|
20.03.2014 17:52 |
|
Маъдан - Одинамуҳаммад Авазмуҳаммад ўғли (1762, ҳозирги Тожикистон Ашт тумани — 1838) — шоир. Камина тахаллуси билан шеърлар ёзган. Шеъриятдаги шуҳрати бутун Қўқон хонлигига тарқалган. Мадалихон таклиф қилганда, шоир саройга боришдан бош тортади. Маъдан шеърларидан девон тузган, бир қанча шеърлари қўлёзма ва тошбосма баёзларда учрайди. Асарларининг аксарияти ғазал ва мухаммас жанрларида
яратилган. Шеърларида инсон эрки, муҳаббат улуғланган. «Жоним» радифли мухаммасида мавжуд муҳитдан норозилиги, «Кўргазгил менга» радифли ғазалида аламли, жафокаш дунёдан тўйганлиги, «ғам туғёнида» ғарқ бўлаётганлиги ифодаланади. Шоирнинг «Понғоз» муҳаммаси Махмурнииг «Ҳапалак» шеърига ҳамоҳанг қилиб ёзилган.
ҒАЗАЛЛАР
* * *
Бода тут, соқий, раҳи майхона кўргузгил манга,.
Барқи истиғнойи ишрат ёна кўргузгил манга.
Чархдин ком истамак эрмас бани одамга қурб,
Муттақойи ишқдин афсона кўргузгил манга.
Водийи ҳижрона чеккан ранждин ўлмам малулг
Суҳбати чуғз истарам вайрона кўргузгил манга.
То нузул ўлдум, қадаҳдин дайр аро бўлдум хумор
Соқиё, раҳм айлагил паймона кўргузгил манга.
Қатраи ашкимни тўфони жунунсоз айлагил,
Маърифат дарёсидин дурдона кўргузгил манга.
Шоми ҳижрон узра кўнглум зоҳири эрмиш хомуш,
Шоҳсори субҳдин уйғона кўргузгил манга.
Ҳар қачон базм аҳлидин қатъи тааллуқ айларам,
Бори ғамдин соғари риндона кўргузгил манга.
Ишқдур, Маъдан, рафиқим вақти ғам туғёнида,
Пайкарим урёни ғам парвона кўргузгил манга.
* * *
Кўнгул уммиди чўх ул моҳпайкар илтифотидин,
Карам йўхму гадоя бўсайи ҳуснинг закотидин.
Мени масрур этарсан чошнии лаъли лабингдинким,
Хуш эрмас Хизра муҳтож ўлдуғум оби ҳаётидин.
Эрурким ҳар итобинг ҳиндулар тарёкидин аччиғ,
Сўзунг лаззатлидур ул мисрилар қанду наботидин.
Каломинг сирридин бир зарра роҳибларга фош этсам,
Кечибон бутпарастлар, безилур лоту манотидин.
Юзунг кўргач дамодам жазбаи шавқим бўлуб ғолиб,
Ёнар кўнглум қуши парвона янглиғ ўз висоқидин.
Сариғ рухсорима ҳар дам қизориб онинг олидан,
Чиқарман эл аро машшрта айлаб эл уётидин.
Харидори матои ишқман ҳайрат дўконида,
Маломатлар бошимда, хижлати нақди касотидин.
Битилди ҳар на мақсуд роқимима мақсадим, воиз,
Манго шарҳ этма зикри дўзахинг фикри бахотидин.
Керакмас ҳуру жаннат муддаодин ўзгага, Маъдан,
Муфассирлар демангиз равзаи ризвон сифотидин.
* * *
Аввало ғам лойидин жисмимни ижод этти чарх,
Ғамга хў қилдим доғи юз қатла ғамбод этти чарх.
Нола таъсир этмади туздум тазарруъ торини,
Ул тазарруъ узра юз минг зулму бедод этти чарх.
Бир неча ағёрдин сирримни ихфо асрадим,
Эл аро расволиғим таҳрири бунёд этти чарх.
Талх комим ўлмайин Ширин мазоқи лаълидин,
Хусрави Парвиздек.хасмимни Фарҳод этти чарх.
Шоҳиди жоми нишотим соз эди май базмидин,
Синдуруб май зарфини кўнглумни ношод этти чарх.
Кунда юз минг жабр ила зулм этмакин, эй дўстлар,
Билманам пўшида кимдин ўрганиб, ёд этти чарх.
Қилди таъзирим менинг хуршеддек гардун аро,
Ўлдурурға вазъининг қатлимға жаллод этти чарх.
Бул тириклик домидин бўлдим сиво, минг шукрким,
Ўлдуруб ғам илкидин Маъданни озод этти чарх.
* * *
То хусумат рахшини даҳр узра жавлон этти чарх,
Бевафолиқ расмини хубларға фармон этти чарх.
Ою кун, анжум, малак, сонсиз кавокиб хайлининг,
Изтироб ила фалак тоқинда сарсон этти чарх.
Кўк аро Иср тажарруд, ер уза овора Хизр,
Ҳар кими бир навъ мен янглиғ паришон этти чарх.
Кўб фусун нақшин чекиб ҳар дам сипеҳр айвониға,
Юз туман макри ила таклифи меҳмон этти чарх.
Гўстариб ҳайрат бисотин тарҳи гардун узраким,
Шоми зулфин кўрсатур тун ҳуснини қон этти чарх.
Бода базмин тарқатиб маҳфилим жамъиятин,
Лашкари андуҳ ила торожу туғён этти чарх. <
Умр поёни видоъ этти сафар рахтин тузуб,
Бу фано бозоридин нақдимни торож этти чарх.
Май чекиб дилдор ила жом эрди, Маъдан, улфатим
Ўт ёқуб майхонама ўтлуғ найистон этти чарх.
* * *
Муанбар кокулингни мушк бирлан ғола ёзмишлар,
Лабингга уқдай кофурдин бутҳола ёзмишлар.
Муқаддар муншилар арбоби ҳуснинг мусҳафи узра
Тўлун ой жадвалиға сунъ бирлан ҳола ёзмишлар.
Пари гулчеҳралар тумори тасхири алойиқдур,
Фусун аҳли қиёмат насридин тимсола ёзмишлар.
На янглиғ қона табдил ранг олибдур кифрикинг ўқи,
Юраклар порасидин анга юз паркола ёзмишлар.
Эмасму мазҳаби ишқ ичра жойиз Кўҳкан шавқи,
Ки лавҳи Бесутун сатрига тарҳи лола ёзмишлар.
Кўнгул пурғам, юрак обила ҳамдам кўзда ёшим қон,
Санго ҳусну латофат, манга оҳу нола ёзмишлар.
Шаби оҳимдин онжоқ Маъдан ўлди тийра гардунким,
Сиришкимдин тақи ким Шому Чинни ола ёзмишлар.
* * *
Мани афгор эданлар, кош, ман янглиғ фигор ўлсун
Ки, фурқат бодасин синғон тараб жомиға зор ўлсун.
Менинг маҳбуси зиндони маломат айлаганлар ҳам
Мазаллат туфроғина ёстониб хор ўлса хор ўлсун.
Чекиб ишратрабосин сукр ўлуб бехуд ўланларға
Мудаққиқ дард берким, эл ичинда шармсор ўлсун.
Дегил ушшоқаким мажзуби ишқ ўлмиш будур чора,
Чиқиб саҳроя, Мажнун дафъидек бенангу ор ўлсун.
Туробимға қадам қўйғач таҳаммул пеша қилғилким
Мабодо ҳилъати нозинг ғуборимдин ғубор ўлсун.
Жаҳон маъмурасидин ўзга мақсуди муродим йўқ, ,
Бошим фарши ҳарими даргаҳи ул шаҳсувор ўлсун.
Залилу мустаманду хор деб, Маъданға таън этма,
Анга ҳижрон муборак, санга давлат пойдор ўлсун.
* * *
Чекиб қатлимға саф ул хайли мужгонингга салламно,
Кўнгул шамъин ёрутғай, захми пайконингга салламно.
Вафо расмин тузуб, ноошнолиғ шевасин бузған,
Жатродин юз ўгурган аҳду паймонингга салламно.
Жаҳон чун кулбаи аттор янглиғ атрбез ўлди,
Абиромиз зулфи анбарафшонингга салламно.
Менинг Мажнун киби нокома инъоминг нисор этким,
Фалақ шоҳи дегай рашк ила эҳсонингга салламно.
Самодин то самакка партави ҳуснинг бўлуб ломиъ,
Бу кўзгу узра акси меҳри рухсорингга салламно.
Амирий гулшани назмида афғон айлаким Маъдан,
Дегай булбул навоу савтй илҳонингга салламно.
* * *
Ҳар кимй илгида синған жом ила саҳбоси бор:
Жоми Жам, миръоти Искандардин истиғноси бор.
Бир мувофиқ бўлса ёри даҳр аро ҳар кимсани,
Лайлию Ширину Узродин қачон парвоси бор?!
Офтоби оразингдин баҳрае, жоно, олур,
Ушбу олам ичра кимнинг дийдаи биноси бор.
Соқиё, кўрсат жамолинг аксини жом ичраким,
Хаста кўнглум илгида жон нақдидин барноси бор.
Кўҳкан Ширина, Узросига Вомиқ фахр этар,
Ишқ бозорида ҳар Қайсни бир Лайлоси бор.
Ғам емам кофир кўзунг ўлдурса минг йўл не учун,
Лаъли жонбахшингда бил юз минг Масиҳ анфоси бор
Даҳр маҳбубиға, Маъдан, боғламас кўнгул не деб,
Бир пари-пайкар, қуёш юзлук малак сиймоси бор.
* * *
Баҳори ҳусни рухсоринг гулидин бўлмоға тоза,
Бу кўнглум булбулининг нолишиға йўқтур андоза,
Эрур юз пора кўнглум тори зулфунг ёдидин, ваҳким,
Магарким бу китоб ул ришта бирлан топти шероза.
Юзунг кўрган киши не важҳдин қонлар ютар мандек,
Лни гар қилмаса машшота ранги зулмдин тоза.
Жамии хўблар даъвоси ботил бўлди ҳуснингдин,
Баробар келмагандек сеҳрлар изҳори эъжоза.
Эмасдур кўзларим кўрмак учун бул тан ҳисориға,
Кезиб фикринг чиқарға жон эрур бу икки дарвоза.
Бу зулфу кўзу қошингни таманносида ҳар соат,
Жафолар тўрт ёндиндур манга беҳадду андоза.
Жарасдек нола қилсам, айб қилманглар мани Мажнун
Ки, эй Лайливашим, чексам агар ҳар сори хамёза.
Не тонг, ўртанса жоним шамъ ўтиға шавқдин ҳар тун,
Эрур то халқ аро, эй бевафо, ҳуснингдин овоза.
Мани бу Волаи шайдолиғимға чекмағай таъна,
Киши бир қатла кўз солса агар ул ҳусни навтоза.
