|
Абдураззоқ Бимий (1850-1926) |
 |
 |
 |
|
20.03.2014 18:30 |
|
Бимий 1850 йили Андижоннинг қишлоғида замонасининг ўқимишли оиласида туғилди. Ёшлигидан илм-фанга зўр ҳавас қўйган Абдураззоқ ўзбек, форс ва араб тилларини, шунингдек, классик мусиқа, хаттотлик илмини ҳам қунт билан ўрганади.
Бимий ўз ижодини жуда эрта бошлайди. Катта истеъдоди ва меҳнати, тинимсиз изланиши туфайли замонасининг истеъдодли шоири сифатида танилади. Бимий асарларини тўплаб девон тузган. Аммо бу девоннинг излари топилганича йўқ.
XIX асрнинг иккинчи ярмидаги Фарғона адабий ҳаракатчилигида маълум ўринни эгаллаган Абдураззоқ Бимий 1926 йилда вафот этган.
ҒАЗАЛЛАР
* * *
Ишқ ичра у Мажнун ҳам парвона экан мендек,
Лайлини фироқида афсона экан мендек.
Ғам тоғида қон йиғлаб, Ширин ғамида Фарҳод,
Ҳасратда ўшал ошиқ ҳайрона экан мендек.
Ўртанди Зулайхо кўп Юсуфни фироқида,
Ҳар балдада дилдори бегона экан мендек.
Овораи ҳижронлар саҳрои маломатда,
Муштоқи висоли ул жонона экан мендек.
Эй маҳваши барнолар, жон куйдириб ошиқлар,
Рухсорини шамъиға парвона экан мендек.
Майхоналара келмиш махмура дареғ этма,
Май сун кечалар муҳтож паймона экан мендек.
Узрони ғами бирла Вомиқни дилу кўнгли,
Ишқ офатида Бимий вайрона экан мендек.
* * *
Меҳри рухингни даврида зулфинг шикан-шикан,
Топар димоғим анда насими Хўтан-Хўтан.
Лаъли лабингни даврида холингму ё магар,
Кавсар лабида қилди қаро қуш ватан-ватан.
Ошуфта қилди кеча тушумда димоғими,
Ўйнаб сабо сунбулинг узра суман-суман.
Мужгон учи қадалди келиб сийна чокима,
Қилмас руфуъ ғунчани жайбин тикан-тикан.
Бердим кўнгилни ишқида жондин умид йўқ.
Пироҳанимни ўлсам агар Қил кафан-кафан,
Лаълинг муяссар ўлмаса лабташналарғаким,
Суннат айлама сиҳри ҳароратини баман-баман.
Эй кўз асири ўлдинг ўшал гулузорни,
Боқдинг юзиға эмди чекарсан миҳан-миҳан.
Ўлсам фироқи тиғи билан дафн айла мани,
Қилсун танимни туъмаи чун зоғ заған-заған.
Нетсун фиғону нолалар этмай гар ўлсам,
Бу хаста Бимий, бўйниға зулфи расан-расан,
* * *
Бор эрди Абдураззоқ девонахў,
Ки девона эрмас, нек табъ, накў.
Биров топмас айбин атворидин,
Қилур ҳажв ўз тўну дасторидин.
Бўлуб Хўқанд анинг маскани,
Ҳажвгўйликдур шиор этгани.
Бу баҳри тавил туркини қилди рақам,
Маликзодадин топди ул дам карам.
* * *
Бир кун мен зори беёр ғамхор, саҳрода кўрдим бир инсон,
Ўз ўти бирла ўзи туташгон, гирён, урён, тирноғи ўсгон.
Йиртиб яқосин, тирнаб лиқосин, умри бақосин бермиш фаноға,
Кўнгли маломат тошида синғон, ишқ офатидин бағри эзилгон.
Гар дийда эрди, оҳлар бошида сингон ошиёни.
Саҳрони тутгон ўтлиғ фиғони, сайр айлар бесабру сомон.
Бошидин олмиш ким ҳушин они, кетмиш қўлидин ақли инони,
Оқмиш кўзидин бағрини қони, дарди ниҳони ўлмиш намоён.
