетик натижасими ёки кўрган-кечирган ҳаётий тажрибаларининг йиғма поэтик хулосасими, бу ижод жараёнининг ўзига хос сеҳрли олами. Яна бир жиҳат, муайян лирик кечинма барқарор адабий формулалар негизида қоғозга тушади. Масалан ғазал, мураббаъ ёхуд мухаммас ёзиш учун шоир эркин бўлолмайди. Сабаби, мумтоз лирик турларнинг маълум қоидаси борки, муаллиф ушбу қоидадан четлаша олмайди.
Шунингдек, мумтоз шеъриятга издошлик ришталарини боғловчи мунтазам мезонлар ҳам бор. Тазмин, татаббу, мусаммат турлари, муайян радиф асосида ўхшатма ғазаллар ёзиш, пайравлик ва бошқалар бир байт ёки бир ғазал таъсирида яратилади. Булар орасида энг мураккаби тахмис боғлаш анъанасидир. Сабаби, тахмиснинг асоси кўпинча бундан аввал, эҳтимол, тўрт-беш аср олдин ёзилган, табиийки унинг тили, вазни, радифи, ифода воситалари ҳам ўша замон руҳига хос ва мос равишда яратилган. Аммо, ўша ғазал ғоявий кўлами билан ҳозирги замон шоири наздида ҳам жуда муҳим, ҳатто уни тўлдириш, ривожлантириш эҳтиёжлари бисёр. Худди шу эҳтиёжлар ижодкорни ўша ғазал муаллифи билан ижод майдонида учрашишга даъват этади. Шу асносда, ижод жараёнида муаллиф улуғ сўз даҳосининг руҳидан мадад олади, унинг ижодий меросига, айниқса, ғазалиётига айрича эҳтироми самараси ўлароқ, ўз ҳолида ҳам тугал маъно ифодаловчи ғазални янада ривожлантиради.
Шу нуқтаи назардан қараганда, Ўзбекистон халқ шоири Омон Матжоннинг Навоийнинг “Аввалгиларга ўхшамас” ҳамда Огаҳийнинг “Устина” ғазалларига боғлаган мухаммаслари муҳимдир.
Хусусан, “Аввалгиларга ўхшамас” мухаммаси Навоий байтлари билан мустаҳкам боғланиб, умумий фикрнинг салмоғини намоён этади:

Бул жаҳон тун бирла тонг баҳс этар бир ҳужраким,
Ваҳ! Қуёш савдосиға шамлар нечук бўлди ҳаким,
Ишқ бу – ўз умрим анга нечун қасамлар ичмаким,
Демангиз Ширину Лайли онча бир ишқ ичраким,
Хўблиқда ул санам аввалгиларга ўхшамас.

Банддаги “бирла”, “ҳужра”, “савдосиға”, “нечук”, “ҳаким”, “анга”, “ичмаким” сингари ифодалар айни Навоий даври лексик қатламига мансуб сўзлар бўлгани учун мухаммасни тугал даражага кўтарган. Зеро, мухаммас бошдан-оёқ шу услубда – тарихий атамаларни кенг миқёсда қўллаш услубида ёзилган. Омон Матжоннинг бирор-бир мисраси ёки бирор-бир сўзи ўз моҳияти билан ғазал нафосатига зиён етказмайди, аксинча, шоир қўшган мисралар ипдаги маржон шодаларини кўпайтиргандек Навоий байтларини тўлдиради. Масалан, юқорида ўқиганимиз учинчи банддаги Навоий мисраларида маъшуқанинг “ишқ ичра” Ширину Лайлидан фарқланиши, “хўблиқ”да эса, у ўзигача бўлган санамларнинг бирортасига ҳам ўхшамаслиги таъкидланса, Омон Матжон ана шу тенгсизликнинг сабабини яхши билгани учун “нечун қасамлар ичмаким”, дейиш билан тўла асослайди. Аммо, бу асос ундан аввал келадиган ижтимоий-фалсафий ғоялар билан мустаҳкам боғланиб, янада гўзал ва кўркам тасаввур ҳосил қилади. Тўртинчи бандда шоир фалакка мурожаат этиш йўли билан, ундан ўз аламини, айни пайтда, Навоийнинг ҳажр азобида чеккан изтиробини бартараф этишни сўрайди. Чунки, маъшуқа ҳажр азобида қийнашдан ташқари, энди бевафолик расмини тутиб, ошкор хиёнат йўлига ўтади, яъни, бошқа ёр билан учрашишга журъат қилади. Тахмис боғловчининг Навоий овозига жўр бўлиб: “Ўлмишамким бу алам…”, деб нола чекиши, лирик қаҳрамоннинг чексиз азоб ва изтироблар исканжасида эзилган сўлғин қиёфасини кўз олдимизда тўла намоён қилади. Кейинги бандда мантиқ иплари янада мустаҳкамлана боради. Дастлаб, маъшуқанинг ишқ ичра Ширину Лайлидан фарқланиши, “хўблиқ” (гўзаллик)да ҳам аввалгиларга ўхшамаслиги қаламга олинган бўлса, энди, ошиқнинг ҳам ишқ аро Фарҳод ила Мажнунларга ўхшамаслиги, у илоҳий шаробдан сархушлиги – Бодайи Ҳақ масти экани, шу боис, илоҳий ҳажр азобида қийналаётгани, ўз истиқболига ёруғ гўшалар тилаши ички ҳайқириқ ва чексиз ҳаяжон оҳангида жаранглайди:

Она Шарқ тожин киюр! Зулматда ушлатманг мени,
Бодайи Ҳақ мастиман, ёлғонга уйғотманг мени,
Ўз хаёлимга қўйинг, ўзгага ишлатманг мени,
Ишқ аро Фарҳод ила Мажнунга ўхшатманг мени
Ким бу расвойи дажам аввалгиларга ўхшамас.