* * *
Кетиб ул шўх, кетмиш жисмдин жоним сўроғ узра,
Магар мушкин хатингдин нафҳае етмиш думоғ узра.
Машомимға сабо гар накҳате келтурса, тонг эрмас,
Паризодим тарармиш сунбули зулфин тароғ узра.
Менинг қатл айлағач чуғзи адулар қатл комидин,
Талошур итлари қонимни кўргач итялоғ узра.
Дедим, ўлдур, менинг қонлиғ-бошим йўлунгда помол эт
Ярошуқдур менинг қонимға гул лаълинг дудоғ узра.
Дема ҳеч кимга зулм этмоди Маъдан даҳри зулмоний,
Нағу Фарҳоднинг таъзир этиб ўлдурди тоғ узра?
* * *
Оразинг фикри била гулзор аро бемор гул,
Септи шабнамдин юзига сув магар афгор гул,
Сайри гулзор айладим гўё кўруб акои рухинг,
Элга олмиш мушти зар қилмоқ учун исор гул.
Ҳар баҳор истаб насиминг васлидин юз тил била
Айламиш ҳар бир нидо аҳлидин истифсор гул.
Гашти гулзор айласанг, кел дийдам узра, эй санам,
Бермасун ногаҳ кафи пойингға бир озор гул.
Оғзингу кўзунг хаёли бирла фикр айлаб юзунг,
Ғунча қон юттию наргис бўлди бемиқдор, гул.
Айламиш боди сабо ул дам сазовори хазрн,
Оразингдин лаҳзаи ким айласа изҳор гул.
Заррае хуршид рухсорингни рахшон айладинг,
Халқ аро Маъдан киби бўлғай адам гуфтор гул.
* * *
Суюнғил, эй кўнгулким, даври ишрат жом келтурмиш,
Ғам ўлди мунфаилким, шодлик пайғом келтурмиш.
Қуюн янглиғ жунун даштида сарсон ўлма, эй кўнгул,
Сабо ул гулшани фирдавсидин инъом келтурмиш.
Зулайхо имтисолим Мисри давлат узра шод ўлким,
Бугун солори бахтим Юсуфи гулфом келтурмиш.
Қуёшдек оразингдин накҳати субҳи саодатким,
Кўнгул бехудлиғин тарк айлағон ором келтурмиш.
Қазо сайёди, олам косасидан воқиф ўл, Маъдан,
Сенга бир донаи мақсуд бирлан дом келтурмиш,
* * *
На мавзундир кўнгул боғида зебо қадди шамшодинг.
Таолиллоҳ, на соат бирла сонеъ қилди ижодинг.
Соғиндим қумри янглиғ қоматинг кўзлаб хиёбонлар
Ки, бўлмас ҳар қаю мавжуда тушса сарви озодинг.
Паривашларга ҳуснинг лавҳи таъвизи тағофулдур
Ки, маҳжубларға тумори жунундур хатти иршодинг.
Китоби оразинг ул саждаи меҳроби хат ўлмас,
Эрур зуҳҳодлар зикрнла урён шарҳи авродинг.
Сенга ҳирзи нафас вобастаи қайди таманнодир,
Биёбонларда Мажнун роғиби, тоғ узра Фарҳодинг.
Кўнгул сайд ўлди кўргач донаи холинг саводинким,
Қўйиб ул дона бирлан доми тазвир бўйла сайёдинг.
Итобу шеваи жавру жафо ўрганди сендин чарх
Ки, чарх устоди сансан, эй муаллим, кимдур устодинг?
Менинг ҳар кунда юз минг қатла ўлмакдур фаолимким,
Менга ўлмақ фароиз, сенга вожибдур бу муътодинг.
Халойиқ нақди умри сарфи туғёни қазо бўлса,
Эрур Маъдан шаҳиди ғамза бирлан тиғи бедодинг.
МУХАММАСЛАР
* * *
Замона бўлса охир кўп аломатлар чиқар дедим,
Чиқиб Дажжол ила Яъжуж бу оламни ютар дедим,
Улардин илгари ҳар шаҳра бир офат тегар дедим,
Бу юз ўттиз қароқчи мулки Панғозни бузар, дедим,
Амон сақла, худоё, бу балодин алҳазар дедим.
Силар давринда бўлмас ҳеч мушкил ишга осонлик,
Эру хотин аросинда бўлуб ғавғо паришонлик,
На боғда боғбон қолди, на деҳқонларда деҳқонлик,
Бу юз ўттиз балоға дафъ бўлмас хайру қурбонлиқ,
Худо сизларга берсун манзили нори сақар дедим.
Халойиқ қилдилар деҳқончилик, ман ҳам ҳавас қилдим,
Ки гўё мурғи жонимни гирифтори қафас қилдим,
Қароқчиларға учраб, хирманим донини хас қилдим,
Ки мундин сўнгра шундай ишни қилмоқликни бас қилдим,
Силар ҳар қайсингизни турли офатдан батар дедим.
Хизрға учраб айттим: «Эй надими ҳазрати бори!
На бўлғай бир назар қилсанг борибон хирманим сори,
Анга ёлбордиму қилдим тавалло нолаю зори,
Хизр бориб назар солди самонға қолди дон нори,
Қудуминг тегса ҳар ер сабз бўлғай пурсамар, деднм.
Баногоҳ бўлди пайдо учта бедоди падарлаънат,
Хизр қочди улардин қилмади хирман сари рағбат.
Кўзим очсам, қани Хизру қани хирман, қани баркат,
Касофат шумлуғидин текгуси ҳар ерга бир офат,
Бу бадхўликларидин ҳар балоға йўлиқар, дедим.
Кел, эй Маъдан, қуруқ най бўлма, ҳамчун найшакар бўлғил,
Булар бўлди худодин бехабар, сен бохабар бўлғил,
Ямонлардин қочиб сен яхшиларға ҳамсафар бўлғил,
Қарилик вақтида қаддингни букма, шери нар бўлғил,
Ямонлардин фано берғил, худоё, алҳазар дедим.
* * *
Кима шўри жунундин ранжи нуқсон ўлмасун, ёраб,
Ман ўлдум ғам асирй ҳеч инсон ўлмасун, ёраб,
Боши чархи фалак гўйинда чавгон ўлмасун, ёраб,
Қуюндек ғам биёбонида сарсон ўлмасун, ёраб,
Ғариқи баҳри ҳайрат маҳзи ҳижрон ўлмасун, ёраб,
Бу фоний даҳр аро эл кўрмаган меҳнатни ман кўрдум8
На тамкини фароғат, на ҳаловоти ватацжўрдум,
На сайри лолау боғу тамошойи ватан кўрдум,
На гулгашти биёбон, накҳати ранги суман кўрдум,
Наким бағрида мандек доғи ҳижрон ўлмасун, ёраб.
Гули боғи нишотим сўла ўхшар даҳр боғинда,
Ки қумри гул яқосин ёзадурмиш давр оёғинда,
Топиб, анжоқ зиёе яъс кулбам ғам чароғинда,
Кетиб ақлим маним оворадур кўнГлум сўроғинда,
Қаю инсон бу янглиғ зору ҳайрон ўлмасун, ёраб.
Солиб меҳри фалак жонимға юз маҳшар аломоти,
Қаён борсам бошимдин кам эмасдур ғам балиёти,
Манга ҳар навъ даврон кўрсатур ранги адовоти,
Туганмас заррае бир умр гар қйлсам шикоёти,
Наким мандек Қатили тиғи ҳижрон ўлмасун, ёраб.
Фалак вожун, замон аҳли забун, шоҳ илтифоти кам,
Таним мажруҳ, ҳижрон ханжари дил чокина марҳам,
Маконим қўҳи меҳнат, ҳамдамим — оҳу, рафиқим — ғам,
На маъкуле муқаррар мазраи ризқим уза марқам,
Маишат оз, мунча ғам фаровон ўлмасун, ёраб.
Мани атвори зиштим айлагач дун аҳлиға муҳтож,
Шукуҳи фитратим мулки тамаъдин бўлмади ихрож,
Келанда шоми фурқат бўлди айёми тараб торож,
Қани оҳи муассир фатҳ уйина ёнғали минҳож,
Ки мифтоҳи ижобат лавҳн пинҳон ўлмасун, ёраб...
Машаққат чўх, фароғат йўх, алам беҳад, фиғон афзун,
Ичим ғамлиқ, юрак доғлик, юзим сориқ, кўзим пурхун,
Тунум зулмат, кунум меҳнат, бошим чарх узра чун . гардун,
Қилур нафрин бу янглиғ иззатимга Вомиқу Мажнун,
Жафо ҳар қанча мушкил менга осон ўлмасун, ёраб.
Куйиб кул бўлди ҳижрон шамъидек эжод ўлуб Маъдан,
Фано бўлғач совурди ахгарин ғамбод ўлуб Маъдан,
Ҳаловат жомидин шод ўлмади дилшод ўлўб Маъдан,
Қазо жомин ушотти журъати Фарҳод ўлуб Маъдан,
Бу расволиғда бағрим лоладек қон ўлмасун, ёраб.
* * *
Бу гулшан сайридин келдим алимда гулзорим йўх,
Ғамим ғам тоғидин ошти, ғамим айтурга ёрим йўх,
Жунун даштида Мажнунам манам, Лайли нигорим йўх,
Маломат тоши ёғдурди бошимга нангу орим йўх,
Ажаб ошуфта аҳволамки жузве ихтиёрим йўх.
Манга, эй муҳтасиб, таъзир этма эҳтисобингдин,
Санинг бу эҳтисобинг ман ҳам ўртандим китобингдин,
Сўрарсан ҳар дақойиқ, ожиз эрмасман жавобингдин,
Манга арз айлама Мансурдек дори танобингдин,
Лналҳақ риштаси бўйнумдадур, парвойи дорим йўх.
Имоми ишқа қилдим иқтидо тарки сужуд айлаб,
Зарарга кўнгул олдурдим сувои нафъи суд айлаб,
Муғон дайриға юзландим, доғи қатъи шуҳуд айлаб,
Мано ўлдум, йўх ўлдум, нафйи исботи вужуд айлаб,
Манга таън айлама, эй зоҳидо, зуҳдингга корим йўх.
Харобот ичра кирдим, риндлар базмин талош эттим,
Ўзим расволиғим билди^диму, сирримни фош эттим.
Ичиб май зарфини, бағрим эзиб, қоним маош эттим.
Кўнгул хунобасин кўздин т-ўқуб ёш узра ёш эттим,
Ғараз бу инфиоли зишти атворимға ворим йўх.
Туганмас заррае ҳар қанча изҳори алам қилсам,
Хуш улким ўз-ўза ўт ёқсаму жисмимни кул қилсам,
Самандардек куйиб кул бўлсаму сайри адам қилсам,
Сазовор улки Яъқуби ҳазиндек хўйи ғам қилсам
Ки, Юсуф талъатим васлингга етмак ифтихорим йўх.