Сўрдим бу кимни кўйида расво, йўқ анда ҳаргиз сабру шикебо,
Кўнглини дунё меҳридин узгон тарки ватандур, чун воқиф ўлон.
Фарёдидин танг бу дашту саҳро, туфроғи, ашки, селобидин қон,
Зоҳирда ўлмиш Мажнуни расво, ботинда Лайли ишқида султон.
Кам қилма, Бимий, ишқини ёраб, куйингда Мажнун саргаштадин то
Доим сени деб, ишқингда йиғлаб ўлсун макони дашту биёбон.
МУХАММАС
Мен асири ғамзаи бир гулузор ўлдим яна,
Мубталои икки зулфи тобдор ўлдим яна,
Кунжи ғам ичра туну кун интизор ўлдим яна,
Кўйида қон йиғламай, найлайки, зор ўлдим яна,
Оҳ, бу ерда туролмай, беқарор ўлдим яна.
Васли умиди била чашмим тўкар чун ошкор,
Ииғлагайман кечалар ҳижрони бирла зор-зор,
Қолмади дарди фироқида инону ихтиёр,
Ҳасратида дилда дардим, кўз ёшимдур шашқатор,
Мен гирифтори ўшал Шириншиор ўлдим яна.
Оҳ, бир соат келиб, ҳолинг нечун, деб сўрмади,
Келса негаҳ, лоақал бир лаҳзае ўлтурмади,
Кечалар тортган фироқида азобим кўрмади,
Бошима шафқат ниҳоли соясин солдурмади,
Найлайин, бир меҳрсиз ёра дучор ўлдим яна.
Ноз ила гулшанда очти оразин ул сарвиноз,
Олди хушимни бошимдин, айлади беимтиёз,
Лол ўлуб қолдим қилолмасдин боқиб ифшойи роз,
Кечти умри мустадоми ҳасратида қишу ёз,
Бу таманнолар била беихтиёр ўлдим яна.
Нолаю афғонима ерда башар, кўкда малак
Сабр этолмас, чарх уруб ҳолимға йиғлаб нўҳ фалак,
Мумкин эрмасдур ғамим шарҳини айтмак як-баяк,
Мумкин эрмас ҳасрати Бимийни маҳсуб айламак,
Ғуссау, ғам нақди бирла бешумор ўлдим яна. |
|
Сомерсет Моэм. Ижод алангаси |
|
|
|
|
28.10.2013 16:43 |
|
Миссис Форестернинг “Ахиллес ҳайкали” номли илк детектив асари чоп этилганда у 57 ёшни қоралаган, бир қатор асарлари билан кўзга кўриниб қолганди. Авваллари унинг ўзига хос истеъдоди ўқувчилар назарига тушмаган, бу эса унинг китоблари сотилмаслиги сабабли эди. Лекин танқидчилар Форестернинг янги асарини мақтаб кўкларга кўтаришди.
Ижод билан бирга бу аёл сиёсатда ҳам кучини синаш ва ҳатто парламентга чиқиш фикридан ҳам ҳоли эмасди. У ҳар шанба кунги зиёфатида кўпчилик қатнашишини истарди. Базмларга фақат бир киши, яъни эри Алберт Форестернинг хуши бўлмасди, холос. Кўпчилик уни зиқналиги боис зиёфатларга иштиёқи йўқ деб ҳисобларди. Форестер хонимнинг унга қандай турмушга чиққани ҳам жумбоқ эди. Албертнинг марка йиғишга мойиллишни сезган таниш-билишлар унга “Филателист” деб лақаб қўйишганди. Алберт каттагина бойликка эга бизнесмен эди. Ўзи ғамгин, маъюс юрса-да, гоҳо ҳуда-беҳуда сўзлаб қолар, эгнидан оҳори тўкилган кийимлар тушмасди. Бироқ хотини бунга мутлақо эътибор бермас, аксинча унга меҳрибон, ўрни келганда эрини менсимаганларни изза қиларди. Миссис Форестернинг ҳаётини тубдан ўзгаргирган воқеа йил охиридаги зиёфатда содир бўлди. Ўша куни стол атрофида бу аёл барчани оғзига қаратган эди, бутун вужуди билан тинглаётган меҳмонлар фақатгана савол бериш мавруди келгандагана нотиқнинг сўзини бўлишарди. Зиёфат қизигандан қизиб борарди. Кутилмаганда шовқин-сурон кўтарилди.