Тахмис боғловчи, одатда, анъанага мос равишда сўнгги бандда ўз тахаллусини қўллаши лозим. Бу билан тахмисчи ким экани ойдинлашади. Бугина эмас, тахаллус айни мухаммас ёки унинг сўнгги бандидаги ғоя билан чамбарчас боғлиқ бўлиши керак. “Омон”ни ғоявий асосга йўналтирмаслик асарнинг бадиий нафосатига соя солиши мумкин. Шоир худди шу сунъийликдан қочиш эвазига тахаллус эмас, иттифоқ санъатидан моҳирона фойдаланади. Бу санъатнинг ўзига хослиги шундаки, у шакл жиҳатдан бир томондан ўз расмий маъносида ишлатилади, шу билан бирга, асар муаллифининг адабий тахаллусига ёки исмига ҳам ишора қилади. Шу боис, у ҳамиша кичик ҳарф билан ёзилади. Омон Матжон мухаммасда ижтимоий ҳаётда аввалгилардан тубдан фарқ қиладиган тушунчаларни бадиий тавсифлар сирасида ифодалайди.
Омон Матжон Навоийнинг етти байтли ғазалини етти бандли мухаммас ҳолига келтирган. Мухаммас жуда равон ўқилади. Унда ишқий, ижтимоий сиёсий ва фалсафий ғоялар Навоий услубига хос юксак поэтик мушоҳадакорликда баён қилинган. Тахмисчи ҳам Навоиёна бадиий тасвир усулларини қўллашга эришган. Мажоз, ташбеҳ, тазод, тажнис, талмеҳ, хитоб, иттифоқ ва бошқа ўнлаб тасвирий воситалар мухаммаснинг ички мусиқийлигини, ўзига хос поэтик меъёр ва маромини таъминлашга хизмат қилган. Мухаммас ана шундай поэтик санъатлари билан ҳам ибратлидир.
 