Насойиҳлар мақомин кездиму кўнглумни тиндурдим,
На воизларға мухтор ўлдуму илгимни топширдим.
Риёйи шайхлардин бездиму паймона синдурдим,
Кириб бебоклар диниға байъатнома еткурдум,
Қуюндек телбалик даштида сарсонман, ғуборим йўх.
Жунун кайфиятин бехудлйғимдин имтиёз эттим,
Ҳақиқат нашъасидин чектиму тарки мажоз эттим,
Тағофил шевасин кўргузди дунё анга ноз эттим,
На янглиғ мазҳаби бутлон экан деб эҳтироз эттим,
Таваккал қилдиму ўтга ёқилдим, фикри норим йўх.
Мани маҳзуну урён, бодайи жоми нишот эрмиш,
Доғи ҳар мисраим сармояи базми бисотэрмиш,
Анинг таҳрир этарға килки маъни ихтилот эрмиш,
Сўзум ҳар нуқтасинда лаззати қанду набот эрмиш,
Ки беидроклар фаҳмида, Маъдан, эътиборим йўх.
НАВОИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Букулған қоматим ҳижррн элинда нотавон эрмиш,
Дағи ошуфта кўнглум анжуман тиғиға қон эрмиш,
Бу ғайратдин юрогим чок, рангим заъфарон эрмиш,
Менга номеҳрибон ёр, ўзгаларга меҳрибон эрмиш,
Менинг жоним олиб ағёрға ороми жон эрмиш.
Ҳаводис тошидин синди фалак жоми-аёғимни,
Қазо овора қилди андалиби нахли боғимни,
Улус халқи тополмас йўқлуғум истаб сўроғимни,
Тан узра эмди фаҳм эттим ададсиз тоза доғимни,
Қи ул ҳар бир қарорғон доғи ҳижрондин нишон эрмиш,
Кезиб ғам водисин чекдим жафою жабру эмгаклар,
Жудолиғ ўтиға ёндим, куйиб кул бўлди сўнгаклар,
Тегиб фурқат ўқи сўрох-сўрох бўлди кўкраклар,
Бузулғон кўнглум атрофидаги захм ичра новаклар
Балият қушларига захмлардан ошён эрмиш.
Кўзим ёши-оқар тинмай дамодам ўлмайин таскин,
Ниҳоятсиз, ададсиз, ҳаддин эрмиш лоалол таъйин,
Мснга сабр айла, деб саъй этма, эй шўхи жафоойин,
Рақибинг синдурур кўнглумни мен йиғлаб анга лекин,
Сув келтирмоқ ҳамону кўза синдирмоқ ҳамон эрмиш.
Ўқуб тумори оҳим эл ани афсун соғинмишлар,
Маосирлар нишотимдин ғамим афзун соғинмишлар,
Каломим Вомиқу Фарҳода бир мазмун соғинмишлар,
Менинг овора кўнглум доғини Мажнун соғинмишлар,
Жунун даштида юрган ман киби бехонумон эрмиш.
Сухан туғросин эрмиш осмон лавхиға сабт этган,
Табиат файзидур кавну макон лавҳиға сабт этган,
Эрур, Маъдан, хаёлим имтиҳон лавҳиға сабт этган,
Навоий назмини кўрдум, жаҳон лавҳиға сабт этган,
Буюрган они олийқадр шоҳи хурдадон эрмиш. |
|
Узлат (1752/58 - XIX аср) |
 |
 |
 |
|
20.03.2014 17:51 |
|
Асли исми Муҳаммад Шариф бўлиб, Узлат (Узлатий), Маҳжур, Нодир (Нодирий), Шариф (Шарифий) тахаллуслари билан ўзбек ва тожик тилларида ижод этган бу шоир Қўқон адабий муҳитидаги сўз санъаткорлари қаторига киради.
Шоир Узлат ҳаётига доир айрим маълумотлар шоирнинг ўз асарларида ва Фазлийнинг «Мажмуаи шоирон» тазкирасида учрайди.
Муҳаммад Шариф Узлат 1752—1758 йилларда Косон қишлоғида туғилган. У кексайган чоғида Умархон хонлигининг сўнгги йилларида Қўқонга кўчиб борган ва у ерда ҳам умр бўйи моддий муҳтожликда яшаган.
Фазлий ўз тазкирасида Узлат истеъдодли шоир, қаввидшунос олим, машҳур хаттот, фозил бў'лишига қарамай, бахтсиз киши бўлганлигини, қайд этиб ўтган.
Бизгача мазкур шоирнинг халқпарварлик, адолат, муҳаббат, вафодорлик, сахийлик, ҳалоллик каби ғояларни тарғиб этувчи «Ҳафт гулшан» достони ва тақдирнинг шумлигидан, ижтимоий тенгсизликдан шикоят, бахтсиз севги аламларидан зорланиш, инсоний фазилатларни улуғлаш, кишига ва табиат гўзалликларига муҳаббат, турли ижтимоий тоифаларга муносабат сингари мотивлар куйланган шеърларидан тузилган девонлари етиб келган. 1962 йилда Узлатнинг асли ватани — Косондан топилган ўзбекча ва форсча девони (инв. №693) ва шу девоннинг нотўлиқ Наманган нусхаси ҳам Қўқон адабиёт музейи фондида сақланмоқда.
ҒАЗАЛЛАР
* * *
Бутмас эрмиш ҳажр тиғидин бағирнинг ёраси,
Жуз висоли марҳамидин йўқтур онинг чораси.
Эй фалак, инсоф бирла айлағил ҳолимға раҳм,
Ишқ зулмидин бўлуб кўнгул жаҳон оввораси.
Чарх уза ҳар ён кўрунган тун аро анжум эмас,
Қатралар сочти ёшимдин кўзларим фаввораси.
Демагил ғам дашти узра очилибдур лолалар,
Ул жигардур ҳажр заҳридин тўкулган пораси.
Тутма кўз ҳаргиз фалакдин сурати беҳбудлик,
Ҳолатим этти дигаргун собиту сайёраси.
Гул каби оқти хаёлим гулшани саҳниға қон,
Жон бошиға тегди ғам отлиғни санги хораси.
Ишқ келди мен сори кўзлаб муҳаббат тоғидин,
Айлади Узлат каби бечоранинг бечораси.
* * *
Келурға ваъда қилиб, аҳдиға вафоламади,
Кўзум йўли уза қотти-ю, ошноламади.
Ғаму алам била ҳажрида кўп жафо чектим,
Кўнгулга роҳати дийдорини раволамади.
Таним фироқини тарёки айлади бемор,
Лабини шарбати эҳсонидин даволамади.
Бошима сочти фалак тунда ҳажр туфроғин,
Кўзини учи била ҳолима қароламади.
Гулиға булбули гулшанда айлади нола,
Вале менинг каби шому саҳар наволамади.
Маишат уйида шод ўлмади ики ҳамдам,
Замона бир-биридан охири жудоламади.
Фироқ меҳнати мундоғ қатиқ экан, Узлат,
На деб висоли аро жонини фидоламади.
* * *
Анингдек бир париваш ҳусн гулзорида кам эрмиш,
Малоҳат кишварида орази боғи Эрам эрмиш.
Мени кайфиятим яхши-ёмонин васлу ҳажридин,
Ёзарға орази лавҳи уза қоши қалам эрмиш.
Ичарман рашкдин ҳар тун май ўрниға бағир қоним,
Анинг базми аро ағер, баским, муҳтарам эрмиш.
Кўрунгай ёрсиз маҳфил аро синғон сафоледек,
Ичарға май қадаҳ ўрниға гарчи жоми Жам эрмиш.
Парирўлар неча сарҳанг бирла май ичар сархуш,
Ҳамиша ишқ аҳлиға жаҳонда оҳу ғам эрмиш.
Ўтар ўтган каби, ҳеч келмаганга ғам еманг зинҳор,
Тутунг эмди ғанимат ушбу дамни, дам бу дам эрмиш.
Фалакдин шиква этма, изла, Узлат, гавҳари мақсуд,
Ҳубобосо жаҳон баҳри уза ул ҳам адам эрмиш.
* * *
Солиб зийнат учун машшота зулф узра тароғини,
Кўнгул чоки била гул топмади сунбул сўроғини.
Магар ёримни келгай деб тажаммул бирла боғ ичра,
Чаман шоҳи ясаб гул жинсидин туҳфа яроғини.
Нигорим тунда базм айларға кўнглин айлади мойил,
Фалак анжумларидин ёндурур ҳар ён чароғини.
Вафо базмида май ўрниға ичмакдур юрак қони,
Итобу мастлиқ бирла нега очмас қабоғини?
Висэли гулшаниға орзу бирла кирай деЪам,
Анинг ҳижрони бошимға кўторибдур таёғини.
Бу заъф ила висоли каъбасиға етмоғим мушкил.
Фироқи дашти бирла на дейин йўлни узоғини.
Билибон лола қочти дашт уза, гул бағри қон бўлди,
Жафоси ўртаган Узлатни ғамлиқ бағри доғини.
* * *
Соқиё, лутф айла, тўлдур бода бирла жомни,
То чиқорғайман кўнгулдин кулфати айёмни.
Журъа нўш айлаб висоли орзуси базмида,
Мастлиқдин билмағайман субҳ бирла шомни.
Ҳажр даштида этиб девоналиғни ихтиёр,
Ташладим тандин либоси нанг бирла номни.
Жилвасини ёд этиб гулшан аро сиймобдек,
Топмадим ҳаргиз кўнгулда сабр ила оромни.
Сув бериб ашким нами бирла вужудим боғиға
Кўзлари фикрида тиктим донаи бодомни.
Ишқ даштини йўли гарчи узоғу ҳам махуф,
Ёр васли каъбасиға боғладим эҳромни.
Олам ичра бу тириклик уйқу эрмиш ё хаёл,
Тарк этгил, эй кўнгул, шоду ғами авҳомни.
Булбулосо нола эт, Узлат, кўнгулни боғида
То сабо еткурса васли ёрдин пайғэмни.
* * *
Танға эди руҳбахш лутфи такаллумлари,
Жонға тўкуб шаҳдлар лабда табассумлари.
Ҳажрида куйган кўнгул нега фиғон этмасун,
Шафқатидин кўп эди манга тараҳҳумлари.
Ишқида бўлдум адо, мён каби йўқ бенаво,
Кўз ёшим олдида кам баҳр талотумлари.
Тундаги фарёдима, хотири ношодима,
Йиғлади аҳволима чархни анжумлари.
Васли майи базмиға эмди қачон тенглашур,
Тўлса агар бодадин етти чалак хумлари.
Узлатийни нолада кўрса агар андалиб,
Солди хижолат аро созу тараннумлари.
* * *
Журъакашда йўқ тириклик бодаи гулфомсиз,
Лабларинг ҳижронида кўнгул эрур оромсиз.