— Нима бўлди, Картер? — деб сўради миссис Форестер оқсоч аёлдан. — Уй қулаб тушмадими мабодо?
— Кечирасиз, хоним, янги ошпаз жомадони билан кираётиб қоқилиб кетди.
— Янга ошпаз деганинг нимаси?
— Миссис Булфинч бугун ишга чиққани йўқ.
— Жаноб Форестернинг хабари борми? — сўради хоним гўёки бу ишга эри масъулият билан қараши лозимдек.
— Жаноб Форестер чиқиб кетганлар. Мана бу хатни етказишимни айтди, — дея букланган қоғозни узатди оқсоч.
Хат мазмуни миссис Форестер кайфиятини аста-секинлик билан ўзгартира бошлади. Унинг юз ифодасидан Албертдан бутунлай ажралганлигани уқиб олиш мушкул эмасди.
Форестер хоним ўқиб бўлгач, хатни ғижимлаганча йиғлаб юборди:
— Қандай ноҳақлик! Қандай даҳшат!
— Нима бўлди? Тинчликми? — сўради ҳамкасби жаноб Симмонс.
— Олиб ўқинг, — деди хоним ғижимланган қоғозни узатаркан.
Жаноб Симмонс кўзойнагани тақиб ўқишга киришди: “Азизим, миссис Булфинч ишини ўзгартирганлиги ва усиз ёлғиз қололмаслигим боис бирга кетишга қарор қилдим. Бундай ҳаётдан сабр-косам тўлган. Миссис Булфинчни никоҳ қизиқтирмайди, ажрашишни истасанг, қайтадан оила қилишга қарши эмас. Унинг жойига янги ошпаз ёлладим. У билан тил топишасан деган умиддаман. Биз Кенингтон-роуддаги 41-уйдамиз.
Алберт”
Узоқ давом этган сукунатни жавоб Симмонс бузди:
— Бу нима қилиқ?
— Бу қандай хўрлик! Чидаёлмайман, — бақирди Форестер хоним қўллари билан юзини яширганча. Вазиятни тушуниб турган жаноб Симмонс вазминлик билан насиҳат қилди:
— Агар осуда ҳаётни маъқул кўрсангиз, унинг олдига боришдан ўзга чорангиз йўқ.
— Уни деб мен ошпаз билан уриша олмайман, ахир, — жаҳл билан гапирди Форестер хоним.
— Аслзода аёллари сизга зиён етказмайди. Бироқ бундай аёллар адойи тамом қшиди сизни, — тушунтиришга ҳаракат қилди Симмонс.
— Бугунги ишни эртага қўймасдан боришингиз керак, — қўллаб қувватлади меҳмонлардан бири.
— Хўш, бир қарорга келдингизми?
Миссис Форестер бироз ўйланиб турди, қўллари мушт бўлиб тугилди, сўнгра жавоб берди:
— Хону монимдан кечаманми, обрўсиз бўламанми, барибир, унинг олдига бормасдан қўймайман.
Миссис Форестер эртасига йўлга чиққанида кун чошгоҳдан ошганди. Жаноб Симмонснинг саъй-ҳаракати зое кетмади, у тез фурсатда манзилни топиб берди. Қўнғироқ чалингандан сўнг пешвоз чиққан аёлни у таниган эди.
— Салом, Булфинч. Аҳволларингиз тузукми? — ҳол-аҳвол сўради ўзини бардам ва мардона тутган миссис Форестер. — Хўжайинингиз уйдами?
Бекасини кўриб, гаранг аҳволда туриб қолган Булфинч саломлашгандан кейингина ўзига келиб, меҳмонни ичкарига таклиф қилди:
— Келинг, хоним, кираверинг... Алберт, миссис Форестер келдилар, — хабар берди у кенг хонага бош суқиб Форестер хоним уйга кирганда Алберт камин олдида, курсида газета ўқиш билан банд эди.