Ҳамиджон Ҳамидий. Султон ва Шайх PDF Босма E-mail
21.07.2014 01:37

Ҳиндистоннинг Қалонжар вилоятининг ўрдоҳи Нанда қўрғони жангсиз таслим бўлгач, Султон Маҳмуд Ғазнавийнинг обрўси янада ошиб кетди: у пойтахтга уч юз жангари фил, ҳисобсиз инъом-эҳсон, бойлик билан қайтди. Қон тўкмай, ҳеч қандай талафотсиз бой бир вилоят қўлга киритилиши пойтахт Ғазнада катта байрам қилинди. Султон саройида ярим тунга қадар базму тараб авжига минди: созандалар куй додини бердилар; раққослар жасорат ўйинларини ижро этдилар; қасидагўйлару ғазалсаролар янги асарларини басма-бас ўқишди. Малик-уш шуаро Абулҳасан Унсурий машҳур “Зафарнома” қасидасини пешкаш этди. Унда Султон Маҳмуд Ғазнавий Ҳиндистонни забт этиш йўлида олиб борган жангу жадал кунма-кун, йилма-йил батафсил юксак балоғат ва фасоҳатда тасвирланган эди. Барча сомеълар асарни Султон Маҳмуд зафарларининг солномасидек таърифлаб нафосатини алоҳида таъкидлашди. Қасида Султонга ҳам хуш ёқди шекилли, шоирни олқишлади. Зафар базми қоқ ярим тунда тугади. Хобгоҳига сархуш ҳолда қайтган Султон Маҳмуд донг қотиб ухлаб қолди.
– Ўғлим, Нанданинг сулҳ ҳақидаги номасини қабул этиб, кўп яхши иш қилдингиз. Жангжўйликдан кўра, сулҳпешалик подшонинг олижаноб фазилатидир. Мардум қонини бекорга тўкилишининг олдини олиб, қучган улкан зафарингиз тангри ризолиги учун муборак бўлсин! Лекин, ўғлим, нега кўпдан бери Меҳнани унутдингиз, Ҳаррақон йўлини тутмай қўйдингиз? Ахир, улар бизни шарафлашмоқда-ку!? Сизни ҳамиша дуои хайр билан эслашмоқда…
Султон Маҳмуд отаси Сабуктегин айтган бу сўзлардан сесканиб турди. Туши экан. Дарчадан ташқарига қараган чоғ, муаззин овози эшитилди. Демак, тонг отмоқда…
Султон Маҳмуд таҳорат олиб, бомдодни ўқиди. Сўнг вазир Маймандийни чорлаб фармон берди:
– Аёз ва сарбозларга айтинг, йўл тадоригини кўришсин, нонуштадан сўнг Меҳнага жўнаймиз.
Вазир Маймандий ҳозирлик ишларига бош-қош бўлди. Хазинадан ҳамёнлар, ниҳоят, ҳар эҳтимолга қарши шикорий қуроллар, саратоний соябонлар ғамланди. Катта лашкар кузатувида гуруҳ йўлга чиқди. Икки кеча-кундуз йўл юришди: тоғлар ошишди, дарёларни кечишди. Олдиндан жарчилар сафар ҳақида маълумот етказиши учун вилояту қишлоқ йўлларида халқ подшони олқишлади: кексалар қўлларини кўксиларига қўйиб дуо қилишди; ёш-яланглар чапак чалиб қийқириб кузатишди. Ва ниҳоят ҳамроҳлар кўп манзиллардан ўтиб, Ҳомаварон даштига етиб келишди. Шу ерда кузатучиларга рухсат берилди ва ўн чавандоз даштга қараб от сурди. Тушга яқин саҳро биқинидаги Меҳнадан чиқишди. Қишлоққа кираверишда Даромадгоҳ мусофирхонаси – карвонсарой бўлгич эди. Султон Маҳмуд етти ҳамроҳни шу ерда қолдириб, Маймандий ва Аёз билан қишлоқ бўйлаб айланди. Тош ётқизилган шоҳ кўчадан боришар экан, кўпгина уйлар ягона низомда, ғоятда кўркам, аксарияти чўпкори-синчкори усулида қурилганини кўриб, ҳайратга тушишди. Барча ҳовлиларда икки-уч табақали ўймакорлик билан ишланган, турли нақшу нигор билан зийнатланган, мойланганлиги учун ялтираб турган дарвозалар. Чапдаги дарвозада Султон Маҳмуд филларининг ғаним устига бўрондек ҳужуми тасвирланган; ўнг томондаги бир дарвоза табақасига эса, зафар нашидасидан хурсанд Султоннинг фил устидаги тахти равонида виқор билан ўтиргани акс этган эди. Дўстлар ёғоч ўймакорлиги усулида бажарилган бу санъат асарларини томоша қилиб, ҳайрат бармоғини таажжуб дандони билан тишлаб қолдилар. Шу пайт, Султон Маҳмуд бир дарвоза олдида тўхтади. Ундаги нақшда қуръон ўқиётган Султон тасвирланган эди. Иттифоқо, ўша дарвозадан бир йигитча чиқиб салом берди. Алик олгач Султон Маҳмуд йигитга мурожаат қилди.
– Бу нақшлар кимнинг амалидир?
– Буларни Бобу (Бобулхайр демоқчи – Ҳ.Ҳ) ўз пичоқлари билан ясаганлар, – жавоб берди йигит.
Султон тушида отаси Сабуктегин айтган гапни эслади: улар бизни шарафламоқдалар!
– Бобу қаердалар? – яна сўради Султон.
– Бобу ўлганлар. Дадам Абусаид Нишопурга кетганлар, – таъкидлади йигит.
– Бунга бир ҳамён беринглар! – буюрди Султон.
Аёз тақимидаги хуржундан бир ҳамён олди-да, йигитнинг қўлига отмоқчи бўлди. Шунда Султон қўли билан “тўхта!” деган ишорани қилди-ю, халтани йигитга ўзи узата туриб деди:
– Буни ол, бобонгга яхши ёдгорлик қуринглар.
Ҳомаварон чўлида ҳозир ҳам қад ростлаб турган Бобулхайр мақбараси ана шу маблағга қурилганини ҳали-ҳали эслашади.
Шундан сўнг дўстлар Меҳнадан чиқиб, Харрақонга қараб йўл олдилар. Чўл ёқалаб пешинга яқин қишлоққа кириб келишди. Султон ташрифи ҳақида овоза тарқалгани учун бутун халқ кўчага қалқиб чиққан эди. Меҳмонлар Шайх Абулҳасан Харрақоний кулбаси сари боришди. Хизматкор Шайхга Султон келганини етказди.
– Айт, номаҳрамлар хонадонимга йўламасин, Султон ўзи кирсин, – деди Харрақоний.
Вазир Маймандий билан Аёз кўчада қолиб, Султон ичкарига кирди. Шайх Султонни ўтирган жойида кутиб олди: қўл беришиб кўришдилар. Ўзаро суҳбат узоқ давом этди. Қуръони каримни тафсир этган Султон Маҳмуд кўп оятлар сеҳрини янгитдан сўраб билди. Ҳатто Мансур Халлож ақидаси ҳақида ғоят асосли жавоб олди. Гап орасида Харрақоний: “Сизнинг сулҳпеша бўлганингизни эшитиб, ҳаққингизга дуо қилдик”, – деб қўшиб қўйди. Шунда Султон Маҳмуд қўйнидан олтин тўла бир ҳамён чиқазиб узатди. Аммо у:
– Биз бойликни азалдан тоабад талоқ қилганмиз, – деб олмади.
– Ундай бўлса, устоз, бизга бирон муносиб эҳсон ёки дуойингиз йўқми? – деди Султон.
– Иллоҳо, оқибатингиз маҳмуд бўлсин, – деб юзига фотиҳа тортди ва кўрпача остидан эски хирқасини чиқазиб берди. Меҳмон уни юзига суртди-да, аста тахлаб қўлтиғига тиқди.
Султон кетишга изн сўраб ўрнидан турди. Шайх ҳам жойидан кўтарилиб, кўча эшиккача кузатиб қўйди. Маймандий билан Аёз қўл қовуштириб таъзимда турарди. Шунда Султон Шайхдан сўради.
– Муҳтарам устоз! Биз келганда пешвоз чиқмадингиз, ҳатто ўрнингиздан қўзғалмадингиз. Энди бўлса, бизни кузатиб қўймоқдасиз. Буни қандай тушуниш мумкин!?
– Камина даргоҳига қадам ранжида қилганингизда сиз Султон эдингиз, энди эса дарвеш бўлиб қайтаяпсиз, – жавоб берди Шайх.
Ҳамроҳлар хайр-хўшлашиб, отларининг жиловини Даромадгоҳ карвонсаройига қараб бурдилар.