Ой юзунг зулфунг қаронғуси аро топмиш зиё,
Васл эрмас ҳажрсиз, ҳам субҳ эрмас шомсиз.
Эй кўнгул, холида зулфи қайдидин айла ҳазар,
Саҳни олам мазраида дона йўқтур домсиз.
То жафо чекмай қачон коминг этар ширин мурод,
Мева топмас шаҳд нахли шохи узра хомсиз.
Бода қанча талхдур, кайфияти бўлғай баланд,
Хуш кўрунмас ишқ элига лаълидин дашномсиз.
Ҳуснни султонисан, меҳрингни сол ушшоқға,
Шоҳ йўқ, фақр аҳлиға бўлса агар инъомсиз.
Васл изла, айла, Нодир, дарди ҳижрониға сабр,
Етмагай матлабга ҳеч ким меҳнати айёмсиз.
* * *
Эй қошлари е, киприги ўқ, кўзлари жаллод,
Ишқ аҳлиғадур доим ишинг зулм ила бедод.
Гар мунтахаби дафтари ҳусн ўлмаса нечун
Тангри ики рухсоринг уза ёзди ики сод.
Лайли била Ширин санга ҳусн ичра канизе,
Ишқингда на нисбат манга Мажнун ила Фарҳод.
Лаълингни хаёлида на деб кетти ўзидин,
Жон жисм аро нашъаи май этмаса ижод.
Қабрим уза, эй шўх, қаму лолалар унғай,
Ўлсам юзунг узра қаро холингни этиб ёд.
Тангри санга бермоғида маншури парилиқ,
Расволиқ учун ёзди манга ҳам хати иршод.
Фурқат чаманида кеча тонг отқуча Нодир
Булбул каби ғам қайдидадур нолаға мўътод.
* * *
Қоматингдек даҳр боғи ичра бир шамшод йўх,
Бўлса ҳам, лекин қадинг сарви каби озод йўх.
Подшоҳлар зулм ила ўз мулкин этгандек хароб,
Бир кўнгул илгингдин, эй бедодгар, обод йўх.
Гарчи чўхдур манга бенгзар ғам чекан ушшэқлар,
Ҳусн элида сен каби зулм этмоға мўътод йўх.
Ҳажр аро холинг хаёли-ла кўнгулда доғлар
Мунча нақд ила менингдек соҳиб истеъдод йўх.
Маҳфили ғам ичра қон ичмакда мутриблар аро
Навҳа оҳангини мендек соз эдан устод йўх.
Сабр эт, кўп инжима, Нодир, жаҳон гулзорида
Бир гуле офат самуми этмаган барбод йўх.
* * *
Орази фикри қуёшдек жон уйин нур айлади,
Жисмни васли хаёли байти маъмур айлади.
Гул юзидин жилва айларға кўтарди пардани,
Хотирим Мусо каби тан тоғини Тур айлади.
Ғунчадек жон ёр қаддиға осилди сарнигун,
Ишқ дори сабрсиз кўнлумни Мансур айлади.
Боқмасун деб гулъузоримнинг қуёш рухсориға,
Дуди оҳим рашкдин душман кўзин кўр айлади.
Бўлдилар хомуш гулшан қушлари, солиб қулоғ,
Ёрга ё тангри афғонимни манзур айлади.
Бурни қон бўлғай етимнинг оғзи етса эшға,
Чархнинг бедоди бахтим суйини шўр айлади.
Солди ҳижрон жисмим узра лола янглиғ доғлар,
Васлидин бу толеи носоз Маҳжур айлади.
* * *
Кўзум қон ёшидин лола каби саҳни жаҳон гулшан,
Бўлуб анжум каби оҳим ўтидин осмон гулшан.
Кўзумга қўй қадам, эй гул^адан, бу тун хаёл ичра
Сиришким қони бирла айладим тахти равон гулшан.
Хирому ишва бирла, эй пари, бир лаҳза келсанг-чи,
Кўнгул эрмиш санга боғи Эрам, боғ ичра жон гулшан.
Баҳор айёмида сайр айламоқға жилва ҳангоми
Аёғи панжасидин боғ аро қолди нишон гулшан.
Қуёш янглиғ кийиб гулгун, чиқар деб ҳусн султони,
Хижалотдин қочиб қиш қўйниға бўлди ниҳон гулшан.
Аёғи қолди лой ичра, бирини жисми қон бўлди,
Қаду юзини чун сарв ила қилди имтиҳон гулшан.
Висоли базмини фикрида ҳар тун бағри қонидин
Қилиб омода Маҳжури асири нотавон гулшан.
ЎЛАН
Ўлан вазн ва қофия, ҳуруфи ҳижо била ёзилди.
Эй — алифдек қоматинг сарви чаман ёр-ёр,
Хол лабинг кунжида мушки Хўтан, ёр-ёр,
Кўнглум аро кирпигинг бўлди тикан ёр-ёр,
Ҳажринг аро тортаман дарду миҳан ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, ҳурмат аро, ёр-ёр,
Мунча мени қўймагил фурқат аро, ёр-ёр.
Бе — бути Ширинлиқо жонга бало, ёр-ёр,
Эмди менинг ҳолима қилма жафо, ёр-ёр,
Айлағуман тобакай оҳу наво, ёр-ёр,
Ғам ўтиға солмоғинг борму раво, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, сарви равон, ёр-ёр,
Кўнглум этиб қумридек оҳу фиғон, ёр-ёр.
Те — таним этти хароб дард ила ғам, ёр-ёр,
Жонни ҳалок айлади жавру ситам, ёр-ёр,
Ишқ ўтидин ҳар замон тортам алам, ёр-ёр,
Васл тамошосидин айла карам, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, файзи назар, ёр-ёр,
Оғзинг аро тишларинг мавжи гуҳар, ёр-ёр.
Се — самари нахлижон-меҳрувафо, ёр-ёр,
Дардим уза шафқатинг эрди даво, ёр-ёр,
Касрати ишқинг мани этти гадо, ёр-ёр,
Лаъл лабинг шарбати жонга шифо, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, моҳвашим, ёр-ёр,
Байти ҳазан кунжида дардкашим, ёр-ёр.
Жим —жигарим қон эди шому саҳар, ёр-ёр,
Кўнглуми аҳволидин айла хабар, ёр-ёр,
Оҳим этиб чархни зеру забар, ёр-ёр,
Бўлди манинг ҳолатим тарзи дигар, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, ҳурлиқо ёр-ёр,
Қўзгу каби оразинг эрди сафо, ёр-ёр.
Ҳе — ҳарами жисм аро урди ниҳон, ёр-ёр,
Кирпик ўқин отгали қоши камон, ёр-ёр,
Жон қуши бўлған эмас ҳеч амон, ёр-ёр,
Лутфунг эрур жисмима руҳи равон, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, шамсу қамар, ёр-ёр,
Санга қачон ўхшагай хайли башар, ёр-ёр.
Хе — хабаринг йўқ кўнгул ҳасратидин, ёр-ёр,
Солди фалак бошима меҳнатидин, ёр-ёр,
Тотиб эдим дарду ғам шарбатидан, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, қаро кўзлук, ёр-ёр,
Тўти каби базм аро шакар сўзлук, ёр-ёр.
Дол — дамим ўтидин куйди жаҳон, ёр-ёр,
Ишрату айшим гули бўлди хазон, ёр-ёр,
Айласа бўлмас ғамим шарҳу баён, ёр-ёр,
Айла такаллум манга, писта даҳон ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, хулқи хушум, ёр-ёр.
Бир йўли кўруб юзинг, кетти ҳушум, ёр-ёр.
Зол — зиёд айлади волаларин, ёр-ёр,
Очти кўнгул доғдин лолаларин, ёр-ёр,
Сочти кўзум ашкдин жолаларин, ёр-ёр,
Ёйди, жаҳонга тилим нолаларин, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, сабз қабо, ёр-ёр,
Айламағил жонима мунча жафо, ёр-ёр.
Ре — рамазон ойидек топти шараф, ёр-ёр,
Лек қуёш бўлмади анга тараф, ёр-ёр,
Ғамза ўқига кўнгул бўлди ҳадаф, ёр-ёр,
Ишқи ўти айлади жонни талаф, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, бода ичар, ёр-ёр,
Қоматиға ҳурлар ҳулла бичар, ёр-ёр.
Зе — забару зер эрур чарху фалак, ёр-ёр,
Ҳуснингга ошиқ эрур ҳуру малак, ёр-ёр,
Ҳукмунга фармонпазир мурғу самак, ёр-ёр,
Санга фидо айларам ҳарна керак, ёр ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, кони ҳаё, ёр-ёр,
Эмди ҳамул ваъдаға айла вафо, ёр-ёр.
Син — сафари саъдга яхши нафас, ёр-ёр,
Ноқа хиром этмоғи савти жарас, ёр-ёр,
Бўлмади кўнгул қуши банди қафас, ёр-ёр,
Хуррам ўлуб чарх уза етти ҳавас, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, нақши нигин, ёр-ёр,
Ҳасрат аро қон бўлуб нофаи Чин, ёр-ёр.
Шин — шакарин лаблари Хизр суйи, ёр-ёр
Балки анинг рутбаси бўлди қуйи, ёр-ёр,
Бўлди хижил хаттидин мушк бўйи, ёр-ёр,
Енди ўтум дудидин чарх уйи, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан ханда даҳан, ёр-ёр,
Икки лаби лутфдин барги суман, ёр-ёр.
Сод — сабоҳат юзи эрди қуёш, ёр-ёр,
Оҳим ўти учқуни кўкка тутош, ёр-ёр,
Жонни ҳалок айлади ул қора қош, ёр-ёр,
Кўнглум ики кўзиға бўлди талош, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, Лайли насаб, ёр-ёр.
Келки, жунунлуқ манга бўлди сабаб, ёр-ёр.
Зод — зиё айлади юзларидин, ёр-ёр,
Томди шакар шарбати сўзларидин, ёр-ёр,
Тортти хижолат кийик кўзларидин, ёр-ёр,
Чиқти саодат куни ўзларидин, ёр-ёр.
Ҳай—ҳай ўлан, жон ўлан, турфа чаман, ёр-ёр,
Оғзи аро тишлари дурри Адан, ёр-ёр.
Те — талаб йўлида хор кўнгул, ёр-ёр,
Васлға етмак учун зор кўнгул, ёр-ёр,
Қилмади кўз ёшидин ор кўнгул, ёр-ёр,
Қўймадй фарёдидин тор кўнгул, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, хирмани гул, ёр-ёр,
Зулфини қуллобидин бўйнима ғул ёр-ёр.
Зе — зафар топти жон роҳи билан, ёр-ёр,
Кош ичар бодаии шоҳи билан, ёр-ёр,
Бўлса эди ҳоладек моҳи билан, ёр-ёр,
Ранги қолур тобакай коҳи билан, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, руҳфизо, ёр-ёр,
Ҳасратида барча эл бўлди гадо, ёр-ёр.