— Аҳволлар қандай, азизим, — сўрашди у эски қадрдонларча газетани четта ирғитиб.
— Афт-ангорингдан чакки эмас, — кўзини узмай хулоса чиқарди жаноб Форестер жавобни ҳам кутмасдан.
— Марҳамат ўтиринг, хоним. — жой кўрсатди Булфинч.
— Мен холи гаплашсак дегандим, Алберт, — дея мақсадини баён қилди меҳмон.
— Бунинг иложи йўқ, — деди Алберт бош чайқаб.
— Начора, унда шундай гаплашаверамиз,. — розилик билдирди миссис Форестер.
— Хўш, азизим, қулоғим сенда.
Форестер хоним вазминлик билан гап бошлади:
— Алберт, бу одатдаги ҳазилларингдан бири бўлса керак. Уйга қайтсанг дегандим.
— Вақтни бекорга сарфлаяпсан. Мени энди ҳеч нарса сен билан яшашга мажбур қила олмайди.
— Мен билан бахтли эмасмидинг? — сўради миссис Форестер юраги қалқиб.
— 33 йил дурустгина яшадик. Маълум маънода сен ўзингга хос эдинг, аммо менга эмас, Сен ижодкорсан, мен эса йўқ.
— Лекин мен ҳар доим иш билан овунмаганман, сени ҳам қизиқтиришга ҳаракат қилганман. Бир зум ҳам эътиборимдан четда қолмагансан.
— Тўғри. Ҳаётимнинг бир текислигига балки ўзим айбдорман. Бироқ бундай ҳаёт, умуман барчаси жонимга теккан. Мени бир нарса қизиқтиради. Шу меҳмонларингнинг еб-ичишдан бўлак қўлларидан бирор иш келармикан?
— Бу нима деганинг, Алберт? — суҳбатга аралашди Булфинч.
— Булфинч ишдан бўшашимни илтимос қилаяпти, давом этди Алберт авзойини бузмай. — Ҳамкасбларим билан маслаҳатлашдим. Ҳал қиламиз дейишди. Даромадим 900 паунд бўлса, учаламизга йилига 300 паунддан тушади, — дея ҳисоб-китоб қилди у.
— Бу пулга қанда яшаб бўлади? — сўради лаблари титраган миссис Форестер.
— Сенинг қаламинг бор, — эслатди Форестер мулойимлик билан.
— Китобларим даромад келтирмаётгани аён-ку сенга, — қошларини чимирди аёл.
— Детектив ҳикоялар яратиб кўринг-чи, — таклиф киритди ошпаз аёл тўсатдан. Форестер хоним бехосдан айтилган гапни кулгига олди ва хитоб билан деди:
— Менми? Бу ақлга сиғмайди. Бундай ҳикоялар билан одамлар талабини қондириб бўларканми? Ўзи детективга қарамаган инсонман.
— Ёмон фикрмас, — тасдиқлади Алберт.
— Детективлар жону-дилим. Кутубхонада тунги кўйлакда ҳушдан кетган аёл ҳақидаги сюжетни ўқисам ҳикояни қандай тугатганимни сезмай қоламан, — энтикиб гапирди Булфинч хоним вужудида ажиб бир енгиллик ҳис этиб.
— Мен эса Хайд-паркда тилло соатли жентельманнинг ўлик ётишини афзал кўраман. Бундай воқеа жиддий эътибор уйғотади, — деди Алберт қизишиб.
— У муҳим сирни билган. Қотиллар унга оғзидан гулламаслик шарти билан омон қолдиришни ваъда берганлар.
— У душманларидан қочишга улгурмаган, — лўнда қилиб якун ясади Форестер хоним.
— Сен яхшигина детективлар яратишинг мумкин, далда берди Алберт уни ижодга чорлаб. — Қўлимдан ўтмаган детективлар бўлмаса керак.
— Сенинг-а? — кўзлари чақнаб, ҳайратда сўради Форестер хоним.