Авестохон муаллим

Бир кеча Ҳиндиё ҳамда Фарокин номли донишмандлардан Авесто бўйича таълим олган ёш подшоҳ Кисро Анушервон туш кўрибди. Тушида гўзал бир оҳу саройга кириб келиб, подшо қўлидаги жомни олиб, бир қултум шароб симирибди-да, жомни улоқтириб-синдириб, кўздан ғойиб бўлибди.
Тонг саҳарлаб зўр донишмандларни йиғиб, туши таъбирини сўрабди, ҳеч ким жавоб беролмабди. Охир-оқибат шоҳ бир неча кунга муҳлат берибди. Бирон-бир уламо таъбирлай олмабди. Шундан сўнг, подшоҳ чечан ва сўзамол одамларни йиғиб, қўлларига бир лагандан олтин бериб дебди:
– Бутун мамлакатни айланиб, жар солинглар. Кимда-ким тушим таъбирини айтса, бошидан шу зарни сочинглар.
Ходимлар турли вилоят, шаҳару қишлоқларга боришибди. Сўрашибди, суриштиришибди. Аммо подшоҳ тушини таъбирловчи бирон донишмандни учратишмабди.
Анушервоннинг Озодсарв деган надими бўларди. У кўп шаҳарларни айланиб, охири Марвга бориб, зодагонларга муддаосини изҳор этибди. Шунда улардан бири:
Гулафшон гузарида бир авестохон муаллим йигитча бор. У гўдакларга Зенд Авестодан дарс беради. Туш таъбирини ўшандан бошқа киши айта олмаса керак, – дебди.
Озодсарв донишманд йигит ҳузурига борибди.
– Бу масалада билимим ожизлик қилади. Аммо менга Авесто ёрдам берса керак, – дебди. Кечқурун у Авестони ўқиб қараса, тушига кирган оҳу эр киши бўлади. У шаробни тўла ичса, ўлдиришади, ярим ичса, соғ қолиши мумкин, деб ёзилган экан. Эртаси куни муаллим йигит Озодсарвга:
– Туш таъбирини фақат шоҳнинг ўзига айтаман, – дебди.
Икковлон яшин тезлигида ярим кечада пойтахт Мадойинга етишибди. Эртаси куни Озодсарв йигитни саройга бошлаб борибди. Подшоҳ тушининг тафсилотини баён этибди.
– Шоҳим, саройингизда нечта канизак бор? – сўрабди йигит.
– Етмишта пари-пайкарим бор, – жавоб берибди шоҳ.
– Ана шу канизаклардан бири эркак киши бўлиши керак, – таъкидлабди муаллим. Анушервон ҳангу манг бўлиб қолибди.
– Буни қандай билиш мумкин?
– Эрта тонгда барча канизакларни тахт пойидан бир-бир ўтказасиз, юришидан аниқлаймиз, – дебди йигит.
– Эртаси куни шундай қилишибди. Аммо канизаклар хиромидан қайси бири эркаклиги билинмабди.
– Энди, шоҳим, бўлар иш бўлди, – дебди йигит. – Тонг саҳарда сиз тахтингизга чиқиб ўтирсангиз, мен ёнингизда тураман. Канизакларни эса биттадан ички либосда ҳузуримиздан ўтказишсин.
Одатда канизаклар бир хонада икки кишидан яшашаркан.
Хуллас, Моҳрўйи Чочий деган канизакнинг ҳамхонаси ёш йигит бўлиб чиқибди.
Подшоҳ ғазаб билан “Бу не ҳол” – деб сўраган экан, канизак жавоб берибди.
– Бу йигит – менинг акам. Онамиз – бир, отамиз – бошқа. Усиз мен ҳаётимни тасаввур этолмасдим. Шу боис уни машшоталар орқали қиз суратига киргизиб, ўзим билан бирга олиб келгандим…
– Энди бу кўрнамаклар тақдири нима бўлади? – сўрабди таъбирчи йигитдан Анушервон.
– Агар оҳу шаробни тўла сипқариб, қадаҳни улоқтирган бўлса, жазолари ўлим, – дебди донишманд йигит.
Оқибатда, йигит билан қизни ўз хоналарида осиб ўлдиришибди.
Подшо тушини таъбирлаб, Моҳрўйи Чочий сирини очган ўн етти яшар донишманд кейинчалик Анушервон давлатининг мустаҳкам устуни бўлган, Шарқда адолатли вазир рамзига айланган Бузружмеҳр эди.

Яшил рангли соз

Шарқ касбий мусиқасининг асосчиси Борбад Нарвазий (ХI аср) ҳақида халқ орасида кўп ҳикоят ва нақллар тарқалган, шахси афсонларга айланган. Биз Борбад ҳақидаги икки нақлни шогирдлари тилидан ҳикоя қилдик.

Ростини айтсам, Борбад сафимизга келиб қўшилган кундан бошлаб тинчим йўқолди. Қалбимда аллақандай ғашлик пайдо бўлди. Зероки, у фавқулодда соҳиби ҳофиз, бастакор сифатида кундан-кунга ўзини кўрсата бошлади. Ўзи шеър ёзиб, куй басталар, табиат эҳсон этган ноёб овоз билан ижро этар эди. Мартабам, обрўйим қўлдан кетаётган, ҳар сонияда у ўрнимни олиб қўяётгандек туюларди. Шунинг учун, саройдаги хос базмларга Борбадни яқинлаштирмасликка, Хусрав ҳузурида ўз санъатини намойиш этишига йўл қўймасликка интилдим.
Баҳор кунларидан бирида Хусрав аъёни давлат, муваккилони мамлакат иштирокида Фирдавс отлиғ боғида гул сайри, шеъру соз базми ўтказадиган бўлди. Жиддий тайёргарлик, машқлардан сўнг бир гуруҳ созандаю ҳофиз билан боққа жўнайдиган бўлдик. Борбад ҳам базмда иштирок этишни жуда-жуда истади. Ҳатто ёлворди ҳам. “Ҳали ёшсан. Бунча шуҳратпараст бўлмасанг? Ё эҳсон истайсанми?” – дедим-да, учта тилло танга бериб жўнаб кетдим.
Боғ сайри, гул гаштидан сўнг сарвзор ўртасидаги муҳташам кўшкка тўпландик. Шеър баҳси, созу овоз жаранги кўкка ўрлади. Бир тарафда раққослар Борбад янги ўргатган рақсни қиёмига етказиб ўйнамоқда эдилар. Айвон тўридаги шоҳсупада Некисо Чанги бошчилигидаги машшоқлар куй додини беришмоқда. Шу пайт, айвон ёнидаги сарвлар орасидан бир куй таралди. Кўтаринки, шодиёна руҳдаги бу куй шу даражада ёқимли, сеҳрли эдики, бутун табиат гўзаллиги унда мужассам дейсиз. Бир сонияда йиғилганлар оғзи хандаю шўхликдан, созандалар тори ноладан, раққослар оёғи хиромдан қолди. Куй авж нуқтасига етгач, аста-секин пасайиб майсазорлар узра ёйилиб, сарвлар ичига ғарқ бўлди.
Хусрав ишораси билан уч киши сарвзорга югурдик. Не кўз билан кўрайким, дарахтлар ичидаги ям-яшил ўтлар устида майсаранг либослар кийб олган Борбад ўтирганди. Ҳатто қўлидаги сози ҳам яшил рангда эди. Қўлтиғидан олдим-да, кўшк томон етакладим. Ҳамма уни хушвақт пешвоз олди. Мен ҳам таъзим қилдим. Сарвлар орасидан таралган оҳанг устида баҳс бўлди. Ҳамма бир оғиздан куйда табиат кўрки, файзу таровати жозибали, мукаммал акс этганини таъкидлади. Хусрав Борбад этагини дурру жавоҳирга тўлдирди. Куйни “Сабзи андар Сабз” деб атадилар. Шу кундан Хусрав Борбадни ўрнимга сарой санъаткорларининг бошлиғи этиб тайинлади. Мен даҳоси олдида бош эгдим ва бир умрга шогирдликча қолдим.
Маълум бўлишича, “шуҳратпараст” деб уч танга беришим Борбад иззат-нафсига теккан экан. У тўғри уйига бориб, баҳор манзарасига ўхшатиб майсаранг либослар кийибди, барбатини ҳам яшилга бўябди. Сўнгра боғбон Бомдуй ҳузурига келиб, шу кунги базм пайтида боққа киришга рухсат сўрабди. Борбад санъатининг чин мухлиси Бомдуй ижозат берган экан…