Айн — азиз айлаган тангри азал, ёр-ёр,
Лаъли такаллум аро қанду асал, ёр-ёр,
Ҳуснунга топилмағай ҳеч халал, ёр-ёр,
Юсуфи соний санга бўлди масал, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, шоҳи жаҳон ёр-ёр,
Фурқатида кўнглуми айлади қон ёр-ёр.
Ғайн — ғаминг ўртади жисм ила жон, ёр-ёр,
Ҳажринг аро ҳолатим бўлди ямон, ёр-ёр,
Ишқ кўзум ашкини этти равон, ёр-ёр,
Шому саҳар айларам оҳу фиғон, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, ширин-шакар, ёр-ёр,
Бўлди ўтимдин жаҳон зеру забар, ёр-ёр.
Фе — фалаки зулмгар иши жафо, ёр-ёр,
Ҳеч кишига этмади меҳру вафо, ёр-ёр,
Бир-биридан барчани қилди жудо, ёр-ёр,
Қетти бу оҳим ўти сўйи само, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, соҳибқирон, ёр-ёр,
Бағрими қон айлаган ошуби жон, ёр-ёр.
Қоф — қамар юзлугим жилва қилиб, ёр-ёр,
Кетти ёлғузини ўтға солиб ёр-ёр,
Мунда мени ташлабон, кўнглум олиб, ёр-ёр,
Дарду ғами ўртади, шавқи қолиб, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан жон ўлан, оҳ нетай, ёр-ёр,
Ишқ ўти дардидин қайда кетай, ёр-ёр.
Коф — каломинг сени кони карам, ёр-ёр,
Ҳусну малоҳатларинг боғи Эрам, ёр-ёр,
Нолада кўнглум қуши мурғи ҳарам, ёр-ёр,
Ишқда куймаклиғим ёзди қалам, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, куйди кўнгул, ёр-ёр.
Лаъл лабинг холини суйди кўнгул, ёр-ёр.
Лом — лабинг шарбати кавсар эмиш, ёр-ёр,
Оғзинг аро тишларинг гавҳар эмиш, ёр-ёр,
Хол юзинг боғида анбар эмиш, ёр-ёр,
Анда саводи хатинг дафтар эмиш, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, лола қабо, ёр-ёр,
Шавқинг ила тортаман савту наво, ёр-ёр.
Мим — муҳаббатдин ул чашмаи ғам, ёр-ёр,
Мавж аро селдек баҳри алам, ёр-ёр,
Йиғлар ила дийдада қолмади нам, ёр-ёр,
Борди кўнгул дард ила мулки адам, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, хуш тарабинг, ёр-ёр,
Айлади қон бағрими ғунча лабинг, ёр-ёр.
Нун — на билур дардими олам эли, ёр-ёр,
Ҳеч саҳар эсмади васл ели, ёр-ёр,
Оҳу наво нахлини синди бели, ёр-ёр,
Жон қўшини нолада лол тили, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, ҳусни қуёш ёр-ёр,
Оҳим ўти чархга бўлди тутош, ёр-ёр.
Вов — вафо аҳли йўқ икки жаҳон, ёр-ёр,
Онча талаб айладим яхши-ямон, ёр-ёр,
Барча паризодлар офати жон, ёр-ёр,
Ҳеч киши бу дарддин топмас амон, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, Зуҳра жабин, ёр-ёр,
Бўлди кўнгул қушлари нола ҳазин, ёр-ёр.
Ҳе — ҳама ишқ ўтидин бўлди фано, ёр-ёр,
Гарчи жаҳон шоҳидур этти гадо, ёр-ёр,
Булбул этиб гул учун савту наво, ёр-ёр,
Бошиға ушшоқни тушти бало, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, шаҳду шакар, ёр-ёр,
Ишқ ўтидин жонима хавфу хатар, ёр-ёр.
Ломалиф — лоладек доғим очар, ёр-ёр,
Кўздаги қон ёшларим кўкка сочар, ёр-ёр,
Оҳим ўти дудидин барча қочар ёр-ёр,
Ғунча сифат кўнглуми васли очар, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, жон ҳаваси, ёр-ёр,
Сенсиз ўлуб чоклар тан қафаси, ёр-ёр.
Ё — юбориб номалар жон қушидин, ёр-ёр,
Келмади сўз лаълининг хомушидин, ёр-ёр,
Кўнглума (ғам) юзлади туш-тушидин, ёр-ёр,
Езди бу Маҳжурким, беҳушидин, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, ғамза назар, ёр-ёр,
Боди сабо васлдин берди хабар, ёр-ёр. |
|
|
Мирҳасан Садоий (XVIII аср - 1820) |
|
|
|
|
20.03.2014 17:51 |
|
Мирҳасан Садоий (18-а. 2-ярми — Фарғона — 1820) — шоир. Ҳаёти ва ижодига оид айрим маълумотлар Дилшод Отиннинг «Тарихи муҳожирон» асарида учрайди. Ҳувайдонинг шогирди, кўпчилик шеърлари унинг ғазалларига ҳамоҳанг. Ҳофиз, Навоий, Машраб адабий анъаналарини давом эттирган, ғазалларига назиралар битган. Шеърларида дунёвий севги, дўстлик, ахлоқий фазилатлар, илм-маърифат куйланган, ижтимоий ноҳақликлардан шикоят қилган. Лирикаси ҳам ижтимоий мавзуда («Салом», «Бўлмади» ва б.). Бизгача 168 ғазал, 1 мухаммас, 1 мусаддас, 1 мувашшаҳ, 2 чистон — 1800 мисрадан иборат девони (Тошкент, 1916) етиб келган, қўлёзмаси топилмаган.
ҒАЗАЛЛАР
* * *
Латофат бўстонида санидек ёр келгайму?
Жаҳон ғамхонаси ичра манидек зор келгайму?
Юзингни ишқида ман бенаводек, эй шаҳи хубон,
Аламдин сийнаси мажруҳ, юрак афгор келгайму?
Қуруб мажлис тутуб соғар тамом элини куйдургон,
Ичиб майдин бўлуб маст, кўзи хуммор келгайму?
Тамоми аввалу охир сани ҳозиқ табиб дерлар,
Юруб дармон тополмай, ман каби бемор келгайму?
Жамолинг кўрмайин, жоно, қолиб ҳасрат била ғамда
Азиз жондин жаҳонда ман каби безор келгайму?
Санингдек нозанин шояд мани ҳажримда ўлган деб,
Баланд бўлған мозорим қилғали ҳамвор келгайму?
Мунодийлар қилиб доим жаҳонни изласам тинмай,
Садойидек ғарибу хаста беғамхор келгайму?
* * *
Бўлуб масти жунун ошиқ агар майхонаға кирса,
Бўлур албатта ул обод агар вайронаға кирса.
Ки ошиқ ишқидин қилса агар ҳар қайсиға ношир,
Ўзин тутмай урар ўтға агар парвонаға кирса.
Қадамни қўйса ошиқлар агар бутхона сориға,
Ҳама бутлар қилур сажда агар гирёнаға кирса.
Жунун аҳлини айб этманг, ки бу девоналиғ бирла,
Чиқиб Эрону Тўрондин агар Фарғонаға кирса.
Ҳама ушшоқ эли бирдан такаллум айласа ногоҳ,
Қолур зоҳид эли ҳайрон агар афсонаға кирса.
Садойи бу жунун бирла бўлуб гирёну ҳам нолон,
Чиқорур ўтларин ҳар масжиду майхонаға кирса.
* * *
Ёрни кўрдум ажаб гуллар очилмиш бошида,
Бу сабабдин булбули шўрида бўлдим қошида.
Ё муаззин ҳар замонким айласа бонги намоз,
Саждагоҳим нақши меҳробимни кўрдум қошида.
Доғ этиб бир кун мани қадримни ҳаргиз билмади,
Ошно бўлдум на учун дилбаримни қошида.
Мунча кўп айлаб рақиблар бирла доим маслаҳат,
Ўлтурур охир мани ул бўлмади кенгошида.
Бир умед айлаб эдим бориб кўрай деб ёрни,
Боқмайин кетти, қараб қолдим уйини тошида.
Манга мундоғ насиба кунда минг оби азоб,
Ғарқ бўлмас на сабабдин бу кўзумни ёшида.
Дам уролмас бу Садойи ёрдин айлаб ибо,
Шарҳ этолмас ҳасби ҳолин ҳар кишини қошида.
* * *
Барқ уруб ул дилрабо бошида қолфоқ ўзгача,
Белида заррин камар, эгнида мурсоқ ўзгача.
Гоҳ кийиб кимхобу атлас, гоҳ кийиб гулгун қабо,
Ушбу ҳолат бирла бўлди манга ўртоқ ўзгача.
Неча кунлар бўлди ҳаргиз билмадим жононани,
Бир манингдек бўлмағай оламда муштоқ ўзгача.
Сўрмагондин бул мани ул меҳрибон ёр қайдадур,
Бул азиз жисмим куюб бўлдики носоқ ўзгача.
Билмадим ҳаргиз ани ман дўст ё душманлиғин,
Айлади бир сўз бирла бизга шилтоқ ўзгача.
Бир сабаблар бирла келғон олдиға меҳмон эдим,
Ман кетарман, ул бўлур бул ерда қолмоқ ўзгача.
Жон фидо айлар агарчи ҳар ким ул жононаға,
Ву Садойи кунда минг бўлдики муштоқ ўзгача.
* * *
Ногаҳон кўрдум ажаб бир ёри хубон ўзгача,
Боғ ичида бир гули сарви хиромон ўзгача.
Дам-бадам васфин ўқуб ул дилбари жононани,
Ман бўлурман булбули мурғи хуш илҳон ўзгача.
Бир нигоҳи бирла оламни барин қатл айламиш,
Хоҳласа бергай мани бечораға жон ўзгача,
Кулбаи байтул ҳазан ичра дили вайронаман,
Кошки бир йўл келиб ул бўлса меҳмон ўзгача.
Манки бир Яъқуб йиғларман чу абри навбаҳор,
Кўзларимни ёшидур мисли қизил қон ўзгача.
То бу ғам зиндонида бўлдум гирифтори бало,
Ким қилур андин бўлак мушкулни осон ўзгача.
Ҳаддин ошти ёрни жаври, ҳеч вафосин кўрмадим*
Ман қилурман ғамларин бағримда пинҳон ўзгача.
Бир савол этсанг берур албатта ул юз минг жавоб,
Бир анингдек кўрмадим оламда пурдон ўзгача.
Бу Садойиға маҳол эмди қаноат қилмоғи,
Қасд этар жонимға ул ҳар кун хиромон ўзгача.
* * *
Неча кундур интизор бўлдум санам дидориға,
Сабр қилсам тоқатим йўқдур ани хуммориға.