— Мана шу нарса миссис Булфинч билан иккимизни боғлади. Ўқиб бўлган китобларни унга бермадим. Бир-бирига ўхшашларини тополмайсан. Солиштирсанг, ўзига хос бўлган фазилатни топасан, — паст, осуда товушда гапирди жаноб Форестер.
— Орамиздаги тафовутни энди англадим, — деди миссис Форестер овози қалтираб ва изтироб билан бош чайқаб. — 30 йилдан буён адабиётдан паноҳ излаган экансан-да.
— Тўғри англабсан. Детектив ҳақида ўйлаб кўр.
Булфинч хоним меҳмонни кузатаркан, ундан таксида кетиш-кетмаслигини сўради.
— Трамвайга чиқаман, — жавоб берди хоним.
— Миссис Форестер, сиз жанобдан ҳавотирланманг. Рўзғорни бинойидай эплайман. Ўзингиз биласиз, ойдай ошпазман...
Миссис Форестер оғиз очишга чоғланганда, бекатга трамвай келиб тўхтади ва у чиқиб олди.
Вақтни сўраш учун у ёнига ўгирилди-ю, тилло соатли, салобатли кишига кўзи тушди. Бу Хайд-паркда ўлиб ётган, Алберт тасвирлаган киши эди. У кондуктордан тўхташни илтимос қилди ва тушиб, кичик, қоронғу кўчага кириб кетди. Нима учун? Хайд-паркда тушиш фикри Форестер хонимнинг миясига яшиндек бир куч билан урилди. У Ахиллес ҳайкалидан бироз ўтгач, тўхтади, ҳайкалга разм солди.
Юраги ҳаддан зиёд тез урарди.
Эдгар Аллан По детективлари мана шу тариқа дунёга келгандир.
Уйга келгач, залдаги бир неча шляпаларга кўзи тушди. Ҳамма жамулжам эди. Хоним кўксини тўлдириб нафас олди ва меҳмонхонага аста кирди.
— Анча куттирганим учун узр. Чой ичдиларингизми?
— Биздан ташвишланманг.
— Мен муҳим бир янгилик айтмоқчиман. Энди детектив ҳикоялар ёзишга киришмоқчиман.
Меҳмонлар бу гапдан ҳангу-манг бўлиб қолишди.
— Детективни адабиёт чўққисига кўтараман. Илк ҳикоямни “Ахиллес ҳайкали” деб номлайман.
— Алберт нима бўлди?
— Уми? У бутунлай ёдимдан кўтарилибди.
— Уни кўрдингизми?
— Келинглар, Албертни ўз ҳолига қуяйлик. Ҳозир уни ўйлайдиган вақт эмас. Мен детектив ҳикоя ёзмоқчиман, — такрорлади баланд руҳда яна Форестер хоним.
— Сиз жудаям ажойиб аёлсиз! — мақташди меҳмонлар унинг соз кайфиятидан мамнун бўлиб.
Инглиз тилидан Ҳулкар Муҳаммедова таржимаси.
«Ёшлик» журнали, 2001 йил, 5-6-сон |
|
|
24.03.2014 18:49 |
|
Бу мақолани ёзишимга ҳаётда ўзим учратган икки воқеа сабаб бўлди. Дастлаб сизларга бир ривоятни эслатиб ўтмоқчиман. Чунки бу ривоят бизнинг мавзуимизга жудаям боғлиқ.
Қадимда бир одам эркароқ ўғлини донишманднинг ҳузурига олиб бориб, «шу фарзандимга насиҳат қилиб қўйсангиз, ширинликни кўп ейди», дебди. Донишманд бир ҳафтадан сўнг келишларини айтибди. Ота бир ҳафтадан сўнг ўғлини яна олиб борибди. Шунда донишманд ҳалиги боланинг бошини силаб «ширинликни кўп емагин, зарари бор», дебди. Бундан хайрон бўлган отаси «шу бир оғиз гапни айтиш учун бир ҳафта куттирдингизми?» дебди. Донишманд эса «мен ўзим ширинликни кўп ердим, болага насиҳат қилиш учун эса бир ҳафта нафсимни тийиб, ширинлик емадим, чунки одам олдин ўзи амал қилиб, сўнгра насиҳат қилса, кор қилади, акс ҳолда фойдаси йўқ», деган экан.