Устоз қалби

Баҳор ойлари эди. Биз бир гуруҳ машшоқ билан Исфаҳонда Наврўз тантаналарида иштирок этиб, ўз куй ва қўшиқларимиз билан халқ сайлига файз бағишлаб юрар эдик. Иттифоқо, Хурав ўғли Шеруя томонидан ўлдирилганини эшитдик. Мен яшин тезлигида Мадойинга етиб келдим. Лекин, ҳайҳот, кечикибман. Аллақачон Хусрав дафн этилганди. Саройдаги алғов-далғов ҳақида дув-дув гап. Пойтахт одамни тутиб ейман дейди. Кўҳна ошнолардан ҳеч кимни топа олмадим. Ҳамма зада қушлардай тумтарақай бўлган.
Охири ўзимни қўлга олдим-да, тўғри устозим Борбад ҳовлисига қараб юрдим. Келдиму кўзларимга ишонмай донг қотиб қолдим. Эвоҳ, бу қандай кўргулик. Эй фалак, бу не бедодлик! Наҳот, шундай кошона кулини кўкка совурсанг! Қандай куч билан бақирганимни билмайман. Кўз ўнгим қоронғулашиб, бошим айлана бошлади. Гандираклаб култепаларни айландим. Ҳамма нарса куйиб, ҳоку туроб бўлган эди.
Кечга яқин қўни-қўшнилардан устозимни сўроқладим. Бир- икки йўловчи бозор бошида девонавор айланиб юрганини, дарвешлар жандасини кийиб олганини айтди. Шундан сўнг, шаҳар четидаги карвонсаройлар ва дарвешхоналардан қидирдим. Ва ниҳоят, бир ҳужрадан топдим. Эшикдан киришим билан бурчакда ўтирган Борбад ўрнидан турди. Шамшоддек қомати дол, арғувондек рухсори заъфарон бўлган. Бағрига отилдим, ота-боладек бир-биримизни қучиб саломлашдик. Навбат қўл бериб кўришишга келганда, қўлим олдинги ипакдек майин, ҳамиша оташдек иссиқ кафтларга эмас, аллақандай қаламланган, совуқ новдаларга теккандай бўлди. Бир сесканиб тушдим. Қарасам, ҳар икки қўлининг бош ва кўрсаткич бармоқлари тагидан кесилган, ўрни қорайган ва буришиқ эди. Кўларимдан тирқираб ёш чиқиб кетди. Томоғимга аччиқ нарса тиқилиб келарди: “Наҳотки куйга суиқасд қилган бўлсалар?! Наҳотки!”
Нақл этишларича, устозим тонг-саҳарда Хусравга суиқасд қилинганини эшитиб, саройга чопибди. Хос хонасида қонга беланиб ётган ҳомийсини кўриб зор-зор йиғлабди. Ўзи ювиб-тарабди, дафн маросимида бош-қош бўлибди. Шоҳона мақбарага элтиш йўлида машҳур “Хусравони” куйини чалиб борибди. Ҳомийсини ўз қўли билан лаҳадга қўйибди. Дафн маросими ғарибона бир тарзда ўтибди. Устоз назарида маърифат ва адолат офтоби сўниб, дунёни зулмат эгаллагандек бўлибди. Диёнат ва урфон, санъат ва нафосат оламини жаҳолат олами қоплабди. Бундай ҳаётга лаънат ўқиб, бу дунёдан бош олиб кетгиси келибди. У мақбара ёнидан тўғри уйига келиб, аввал созини синдирибди, сўнгра бармоқларини болта билан чопибди, кейин уйига ўт қўйиб дарвешона ҳаёт кечиришни ихтиёр этибди.
Мен устозимни уйимга элтмоқчи бўлди. Аммо у ўз қароридан қайтмади. Деярли ҳар куни олдига келиб турардим, ёлғизлатиб қўймасликка интилдим.
Шаҳар ҳамон алғов-далғов, сарой нотинч эди. Ҳамма ёқни айғоқчилар, ғаламислар босган. Хусрав вафотидан олти ой ўтгандан сўнг, фитначилар Шеруяни ҳам ўлдириб кетишди. Отасини ўлдирган фарзанд шоҳликка ярамайди, яраса ҳам олти ойдан нарига ўтмайди, деган қуйидаги ҳикмат ўшандан қолган:

Падаркуш подишоҳиро нашояд,
Агар шояд, зи шашмоҳе напояд.

Кунлардан бир кун келиб устозни дарвешлар кулбасидан топа олмадим. Марвга кетиб қолибди. Орадан кўп ўтмай вафот этгани ҳақида хабар келди. Ҳа, мункайиб қолган мўйсафидни ватан хоки меҳри тортган экан… Бориб қабрини зиёрат қилиб қайтдим.
 