То қиёматғача эмди ман қачон бўлғум халос,
Банда бўлғон хаста кўнглум зулфини ҳар ториға.
Ул йироқдин бу ҳалокатлар била қилмоғлиғим,
Жон берай дерман ҳавас бирла кўруб дийдориға.
Ўлтуруб қилса такаллум лаъли дурарборидин,
Бир даме сомеъ бўлай дерман ани гуфториға.
Қушлари келса ҳаволаб бул мани жоним учун,
Кўкрогимни ман очарман заҳрлик минқориға.
Ёр айтур бўлсалар, қилсам тавофи Каъбани,
Бир назар солсун Садойидек дили афгориға.
* * *
Сани деб нозанин ҳар кун бу жоним минг фидо бўлди,.
Тажалли кўрсатур деб кўзларим кўрмай адо бўлди.
Билурман халқи олам — барчаси айшу тараб бирла,
Манингдек ким бу оламда гирифтори бало бўлди?
Оёғим борича юрдум пару болим била учтум,
Етолмай оқибат санга, алсаб, бахти қаро бўлдум.
Ҳамиша куйдуруб, жоно, иложим қилмадинг ҳаргиз,
Садойи хастадил бечора бу ғам бирла адо бўлди.
* * *
Неча ишдин ақлу ҳушинг кам бўлур,
Оқибат афтодаликдин хам бўлур.
Тутма улфат бу авом аҳлиға кўп,
Кам бўлур ақлинг сани ҳар қанча кўп
Улфати хотуну гўдак бирладур,
Ақли зоил ҳам дили ғам бирладур.
Кўп сухан қилса киши, эй ақли дур,
Гарчи ҳақ сўздур, бўлур ақли қусур...
Иштиҳодин кўп емак, бевақт хоб,
Ақл уйин қилғай бу ишлар кўп хароб.
Орзуйи хом учун ким еса ғам,
Сабрсиз бўлса агар етса алам,
Ул кўнгулда ақл турмас, эй фалон,
Ақлсиз элга ғизо зардобу қон.
* * *
Сани ёдингда ман йиғлаб, аё эй дилбари жоним,
Агар айтсам адо бўлмас, ки бу дарди фаровоним.
Жудоликда бўлиб Яъқуб, бу меҳнат бобида Айюб,,
Давосини тиларман, айлагил дардимға дармоним.
Топилмас хоки пойинг кўзларимға тўтиё қилсам,
Эрам боғида битган бул ажаб сарви хиромоним.
Яқин бўлдум куюб ўлмоқға, жоно, билмадинг ҳаргиэ„
Нечук шарҳ айламай етсун санга бу рози пинҳоним.
Эшикингга бўлуб соил санга кўп илтижо айлаб,
Улуғ дарё бўлуб оқғон мани бу чашми гирёним.
Ризодурман қариғонда шаҳид этсанг Садойини,
Ярашур оқ соқолимдан агар оқса қизил қоним..
* * *
Фиғону оҳу вовайло, ман ул ёримдин айрилдим,
Ҳавас бирла хумориман, кўзи хуммордин айрилдим.
Ҳаётим борича йиғлай бўлуб монанди ул Яҳъё,
Тараҳҳум қилғучи ҳолима ул ғамхоримдин айрилдим.
Насими субҳидин қилғон муаттар бу димоғимни,
Хўтан саҳросида бир мушки тоторимдин айрилдим.
Бўлуб ҳамчун фироқида таним туфроқға ўргулди,
Анингдек меҳрибон ул яхши гуфторимдин айрилдим.
Ҳамиша яхшилик айлаб тамоми элдин ўксурман,
Кўнгулни хушлиғи ул кулли ғамхоримдин айрилдим,
Ажаб шабнам тушуб доим очилғон бир қизил гулдек,
Бўлубман булбули шўрида гулзоримдин айрилдим.
Етиб бу илтифоти гоҳлар хобу хаёлимда,
Димоғимни муаттар қилған ул атторимдин айрилдим.
Садойи жон бериб, жон элур вақтига етгонда,
Талаб бозорида шундоғ харидоримдин айрилдим.
* * *
Сени деб ман адо бўлдим, аё эй ёри жононим,
На юрмакка мажолим бор, на ўлтурмакка дармоним.
Бу кўнглумни хуши эрдинг, кўзимни равшани эрдинг,
Эгилди қоматим ёдек, аё сар т хиромоним.
Ажаб ҳикмат эрур эмди чаманни гуллари хандон,
Очилмас биргина сандин мани табъи паришоним.
Такаллум айласанг дурлар сочиб лаъли лисонингдин,
Ки Азроил эмас ҳожат, чиқар албатта бу жоним.
Санингдек нозанин шояд бу жон чиқмасдин илгори,
На ҳуб бўлғай эди қилсанг келиб дардимға дармоним.
Садойи қичқириб айтур унини борича доим,
На деб етмаз санга ҳаргиз мани бу оҳу афғоним?!
* * *
Йироқ туштум жамолингдин сани, эй ёр, соғиндим,
Йўлингга термулуб, эй нозанин, бисёр соғиндим.
На деб азми сафар қилдим, бу ишлардин пушаймонман
Паришон хотирим доим, юрак афгор соғиндим.
Мани сандин йироқ этган фалакни гардиши эрди,
Надур чора бу ғамлардин ётиб бемор, соғиндим.
Эрурман кеча-кундуз тўтийи бехонумон янглиғ,
Бўлубман булбули шўрида, эй гулзор, соғиндим.
Висолингдин жудо бўлдум, таним туфроққа ўгрулди,
Лаби майгун, қади ар-ар, кўзи хуммор, соғиндим.
Ғарибликда мани ҳолимни ҳеч кимса билмайдур,
Кўзимни равшани, кўнглум хуши дилдор, соғиндим.
Кўрай деб орзу айлаб жамолинг, эй пари чеҳра,
Келиб ҳолимни сўрғил, эй пари рухсор, соғиндим.
Садойи, сан каби йўқдур гирифтори бало бўлғон,
Сани излаб юруб ҳар кўчау бозор, соғиндим.
* * *
Сани ҳажрингда, эй жонон, адо бўлгон Садойиман,
Куюб кулдек бу оламдин фано бўлгон, Садойиман.
Юруб олам аро тинмай, бориб бир жойида қўнмай,
Қийиб жанда, олиб асо, гадо бўлгон Садойиман.
Гараҳҳум қилғудек ҳолимға сандин ўзга ҳеч ким йўқ,
Юруб йиғлаб саҳарларда наво бўлгон, Садойиман.
Санингдек ёру жонимни кўрай деб орзу айлаб,
Пу ғам бирла гирифтори бало бўлгон, Садойиман.
Ҳамиша жустужў айлаб, ки тарки хонумон айлаб,.
Бу олам меҳридин кам-кам сиво бўлгон, Садойиман.
Пари сан, ё малак, ё ҳурсан, зотинг эмас маълум,
Бериб динимни билмай мубтало бўлгои, Садойиман.
Ўқуб байту ғазалларни ҳамиша зору хун йиғлаб,
Тамоми халқ ичида беҳаё бўлгон, Садойиман.,
Сани бирла мани қасдимда душманлар фаровондур,
Борурда даргаҳингда бохабар бўлгон, Садойиман.
* * *
Аё, эй дилбари жоним, жамолингни кўрай дерман,
Сифотинг қилғучи ҳар ерда маддоҳинг бўлай дерман.
Қоронғу кечаларда жамолинг шамдек ёнса,
Қилиб жоним фидо парвона янглиғ, ўргулай дерман.
Аё, эй дилбари жоним, сани ман жустужў айлаб,
Кириб майхона, масжидга сўроғингни қилай дерман.
Ажойиб бандаи бечораман, ақлим эрур қосир,
Мақому манзилингни, эй пари, қайдин билай дерман.
Жамолингни кўруб жон бергали орзу айлаб,
Қиёмат бўлғунча бул аҳдни бузмай турай дерман.
Ўтуб умри Садойини қуриб бўлди, қараб бўлмас,
Агар кўрсатмасанг ҳуснунг, ўзумни ман урай дерман.
* * *
Жустужў айлаб париваш маҳвашим кўрдум букун,
Дам-бадам жон куйдурурға оташим кўрдум, букун.
Бир анингдек нозанинни орзу айлаб мудом,
Айлаб ул юз минг таманно келмишин кўрдум, букун.
Булбули гўё эди ё тўтийи шаккар лисон,
Бир келиб гул остида ўлтурмишин кўрдум, букун.
Ман хаёл эттим, тирикдурман анга хизмат қилай,
Бир даме турмай қошимдин кетмишин кўрдум, букун.
Қасд этар доим рақиблар қилғали ёрдин жудо,
Бу фалак юзи қарони гардишин кўрдум, букун...
Кўзлари жаллод доим расмидур жавру жафо,
Неча мандек ошиқин ўлдурмишин кўрдум, букун
Сан қулоқ сол, эй нигоро, ҳар куни овозиға,
Айтадур доим Садойи, нолишин кўрдум, букун.
* * *
Хаёли хом этиб ул ёрни меҳмон қилай дерман,
Бу жисми нотавоним дардиға дармон қилай дсрман.
Бориб ёримни ман айлай дилу жоним била таклиф,
Агар ул бўлмаса бул манзилим вайрон қилай дерман.
Анинг хоки қудуми кулбаи вайронама етса,
Ки бу жонимни ман анга яна қурбон қилай дерман.
Тамоми шаъну шавкат, тахту бахтимни бериб барҳам„
Бароҳи ҳақ бериб, аммо ўзим урён бўлай дерман.
Садойи бу тирикликдин фано кечгони хуш эрди,
Ўзимни ўлдириб олдида, қатли жон қилай дерман.
* * *
Аё, эй дилбари жоним, келиб ҳолимни сўрмассан,
Шитоби беадад айлаб қошимда лаҳза турмассан.
Қилиб жаҳду жадал доим сани кўнглинг олай дерман,
Нечук зеҳнинг парешондур табассум бирла кулмассан?
Сани бирла мани, жоно, бор эрди аҳду паймоним,
Ғараз бир неча одамдек на деб аҳдингда турмассан?
Агар маҳшар куни бўлса санга ваҳми қиёмат йўқ,
Ажаб умринг узун эрмиш, билурман, ҳаргиз ўлмассан.
Тушуб ишқим санга ногаҳ, тириклик лаззати кетти,
Гувоҳим зағфарондур, рўйи бу зардимни кўрмассан.
Манинг бир мақсудим шулдур, аёғинг остида ўлсам,
Ниҳоятсиз улуғдурсан, нетойин, кўзга илмассан.
Куюб ҳажринг била эмди Садойи кул бўлуб кетса,
Нечук сан айрилурсан, деб қиё кўзингни солмассан.
* * *
Неча кундур ул санам ошиқлиғим билганмукин,
Бул сабабдин ё магарким кўргани келганмукин?