Энди бундан бир неча йиллар муқаддам мен гувоҳи бўлган бир воқеага тўхталиб ўтмоқчиман. Бир ташкилотда маҳаллий журналистлар учун йиғилиш бўлди. Йиғилишни олиб борувчи журналист кутилмаганда рус тилида гап бошлаб, бу ерда ўзбек тилини билмайдиган журналистлар ҳам борлигини, шунинг учун йиғилишни рус тилида олиб боришини айтди. Эътибор берсам, ўзбек тилини билмайдиганлар 4 киши, қолган 30тача одам ўзбек. Хуллас, йиғилиш рус тилида ўтказилди. Ҳеч ким «нима учун шунча киши 4та одамни деб ўзга тилда гапиришимиз керак?» демади. Ваҳоланки, Ўзбекистон мустақил давлат, унинг давлат тили - ўзбек тили. Бу қонун билан қабул қилинган. Шундай экан, нега энди йиғилиш ўзбек тилида олиб борилмаслиги керак? Агар 4 та журналист ўзбек тилини билмаса, бу уларнинг муаммоси. Чунки, ўзбек тили давлат тили бўлганига 20 йилдан ошди. Шу юртда яшагандан кейин давлат тилини билиши, ўрганиши керакми, йўқми? Нега энди саноқли бир неча кишини деб, бошқалар ўз она тили, давлат тилини бир четга суриб, ўзга тилда гапириши керак? Ҳурмат юзасидан дейсизми? Унда ўз она тилимизнинг, давлат қонунининг, маҳаллий ўзбек журналистларининг ҳурмати қаерда қолди?!
Яқинда яна бир воқеа бўлди. Мажлисда яна русча сўзлашув бошланди. қизиғ-а, бу сафар ҳамма ўзбек эди. Мажлис олиб бораётган одам ҳам ўзбек, фақат ўзбек тилини яхши билмайди. Энг ачинарлиси, бизнинг қўлимизга берилган қўлланма ҳам ўзбек тилида эмас. Бир тасаввур қилиб кўринг, бошқа бирон мамлакатда шундай иш қилишармиди? Сиз бирон хорижий давлатга бориб қолсангиз, сизни тушунсин деб ўзбек тилида гапиришмайди-ку! Энг қизиғи ҳеч ким миқ этмай тинглаб ўтирарди. Мен, кимдир гапирармикан, деб кутдим. Афсус ҳеч кимдан садо чиқмади. Чунки ҳеч ким эътироз билдириб, ёмон кўрингиси келмасди. Ачинарли ҳолат, хатто фожеа деб аташ ҳам мумкин. Сабаби, ҳамма нотўғри иш бўлаётганини кўриб турибди. Аммо ҳақиқатни айтишга ҳеч кимнинг юраги дов бермайди. Ҳақиқатни айтиб ёмон кўрингандан кўра, ҳақиқатдан воз кечиб манқурт бўлишни афзал санашарди. Мен эса тишимни тишимга қўйиб ўйланардим: «гапирайми, йўқми?». Агар ҳозир ичимдагини айтмасам, хато бўлишини тушуниб етдим. Нега ҳужжат ўзбекча эмаслигини айтдим. Ахир қачонгача раҳбарга ёмон кўринишдан қўрқиб, унинг хатоларига индамаслик мумкин?! Бундай ҳолат тараққётнинг илдизига болта уришини ўйлашимиз керак. Чунки, ўша бошлиқча ҳам ўзимизга ўхшаш бир банда, у ҳам хато қилиши мумкин, ҳадеб «сизники тўғри» деб ўтираверсак жамият хато-камчиликларга тўлиб кетишини нега ўйламаймиз?! Эртага эса ўша муаммоларни бартараф этиш кераклиги хақида бош қотириб қоламиз. Ўз вақтида эътироз билдириб, хатонинг олдини олишга эса юрагимиз бетламайди, ўз тинчимизни ўйлаймиз. Билмаймизки, ўз тинчимизни ўйлаб мум тишлашимиз эртага қимматга тушиши мумкин.