"Саботул ожизийн" асари ва унинг аҳамияти PDF Босма E-mail
21.04.2015 13:24

Мотуридия мазҳабининг Ўрта осиё ва бошқа ўлкаларга кенг ёйилишига хизмат қилган асарлардан бири Сўфи Аллоҳёр бобомизнинг "Саботул ожизийн" асаридир.
"Саботул ожизийн", яъни "ожизлар матонати" маъносини англатувчи ушбу асар ақоид илмига бағишланган бўлиб ўзбек тилида ёзилган. Асарда араб ва форс тилидаги сўзлардан ҳам кенг фойдаланилган. Бу эса асар ёзилган вақтда мазкур тиллар ҳам омма халққа яхши таниш бўлганидан дарак беради. 
Муаллиф бу асарини "Маслакул муттақийн" китобини ёзиб оммага тақдим қилганидан кейин таълиф қилган. Форс тилида ёзилган "Маслакул муттақийн" асари яхши қабул қилиниб халқ орасида машҳур бўлиб кетгач муаллифнинг яқин кишилари уни ўзбек тилига ўгириб беришини сўрашади. Бу ҳақида Сўфи Аллоҳёрнинг ўзи шундай ёзган:
Ёзилди форсий тил бирла мактуб,
Ақийдату фуруъ қурби маҳбуб.
"Яъни маҳбуб зотга муқарраб бўлиш мажмуъаси бўлган ақийда ва унга таъаллуқли фаръий масалалар  авввалда форс тилида ёзилган эди" .
Аниким кўрдилар туркий ёронлар,                       
Дедилар: "Гар дуо қилса эранлар.    
Битилса турки тил бирла ақийда,       
Кўнгуллар бўлса андин орамийда".
Яъни форс тилида ёзилган мазкур китобни кўрган форс тилини билмайдиган туркий дўстлар: улуғларнинг дуоларини олиб ҳаракат қилсангиз ва ақийда китобини туркий тилда ёзиб берсангиз. Туркий халқлар ҳам ундан баҳра олиб кўнгиллари таскин топса, дедилар. Мазкур сўровлар қаттиқ илтимослар билан бўлгани шундай баён қилинган:
Тамаллуқ қилдилар чун бир неча ёр
Қалам тортай Худо бўлсун мададкор.
Яъни бир қанча дўсларим қаттиқ туриб илтимос қилдилар ва мен уларнинг илтимосларини қабул қилиб Аллоҳдан мадад сўраб қалам тортдим.
"Саботул ожизийн" асари ўқувчилар томонидан жуда ҳам яхши қабул қилинган. Бу асар ўтган уч юз йилдан ортиқ вақт мобайнида мактаб мадрасаларда дарслик, қўлланма сифатида ўқитиб келинган. Халқимиз орасида алоҳида "Оллоҳёрхонлик" кечалари ўтказилиши, унинг байтлари  ҳатто оддий халқ тилларида ёддан ўқиб юрилишининг ўзи унинг манзур бўлганига ва  халқ кўнглидан жой олган муҳим асар эканига яққол далилдир. Шунинг учун ҳам бу асар турли даврларда кўплаб давлатларда қайта-қайта нашр қилинган:
Тошкентда 1882, 1884, 1905, 1915 йилларда, Қўқонда 1890 йилда, Когонда 1910 йилда,Тошкентда яна 1991, 2007 йилларда қайта нашр қилинган.
Булардан ташқари "Саботул ожизийн" асари Покистон, Ҳиндистон, Эрон, Ироқ, Афғонистон, Татаристон, Саудия Арабистони, Миср, Туркия, Хитой, Венгрия ва Россия давлатларида ҳам нашр этилган. 
"Саботул ожизийн" асарининг сақланаётган нусхалари орасида турли тафовутлар мавжуддир. Шунга кўра Ўзбекистонда таниқли олим  Рашид Зоҳид томонидан  94 қўлёзма ва 61 тошбосма матнларини ўзаро қиёслаб асарнинг энг ишончли матни таёрланган. Бу матн ҳозирда нашр этилган. 
Табийки "Саботул ожизийн" асари қўлма-қўл ўтиб ўқиб юриладиган машҳур асар бўлганидан унга кўплаб шарҳлар ёзилган. Ҳозирча бизга маълум бўлган шарҳлар қуйидагилардир:
1.    Тожуддин Ёлчиқул ўғли "Рисолаи Азиза шарҳу "Саботул ожизийн". Бу шарҳ 1835 йилда "Қозонда, 2000 йил Ўзбекистонда нашр этилган.
2.    Салоиддин ибн Ровил Салимий Қозоний "Иршодул ъоизийн". Бу шарҳ 1911 йилда Қозонда нашр этилган. Ушбу асарнинг тошбосма нусхаси Ўзбекистон республикаси Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида 9320 рақами остида сақланмоқда.
3.    Саййид Ҳабибуллоҳ ибн Саййид Яҳёхон Фарғоний, Қобулий "Ҳидаятут толибийн шарҳу "Саботул ожизийн Сўфи Аллоҳёр".  Бу шарҳ 1928 йилда Покистонда, 2009 йилда Тошкентда нашр этилган.
4.    Шайх Муҳаммад Саъийд Туркистоний  "Саботул ожизийн шарҳи". Бу шарҳ Дамашқдаги "Тараққиёт" матбаасида 1967 йилда нашр этилган.
5.    Тўра хўжа ибн мулла Сорий хўжа Ўзгандий "Шарҳу саботул ожизийн". Бу  шарҳ араб тилида ёзилган. Ўзбек тилидаги асарни араб тилида шарҳлаганининг сабаблари ҳақида муаллиф қуйидагиларни ёзган:
فلما كان ثبات العاجزين المنسوب لشيخ الكامل سراج ملة الخليل كتابا بديعا في ايدي الطلبة متداولا وجامعا لكثير من النصائح و اللطائف المدون بأنواع اللغات من العربية الشريف والفارسية و التركية الظريف فالتمس بعض الاصحاب من هذا الضعيف ان اشرح شرحا يبين لغاته ويشرح مراده شرحت بالعربية لانها افصح البيان وبه نزل القران...