Ёр бу ошиқларини ҳолини сўрғон била,
Поралар бўлғон юракда ёралар битганмукин?
Гарчи ул Фарҳоду Ширпн зор йиғлаб ўттилар,
Жондин кечган манингдек одаме бўлганмукин?
Бир кўрай деб орзу айлаб санам дийдорини,
Остонинг туфроғина ёстониб ётганмукин?
Шарҳ қилди гарчи ҳар ким ҳасбу ҳолим номасин,
Дафтари иншони мандек муншилар битганмукин?
Эй халойиқлар, сўзингиз қолмасун болоу паст,
Мандин ўзга бу жудолиқ шарбатин тотганмукин?
Халқи оламни бари айлар саропо орзу,
Жону дил бирла манингдек ҳеч кпм кўрганмукин?
Май ичиб гаҳ маст ўлуб шамшириднн қилмас ҳазар
Бу Садойини қазоси ё яқин етганмукин?
* * *
Бир манингдек ёр деб девона бўлған бормукин?
Шамъ янглиғ ҳусниға парвона бўлған бормукин?
Оҳ уруб ҳардам фиғон айлаб жунун саҳросида,
Молу мулкидин кечиб девона бўлған бормукин?
Тўтийи гўё бўлуб, ё боғ аро булбулларин
Чуғз янглиғ манзили вайрона бўлған бормукин?
Ман юруб ёлғуз биёбонларда саргардон бўлуб,
Ёр бирла ҳамдаму ҳамхона бўлған бормукин?
Куфр элини хуш кўруб, зунор боғлаб доимо,
Эмди мандек соқии майхона бўлған бормукин?
Эй Садойи, аввалу охир замона ҳақ учун,
Бир санингдек дунёда афсона бўлған бормукин?
* * *
Оҳ, найлай, куйди жоним ёрни парвосидин,
Қолған умрум кетса охир термулуб арқосидин,
Гизлотур ул моҳпайкар кипригини ман сари,
Дийдам узра сончилур ҳар лаҳза қоши ёсидин.
Минг жароҳат бирла борсам ман ани даргоҳиға,
Улмагай эрдим магар май берса дасти тосидин.
Ҳар нафасда дилбарим юз минг ўлукни тиргузур
Дардима топсам даво дерман Масиҳ анфосидин.
Эй Садойи, сан бу ёрингни мажозидек кўруб,
Айланиб токай турорсан уйини тегросидин.
* * *
Ёр ишқидин, дўстларим, гумон қилманг, ўларман,
Тегди мундоғ ғам манга, эмди қачон куларман? "
Тошлаб кетти нигорим, ул ёри меҳрибоним,
Келиб ҳолимни сўрмас, нечук илож қиларман?
Олиб қўлға назирим даргоҳиға ул эрни,
Шояд назар қилғай деб ҳар кун бориб келарман.
Элдин ҳазар этмаса, манга назар қилмаса,
Югуруб-елиб йўлида оёғимдин қоларман.
Олам бари билибдур, ўтдек ёниб турубдур,
Борсам куяр оёғим, йироқ ердин қарарман.
Бўлсун саломат ёрим, ул ёри меҳрибоним,
Ошиқлиқни даврини эмди яхши сурарман.
Ҳижрон чўлида ташна беобу нон, гушна,
Минг йилғача аҳдимни эмди бузмай турарман.
Эй ёрижони маҳваш, чандон ҳароси дилкаш,
Бўлғил мани гувоҳим, ёлғуз сани суярман.
Келди Садойи буткул айлаб санга таваккул,
Иброҳими Адҳамдек ўзим ўтқа урарман.
* * *
Шамъ янглиғ ёрга парвонау ахгардиман,
Оташи ишқи муҳаббатни горак табгардиман.
Билмайин суду зиён овораи ҳар ён бўлуб,
Бул ғариб жонимга доим дарди саргардондиман
Кўп умед айлаб ҳамеша илтифоти ёрдин,
Эшигида термулуб, ҳар лаҳза рўйи зардиман.
Ёр деб ҳар субҳу шом ўлмакға айлаб изтироб,
Демагил номард ҳаргиз, мардларни мардиман.
Сан киму, эй зоҳидо, манга насиҳат айдамак?!
Ишқ устодини тайлим айлаган шогирдиман.
Кам баҳо қилма Садойини харидорим манинг,
Дурри дарёйи жавоҳирларни резахўрдим.ан.
* * *
Ҳар дам йиғласам санга, ёр, вафо қилурмусан?
Лутфу карамки сандадур, ҳеч бир ато қилурмусан?
Ҳожату мақсадим тилаб, мисли ғариби бенаво,
Тилга олиб отинг десам, ҳеч бир садо қилурмусан?
Мустаҳиқинг агар бўсам, борсам даргоҳингга ман,
Ҳақни йўлида биргина, харидори қилурмусан?
Эмдики манга мунча кўп қасд араз қилиб мудом,
Жоним олурға, эй пари, мунча жафо қилурмусан?
Яхши бир учрадинг манга, эмдики айлайин савол,
Сайқали ғам била магар дилни сафо қилурмусан?
Салтанати ҳаво била, ҳай-ҳай улуғлиғинг сани,
Гарчи санга ярошадур, мунча ҳаво қулурмусан?
Гоҳ кўнгул қилиб кашол, сан сариға боқиб мудом^
Дабдабаи араз ила доим низо қилурмусан?
Баҳру бару баланду паст, барча вужуҳ шоҳидинг,
Бўлса ёмон-яхшини мунча бажо қилурмусан?
Ҳайф сани бу ишларинг, мандин ўзингни беркитиб,
Ҳаста Садойи бандага, боз жафо қилурмусан?
* * *
Ул ёри азизим деб, ман эмди самандарман,
Куйди бу дилу жоним, монандаи ахгарман.
Бу дашту биёбонда, монанди бўлуб Мажнун,
Бир ерда қарорим йўқ, юрганки қаландарман.
Ёшим етиб элликка, сақолим оқарганда,
Хизматга буюргай деб, ёр олдида навкарман.
Давоту қалам бирла, илгимға олиб қоғаз,
Кўргин яна номамни, ҳам соҳиби дафтарман.
Ҳарчанд рақиб айтур, бу талх ёмон аччиғ,
Билгил, ки эй азизим, ман шаҳд ила шаккарман.
Ер ила бўлуб ҳамдам хизматни бажо қилса,
Айб этма Садойини ҳар маънида чоқарман.
* * *
Тун оқшом келди кулбамға мани ул дилрабо ёлғуз.
Кируб оҳиста-оҳиста, анингдек пур сафо ёлғуз.
Туруб бехост ўрнумдин қўлумни лом алиф айлаб,
Ман айдим, сан нечук келдинг бу ерра, марҳабо, ёлғуз.
Магар келдингму,»эй дилбар, дедим жонимни олғони,
Солиб зулфи паришонинг кийиб гулгун ҳабо ёлғуз.
Ҳавас бирла санидек ёр манга орзу эрди,
Қилай деб хоки пойингни кўзумға тўтиё ёлғуз.
Топилмас икки оламда санидек нозанин дилбар,
Қи тушган банди фироқингға мандек мубтало ёлғуз.
Билурман олами кавнайнда сандек подшоҳ йўқдур,
Бошингға соя қилған ғайбдин боли ҳумо ёлғуз.
Садойи айтадур эмди кечиб бу молу мулкидин,
Санга ҳеч бормукин мандек ки бўлғон мосиво ёлғуз.
* * *
Нигорим ишқидин куйдим, давосн бормукин ҳаргиз,
Тушуб зулмат аро қолдим, зиёси бормукин ҳаргиз?
Келиб кетти мани ёрим, нечук билмай қолибдурман,
Яна минг йил қараб ётсам, қазоси"бормукин ҳаргиз?
Қилич қошин ҳавола айлар ул жаллодлар янглиғ,
Магар жоним олурға ё ризоси бормукин ҳаргиз?
Саропо халқи оламдин бари сандин умед айлаб,
Манидек икки оламда гадоси бормукин ҳаргиз?
Садойи айтодур йиғлаб, сўранг зинҳор ёримдин,
Манга ул қилмағон боз ҳам жафоси бормукин ҳаргиз?
* * *
Хайр қилмоқ хотирингға келса, эй марди қуёш,
Ҳар кишига бермагил албатта чарлаб нону ош.
Демағил, бу яхшилиқ қилсам қилур деб яхшилиқ,
Бўлмағай осон тутуб ҳар ваҳшини қилмоқ ювош.
Эй буродар, бўлса ақлинг яхшилар даргоҳиға —
Молингу жонингни бер, остонасидин олма бош.
То тириксан қилмагил ҳар ким била жангу жадал,
Кўп савоб эрмиш уруш орқасидин қилмоқ ярош.
Кимни кўнглунг суйса хидмат айла жону дил била,
То юракдин оқса қону кўзларингдин оқса ёш.
Эй Садойи, бу ғаниматни дилу жонингда кўр,
Неча тиклаб боқса ёрингга қачон ўхшор қуёш.
* * *
Вужудум мулкиға, жоно, ки ул моҳи жаҳон эрмиш,
Баробар даргоҳингда бўлса хоҳ яхши, ёмон эрмиш.
Юборсанг ҳар кишини бир тараф хидмат учун ногаҳ,
Олиб келган ҳамону олдуруб келган ҳамон эрмиш.
Қўлумға пой олуб, кўксум нишон этмак маҳал бўлса,
Нишон ургон ҳамон, ёйини синдурғон ҳамон эрмиш.
Келиб бу аввалу охир қўлини лом алиф айлаб,
Ки тик турған- ҳамону хоҳи ўлтурғон ҳамон эрмиш.
Қолур кўргач киши ҳайрон, дегай бу ишларинг таҳсин,
Ки йиғлатган ҳамону хоҳи кулдурган ҳамон эрмиш.
Ҳамиша терм.улуб ётиб сани йўлингда, эй жоно,
Қизил, оқу, қарою хоҳи бўлса заъфарон эрмиш.
Елиб-югриб эшигингда сани деб баъзи одамлар,
Қилурлар нафъ деб ҳар иш вале сандин ризо эрмиш.
Санга хидмат учун доим бериб жон нақдини ҳар кун,
Ўтун олғон ҳамону ўтга куйдурғон ҳамон эрмиш.
Ўзингни тут, дема ҳаргиз фалон ибни фалонман деб,
Ўзини махтаган одам ёмонлардин ёмон эрмиш.
Билурмусан, Садойи, бу Навоийдин масал қолган,
Сув кетурғон ҳамону кўза синдурғон ҳамон эрмиш,
* * *
Келмади бир кун сўраб ул ёри жононим ғараз,
Ҳар нафасда қилғучи дардимға дармоним ғараз.
Ёр бизлардин йироқ, ман бўлуб ёрдин йироқ,
Кошки бориб кўрорға етса дармоним ғараз.
