«Тоҳир ва Зуҳра» — ўзбек халқ адабиётининг энг машҳур ва эътиборли асарларидан бири бўлиб, ўрта асрларда яратилган. Унда муҳаббат, садоқат, изтироб ва хулқ-одоб каби инсоннинг асосий ҳис-туйғуларининг чуқур ифодаси берилган. Ушбу достон араб ва форс адабиётининг таъсири остида пайдо бўлган бўлиб, ўзбек халқ адабиётига ўзига хос йўл билан сингиб кетган.

Достоннинг мазмуни ва ғояси:

1. Тоҳир ва Зуҳра орасидаги муҳаббат:
Достоннинг марказида Тоҳир ва Зуҳра номли икки ёшнинг орасидаги муҳаббат бор. Уларнинг бир-бирига бўлган муҳаббати табиий ва пок, аммо уларнинг саёҳатида бир қатор ижтимоий, маданий ва оилавий тўсиқлар учрайди. Зуҳранинг оиласи унинг Тоҳирга омонат бўлишини хоҳламас ва уларга ажратилган қулайликлар орасидаги қизиқишлар уларнинг муҳаббатига ўта катта тўсқинликлар юзага келтиради.

2. Тўсқинлик ва интилув:
Тоҳир ва Зуҳра орасидаги муҳаббат, уларнинг кўплаб муаммолар ва ишонтиришлар орқали сўнггига етади. Зуҳранинг оиласининг қарши чиқишлари, шахсий манфаатлар ва ижтимоий талаблар уларнинг муҳаббатини асло йўқотишга мўлжалланган эмас. Лекин Тоҳир ва Зуҳра уларнинг ғоясидан ва муҳаббатдан бир қадам ҳам ортда қолмасликка қарор қилади.

3. Жамият ва ўзгариш:
Ушбу достон жамият ва ижтимоий тартибга, шахснинг озодлигига ва муваффақиятга интилишга катта аҳамият беради. Достонда муҳаббатнинг қанчалик поклиги ва садоқатга эришиш учун, шахснинг маънавий кучига ишора қилиниши билан бирга, тарихдаги бир қанча ижтимоий ва маданий ўзгаришлар кўрсатилади.

4. Достоннинг адибий услуби:
«Тоҳир ва Зуҳра» достони асар сифатида юқори даражада ҳам эстетик, ҳам ижтимоий ифодаларни ўз ичига олган. Бунда сўзларнинг нақшланган ишлатилиши, фигуратив сўзларнинг кенг кўламдаги ишлатилагани, ҳар томонлама эстетик ва маънавий таъсир кўрсатади. Ундаги сатирик элементлар ва ҳикматли ҳикоялар инсон маънавиятини ривожлантиришга хизмат қилади.

5. Қизлар ва оғиллар учун муҳим ғоялар:
Достонда ёшларга ўз орзу-истакларига эришишдаги интилиш ва саъй-ҳаракатларнинг муҳимлиги кўрсатилади. Шу билан бирга, уларнинг улуғ мақсади — ҳар бир инсоннинг ёшлигидаги ҳаётнинг йўналишини тўғри танлаш ва бунга куч-қудрат топиш.

Асарнинг таъсири:

1. Халқ адабиётига таъсири:
Тоҳир ва Зуҳра достони ўзбек халқ адабиётига катта таъсир кўрсатган. Бу асар нафақат ўзбек адабиётида, балки кўплаб шарқ халқларида ҳам маънавий ва эстетик жиҳатдан ижобий таъсир кўрсатган.

2. Романтик муҳаббат эдикати:
Тоҳир ва Зуҳра орасидаги романтик муҳаббат ва икки ёшнинг орасидаги тўсқинликлар, эзгу ғоялар ўрнатилган. Бу достон муҳаббатнинг тўсиқларга қарамасдан, ҳақиқий муҳаббатни ўзига ёқтиришнинг аҳамиятини кўрсатади.

«Тоҳир ва Зуҳра» достони ўзбек адабиётида муҳим ўрин тутади. У, жамиятдаги ижтимоий тўсиқларни, шaxсий муаммоларни ва муҳаббатни сўнггига етиб, гўзал ва ҳаётга иштиёқ ва интилиш билан муносабатда бўлган инсониятнинг ҳақиқий ҳақиқатини намоён этган.

Абу Муслим