"Халил (соллаллоҳу алайҳи васаллам) миллатининг чироғи, комил шайхга нисбат берилган "Саботул ожизийн" китоби толиби илмлар қўлларида қўлма-қўл бўлган, кўплаб насиҳатлар ва латиф сўзларни ўзида жамлаган, улуғвор араб тилидаги ҳамда ёқимли тиллар бўлган форс ва туркий тиллардаги сўзлар билан битилган китоб бўлгани учун баъзи дўстлар бу заиф бандадан ушбу китобнинг тилини баён қилиб берадиган, ундан ирода қилинган маъноларини очиб берадиган шарҳ ёзишни илтимос қилдилар. Мен бу китобни араб тилида шарҳладим. Чунки араб тили баёни очиқ-ойдин бўлган ва Қуръон нозил бўлган тилдир...(қисқартириб олинди)" . 
Араб тилида ёзилган ушбу шарҳнинг қўлёзма нусхаси Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг кутубхонасида 1427 рақам остида сақланмоқда.        
"Сўфи Аллоҳёр" номи билан ҳам машҳур бўлган "Саботул ожизийн" асари сўзларининг қисқа ва лўндалиги ҳамда кўплаб маъноларга далолат қилиши билан ажралиб туради. Устозлардан бири бу асарни "Саботул ожизийн мағзи Қуръондир", дея таърифлаган. Шунга кўра Қуръон оятларининг тафсирлари ва ҳадиси шарифларни яхши ўрганмасдан туриб бу асардаги кўзланган маъноларни тўлиқ англаб бўлмайди. Асарда аҳли сунна вал жамоанинг эътиқодий қарашлари ўзбек тилида назмий услубда баён этилган. Шу сабабли далиллар келтирилмасдан улардан келиб чиққан хулосалар назмга терилган.  Бу ҳақида муаллифнинг ўзи қуйидагича ёзган:
Ақийда сўзларин қилдим исбот
Анга қўйдим "Саботул - ожизийн" от.
Яъни ушбу китобда ақоид масалаларини туркий ўзбек тилида баён қилдим ва унга "Саботул ожизийн" (ожизлар матонати) деб ном қўйдим.
Асарда ақоид илмини ўрганиш зарурлиги шундай баён қилинган:
Ақийда билмаган шайтона элдур
Агар минг йил амал деб қилса елдур
Яъни зарурий ақоидни билмаган кишилар ҳар қанча ибодат қилсалар ҳам соф ақийдани билмаганлари сабабли қилган ибодатлари уларга наф бермайди.
"Саботул ожизийн" асарини мотуридия мазҳабидаги энг мўътабар матнлардан бири Нажмиддин Насафийнинг "Ақоидун Насафия" матни асосида ёзилган дейиш мумкин.
Маълумки мотуридия ва ашъария мазҳаблари орасидаги ихтилофли масалалардан бири иймоннинг зиёда ва камайиши жоиз ё жоиз эмаслиги тўғрисидаги масаладир. "Саботул ожизийн" асарида ушбу масала мотуридия таълимотига асосан шундай баён қилинган:
Яқин билгилки иймон бўлмағай кам,
Эрур бирдек, зиёда бўлмағай ҳам .
Яъни ҳеч бир шаксиз билгинки иймон зиёда ва кам бўлмайди. Ушбу қараш "Ақоиду Насафия" асаридаги қуйидаги матнга мос келади:
أَلاِيمَانُ لاَ يَزِيدُ وَلاَ يَنْقُصُ
Иймон зиёда бўлмайди, камаймайди ҳам .
Иймоннинг зиёда ва кам бўлмаслиги асардаги "Иймоннинг баёни" бобида шарҳлаб тушунтирилган:
Амал қилмоқдин аҳли истифода                         
Дедилар: "Нури иймондур зиёда".  
Ва гар на бўлмас иймон зойиду кам               
Ақида булдур, эй фарзанди одам .
Яъни аҳли илмлар амал қилиш билан иймоннинг нури зиёда бўлади, аммо иймоннинг ўзи асло зиёда ва кам бўлмайди, деганлар.
Шунингдек иймон махлуқ ё махлуқ эмаслиги тўғрисидаги масала ҳам мотуридия мазҳабига кўра баён қилинган:
Яна иймонда айди аҳли таҳқиқ:                       
"Худодиндур ҳидоят бирла тавфиқ". 
Худонинг феъли ул махлуқ эмасдур,     
Киши ҳаргиз ани махлуқ демасдур .
"Яъни иймон баҳсида моҳир бўлган муҳаққиқ олимлар айтдиларки, ҳидоят ва тавфиқ бериш – Аллоҳнинг Ўзидандир. Бу икки нарсани бандалар касб қилиб топа олмайдилар. Булар Худонинг фазлидандир. Худойи тоалонинг феъли махлуқ эмасдир. Шунинг учун тавфиқ ва ҳидоят махлуқ бўлмайди" .
Ушбу масала ҳақида Абу Шакур Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Солимий Кеший қуйидагиларни ёзган: " Мендан бир киши иймон ҳақида, яъни унинг махлуқ ёки махлуқ эмаслиги ҳақида сўради. Ундан иймон нима, деб сўрасам, у бунга" Ла илаҳа иллаллоҳ" деб жавоб берди. Бу махлуқ эмас, дедим. Ундан бошқа бир киши мендан ушбу саволни сўраганида, ундан ҳам иймон нима деб сўрадим. У тил билан иқрор бўлиш ва қалб билан тасдиқлаш, деди. Бу махлуқ, дедим" .
Демак мотуридия ва ашъария мазҳаблари орасидаги мазкур масаладаги фарқ иймонга икки хил таъриф берилишидан келиб чиққан ва "Саботул ожизийн" асарида бу масала мотуридия мазҳабига кўра баён қилинган.