Қўймагай эрди мани мундоғ паришонҳол ила,
Бир такаллум айлаб ул юз марта хандоним ғараз.
Ҳасратида орзу айлаб анга бўлдум адо,
Тушмади ҳаргиз қўлумга дурри ғалтоним ғараз.
Мақсадим, улдур мани, қўшса шаҳодат аҳлиға,
Доманиға тегмасун дерман, қизил қоним ғараз.
Ман кечибман кўз тутуб кўрмай тириклик лаззатин,
Келсину олсун мани бўлса керак жоним ғараз.
Кечалар бўлса чиқар доим Садойидин садо,
Ой юзингни кўрмасам ман кўпдур армоним ғараз.
* * *
На деб, эй дилбари жонон, сиримни элга фош этдинг,
Юракни куйдуруб, жонимни ўртаб, кўзни ёш этдинг.
Қилиб сабру таҳаммул ҳам қаноат айлагай эрдинг,
Юзингни зебу зийнатлар бериб мисли қуёш этдинг.
Ажаб сандин бузуб андозаи бу ошноликни,
Ки Азроил била ҳамдам бўлуб жоним талош эттинг.
Дилим бормас, десам мўъмин, десам бу ишларинг таҳсин,
Бу аждодинг ила эмди мани таҳсинпош этдинг.
Сони ишқинг била доим кезарман дашту саҳролар,
На ёздим ман, эгилдим ман, мани туъмамни тош эттинг.
Ки мандин беадаблик ўтти, арога низоъ тушти,
Улуғлиқ айладинг, охир келиб яхши ярош эттинг.
Садойидек такаббур тўдаи ужбу риё қулни,
Илоҳи раҳм қил ҳолимға ким лутфунгни фош эттинг.
* * *
Алифдек қоматимни, эй пари, монанди нун қилдинг,
Эсиз гўё забоним сўзлашур вақтида гунг қилдинг...
Ки сандин ўзгага бориб, ки ман дод айласам бир-бир,
Қилич қошинг била олам барини қатли хун қилдинг.
Мани бошимга сан солдинг ҳазорон шўришу ғавғо,
Жаҳонда кўзларимға рўзи равшанларни тун қилдинг.
Умид айлаб, аё дилбар, сани қошингға келгоним,
Муҳиблик кишидек қўл кўторуб ончи қин қилдинг.
Сани қилмишларинг кўп деб, гуноҳим айламай изҳор,
Садойи, хастадил бечорани доим забун қилдинг.
* * *
Айюҳалаҳбоб, айлай эмди ман девоналик,
Ошно тутганларимиз қилдилар бегоналик.
Оҳ, кетти бизни тошлаб, вой, ул султони ҳусн,
Бул бузуқ кўнглумға солди фитнадин вайроналик.
Неча кунлар билмадук ул ёри жони қадрини,
Касбу корим эмди бўлди ўлгуча гирёналик.
Қон ютуб ман лола янглиғ, доғи танҳолик била,
Ўтти умрум, ёр бирла қилмадим ҳамхоналик.
Орзу айлаб кўрой деб доимо ул ёрдин,
Шамъ янглиғ ҳусниғаким бўлди иш парвоналик.
Эй Садойи, бошладинг қайдин туганмас достон,
Элға қилғон ҳасби ҳолингдин букун афсоналик.
* * *
Эй табиби ҳар касал, дардимға дармон қилмадинг,
Йиғлатиб доим мани бир лаҳза хандон қилмадинг.
Ман кетарман зор йиғлаб ҳасрату армон била,
Манзилингға, эй пари, бир лаҳза меҳмон қилмадинг.
Эй нигоро, ман на ёздиму на қилдим санга,
Интиқоли вақт бўлди, таскини жон қилмадинг.
Бир келиб, эй шаҳсуворо, давлати олинг била
Ғамларимни манзилин торожу толон қилмадинг.
Доимо айлаб мани табъи дилимни бедимоғ,
Душманингни кўнглини бир лаҳза хуфтон қилмадинг.
Ман билурман, сан эрурсан асл соҳиб ихтиёр,
Қайси бир мушкилларимни ҳайф осон қилмадинг.
Айтадур йиғлаб Садойи мисли булбул зор-зор,
Кўрсотиб гулдек юзинг, ақлини ҳайрон қилмадинг.
* * *
Ёр пинҳон кўзларимдин, шарҳу имлосин кўрунг,
Ман сариға тортулуб бу қошу ҳам ёсин кўрунг.
Куйдуруб олам барини соғари мажлис тузоб,
Сунмагон бизларға ҳаргиз май била тосин кўрунг.
Айламас манзур ҳаргиз ул Сулаймон тахтини,
Мисли Исо маскану жойи Масиҳосин кўрунг.
Нрни топмоқ учун ман айладим азми сафар,
Бизни ғарқоб этгали ғам бирла дарёсин кўрунг.
Ҳар кишига етгусидур кечалар шамъи сафо,
Офтоби ваззуҳодин ҳусн заҳросин кўринг.
Бир анингдек нозанинга олами офоқ ҳама,
Жон берурлар ғоибона халқ ихлосин кўринг.
Орзу айлаб Садойи кўрса ногаҳ ёрни,
Қўлга тушган бандидек эмди таваллосин кўринг.
* * *
Кўрмайин кетсам юзингни, эй нигорим, яхши қол,
Сарв қад, симин бадан, эй гулузорим, яхши қол.
Ошно тутдим сани наҳну қасамнодин бери,
Кўз очиб бир кўрмадинг, кўзи хуморим, яхши қол.
Боғ ичида бу димоғимни муаттар айладинг,
Беҳтарини уду анбар, мушкборим, яхши қол.
Эшигингда бул мани оворау сарсон қилиб,
Салтанат тахтида доим тождорим, яхши қол!
Раҳм қилмай ҳар замон айлаб юракни поралар,
Қилғучи жон қатлини, эй зулфиқорим, яхши қол!
Бир азиз бошимни ҳар кун зери по айлаб мани,
Уйнотиб отингни ҳар кун, шаҳсуворим, яхши қол...
Раҳми келса гоҳлар айлар кишиға илтифот,
Эл аро машҳур соҳиб ихтиёрим, яхши қол.
Айтодур доим Садойи ҳар замон айлаб умид,
Ою кунни кўрмаган кўзи хуморим, яхши қол.
* * *
Ажаб фосид хаёл эрди, париға ошно бўлдум,
Нечук қаттиғ кун эрди, эй пари, сандин жудо бўлдум.
Улар ҳолатға еттим, бир келиб ҳолимни сўрмайдур,
На армондур, на ҳасратдур, ғами бирла адо бўлдум.
Сани бу оташи ҳажринг вужудим айлади ахгар,
Жудолукда куюб бир ўчгон ўтдек безиё бўлдум.
Мани соҳиб сухан қилди сани бу боиси назминг,
Биҳамдилло дейин бу ваъдасида бериё бўлдум.
Тегиб ишқи, жунун элдин кетибдур қисматин қадрим,
Аёғ остида қолғон бир ёмон хоки сиёҳ бўлдум.
Тилимға ҳарна келса айтулур бу телбалар янглиғ,
Насиҳат олмағон оламда бешарму ҳаё бўлдум.
Ушотти зарби ишқинг бу қамишдек жисму жонимни,
Аёғ остида янчилғон бамисли бўрё бўлдум.
Сани деб айлади барҳам Садойи шаъну шавкатни,
Кечиб бу тахту бахтимдин эшикларда гадо бўлдум.
* * *
Буродарлар, адо бўлмас агар айтсам мани дардим,
Оқарди сочу сақолим, қани ёр_олдида қадрим?
Мани дардимни билмас ёру дўстум, аҳлу фарзандим,
Бошим олиб кетойин, тобмасунлар пои бу гардим.
Дилай десам юруб сайру тамошо олами офоқ,
Жаҳонда ҳар куни ашкол тамомиси мани пандим.
Сўроғингни қилиб истаб, аё эй нозанин дилбар,
Бўлуб масту жунун ҳар масжиду майхонаға кирдим.
Тегиб бу тиғи ҳижронинг дилу жонимни ўткорди,
Чидаёлмай бу дардимга ўзим туфроқ ўла қолдим.
Садойи айтодур эмди бошим элиға етганда,
Сани излаб тополмай, ҳар жафоу жаврлар кўрдим.
* * *
Нигоро, санга жон берсам, бўлурму манга жон пайдо,
Магар бўлғаймукин шоядки умри жовидон пайдо?
Агарчандики олам ичра неъматлар фаровондур,
Ҳунар касб этмагунча бўлмағай бир фарча нон пайдо.
Тиконсиз гул қачон бўлғай, машаққатсиз иш оламда?
Бўлур ҳар ганжида албат аждаҳоу йилон пайдо.
Ададдин ошти жабри ёрни, айтсам адо бўлмас,
Гувоҳим чеҳраи зардимда бўлди зағфарон пайдо.
Йиғиб оламни бошимға букун ғавғойи ом айлаб,
Тўкуб қонимни дерман, ман ки қилсам ончи қон пайда.
Садойи, йиғламоқлиқ ёрни олдида айб эрмас,
Қизил гулға бўлубдур булбули бехонумон пайдо. |
|
Ўзбек сўзлари Навоий даврида қандай жаранглаган |
|
|
|
|
04.11.2010 12:36 |
|
Алишер Навоий асарларига тузилган луғатлар орасида XV аср Ҳиротда яратилган Толеъ Ҳиравийнинг «Бадоеул-луғат»и алоҳида ўрин тутади. Бу луғат бевосита Султон Ҳусайн Бойқаро буйруғи билан амалга оширилганлиги ва XV аср эски ўзбек тили ҳақида ноёб маълумотларни сақлаб қолганлиги билан катта илмий ва амалий аҳамиятга эга. Уни ўрганиш бугунги кундаги кўпгина сўзлар ўша давр Ҳирот ўзбеклари тилида бошқачароқ талаффуз қилинганлигини кўрсатади. Чунончи, тўрт сўзи, Толеъ Ҳиравийнинг кўрсатишича, Навоий яшаган даврда тўрт шаклида талаффуз қилинган экан, ўтун сўзи утун шаклида бўлган. Ҳозирги ўлум, ўртоқ сўзлари улум, урток шаклида қўлланилган экан. Аскар, қўшин маъносидаги черик сўзи чирик тарзида ифода этилган. Қисқаси, «Бадоеул-луғат» маълумотларига қараганда, унда жуда кўп сўзлар шоир асарларининг нашрларида бугун, биз ишлатаётгандан бошқачароқ талаффуз қилинган экан. Ўқувчиларда, хусусан навоийшуносларда савол туғилиши мумкин. Наҳотки юқоридаги сўзлар XV асрда бошқача талаффуз қилинган бўлса?
|
|
Батафсил ...
|
|