Таквийн сифати ҳақида ҳам мотуридия ва ашъария мазҳаблари орасида ихтилофли қарашлар бор. Бу ҳақида  мотуридия мазҳабидаги энг мўътабар китоблардан бири бўлган "Ақоидун Насафий"да шундай дейилган:
التَّكْوِينُ صِفَةُ اللَّهِ تَعَالَى اَزَلِيَّةٌ
Таквийн Аллоҳ таолонинг азалий сифатидир .
Ашъария мазҳабида эса "таквийн" ҳодис деб қаралган ва унинг ҳодислигига шундай далил келтирилган: "таквийн" азалий бўлганида "мукавван"нинг мавжудлиги ҳам унга азалда боғланган бўларди. Агар мукавваннинг борлиги азалда боғланганида мукавван ҳам азалда бор бўлган дейиш вожиб бўлиб қолган бўлар эди.  Чунки "Таквийн" бўлгану лекин "мукавван" бўлмаган дейиш худди зарба бўлгану лекин зарба урилган нарса бўлмаган дейишга ўхшаб қолади. Бу эса муҳол нарсадир" . Шунинг учун таквийнни ҳодис деб эътиқод қилишимиз керак.
Мотуридийлар бу қарашларига шундай жавоб берганлар: Агар феълий сифатлар ҳодис бўлганида Аллоҳ таолонинг зоти азалда бу сифатлардан холи бўлиб, сўнгра улар билан сифатланган бўлар эди. Бу нарса эса У зотда ўзгариш бўлганига далолат қилиб қолади. У зотда ўзгариш бўлиши эса мумкин эмасдир. Шунинг учун "таквийн" қадимдир, у тааллуқ топадиган нарса яъни мукавван ҳодисдир, деб эътиқод қилишимиз керак, деганлар.
"Саботул ожизийн"да "таквийн" сифати борасидаги ушбу ихтилофли масала шундай баён қилинган:
Субутидур анинг саккиз сифоти              
Сифоти зоти эрмас, на ғойри зоти    
Ҳаёту, илму, қудрат ҳам басар, самъ,
Иродаву, калом, таквиндур, эй шамъ .
Яъни саккизта сифат субутий бўлиб, улар Аллоҳ таолонинг зотининг айни ҳам эмас, зотидан бошқа ҳам эмасдир. Кейинги байтда мазкур саккизта сифат бирма-бир саналган. Байт охирида келган "эй шамъ" сўзи "эй чироғим" яъни "эй болагинам" маъносида ишлатилган.
Мазкур саккизта сифат ҳақида Жамолиддин Аҳмад Ғазнавий Ҳанафийнинг (ваф. Ҳ 593 й.)  "Усулуд дин" китобини таҳқиқ қилган доктор Умар Вафийқ Даъуқ шундай ёзган: "маъоний сифатлар қуйидагилардир: Қудрат, ирода, илм, ҳаёт, басор, самъ ва калом. Мотуридийлар таквийнни саккизинчи сифат қилиб қўшганлар" .
"Саботул ожизийн" асарида ақидавий масалалар билан биргаликда жамиятдаги бидъат хурофотлардан ҳам огоҳ бўлишга чақирилган:
Бу умматлар ажаб зишт этти ҳолин
Ёпар бидъат билан суннат жамолин.
Матнда келган "зишт" калимаси форсча сўз бўлиб, "ёмон", "беўхшов", "разил" каби маъноларни англатади. Байтнинг маъноси шуки Муҳаммад алайҳиссаломнинг умматиман деб туриб турли ношаръий ишларни содир этаётганлар ва у зотнинг суннатларини бидъат пардаси билан ёпаётган кимсалар ҳам бор. Буларнинг қилмишларидан ҳазир бўлинглар.
Шунингдек асарда меҳрибон отанинг фарзандига насиҳат қилиши тимсолида турли панду насиҳатлар ҳам баён қилинган:
Яратқон Тангрига қилғил таваккул
Тамаъ қилма кишидин биргина пул.
Яъни сен доимо сени йўқдан бор қилган Зотга таваккул қилгин. Ҳеч кимдан асло таъма қилмагин.
Уруғлиғман дема, тонгла уруғ бор
Ҳисобу, номаву, вазну, сўруғ бор.
Матнда уруғ калимаси икки хил маънода, биринчиси насаб маъносида, иккинчиси зарба маъносида ишлатилган. Матннинг маъноси шуки: насл-насабинг билан мақтаниб юрма, чунки эрта қиёмат кунида уруғ яъни аламли зарбалар бор. У зарбалар олдида сенинг насабингнинг заррача қиймати йўқдир. Шундай экан насабинг билан фахрланиб юрмагинда, ҳисоб-китоб қилиниш учун, номанг ўнг тарафдан берилиши учун, амалларинг ўлчанишига савобларингни кўпайтириш учун дунёда қилган ҳар бир ишинга жавоб беришни ҳис қилган ҳолда амал қилгин.
Хулоса қилиб айтганда уч минг мисрадан ортиқ ҳажмдаги "Саботул ожизийн" асари эътиқодий масалаларни мотуридия таълимоти асосида баён қилган ҳамда одоб-ахлоқ  ва турли панду насиҳатлар жамланган мўътабар манзумадир. Шунга кўра ушбу илмий мероснинг мазмун-моҳиятини шарҳлаб ўқувчиларга тақдим этиш мотуридия мазҳабини яхши тушунишга ҳамда жамият тараққиётининг асосий омили бўлган иймон эътиқодли ва одоб ахлоқли шахсларни тарбиялашга хизмат қиладиган муҳим қўлланма бўлади. 
Оламлар Роббисига ҳамду санолар, пайғамбаримиз Муҳаммад мустафога салавот ва саломлар бўлсин.

Абдулқодир Абдур Раҳим
 
Яна мақолалар...


3 дан 63 сахифа