Энди эса яна ривоятга қайтсак. Демак, одам аввал ўзи амал қилиб, сўнгра насиҳат қилса, одамларга таъсир қилар экан. Энди бир ўйлаб кўринг, бугунги кунда биз журналистлар ўзликка қайтиш, қадрият ҳақида бонг урамиз. Аммо мажлисларда ўз тилимизни қўйиб, бошқа тилда гапирсак, бизнинг миллий қадриятлар ҳақидаги гапларимиз кимга ҳам таъсир қиларди. Энг муҳими шуки, биз эътибор бермайдиган бу иллатлар ёмон кўринишдан қўрқиб юввош ўтириш, оғизда бир гапни айтиб, амалда унинг аксини қилиш бизни ҳам кўп муаммоларга дучор қилади. |
|
04.02.2014 14:48 |
|
Янги тузумдан нажот кутган Ҳамзага ўхшаган ижодкорлар атеистик мавзуларда асарлар ёзишга ўтди.
Мустақиллик даврида тарихимизни, адабий меросимизни, айниқса, қирғин-қатағон қилинган ёзувчилар ижодини ўрганишга кенг йўл очилди, бу борада ҳозир кўп ишлар қилинмоқда. Жумладан, Ҳамза шеъриятининг ўзи биланоқ адабиётимиз тарихидан мустаҳкам ўрин олиши мумкин.
Ҳамза ўзбек театрининг яратилиши ва ривожига катта ҳисса қўшди. Дарсликларида бутунлай янги принципни қўллади: улар диний ва дунёвий илм асосида ёзилди.
Бир мақоласида «Ким ҳақиқатпараст, ким миллатни суювчи, ким ўз халқини бир кўзда кўрувчи, ким жамоат хизматига жони-молини фидо этувчи айтилсун, бу майдону ҳақиқатга кирсун», деб ёзди. Бир мухаммасида «Гар ҳақиқат йўлига бир раҳнамо топса кўнгул», дейди ва «Миллий ашулалар...» мажмуасида шу ниятини журъат билан тарғиб этади. Унда шоир халқни уйғонишга, бирлашиш ва ҳақиқат учун курашга чақиради: «Бирлашсун энди бошимиз, маслакда қари ёшимиз», «Ҳақ йўлида жон берсак, бўлсак миллат қурбони»...
Адиб бошқа бир асарида ҳаммага «бир кўз билан қарайлик», деган иборани ишлатади, халқни бою камбағалга ажратмайди. Ортиқча тўй-ҳашамлар, қиморбозлик, кўкнорихўрлик, маҳаллийчилик, бир-бирини кўролмаслик, дангасалик, айниқса, илмсизликни шафқатсиз танқид қилади: «Тонумаслар ўзларин беҳушлар», деб афсусланади: «Ўзингизга бир боқсангиз эди кўзингиз йиришуб», дея хитоб этади.
Форс ва араб тилларини пухта билган Ҳамза динга сидқидилдан ишонган. Отасига йўллаган бир мактубида «Бир бедона кафш сотиб олган эдим, рамазон келиб қолди: яна сотиб юбордим. Ифторлик ва саҳарликка харжладим», дейди.
Аммо 1917 йилги Октябр тўнтаришидан кейин мамлакатда большевиклар томонидан динга, мадрасалар, диндорларга қарши бошланган шафқатсиз оммавий кураш жуда ёмон оқибатларга олиб келди. Янги тузумдан нажот кутган Ҳамзага ўхшаган ижодкорлар атеистик мавзуларда асарлар ёзишга ўтди. Сўнгра динга нисбатан бошланган адолатсиз кураш дин раҳнамоларининг норозилигига сабаб бўлди. Бундай ҳол Ҳамзага ўхшаганларни чалғитди. У: «Мулла, эшонлар қутурди, дин, шариатнинг исмидан «ғозийлик» деган ёлғонга адашган эрлар сотилди» ва «Дўзахни писанд этмади куфринда Ниёзий», деб ёзди. Ҳамза аслида жаҳолатга қарши курашмоқчи бўлади. Шўролар даврида бирорта асарида ижобий маънода тасвирланган дин кишиси йўқ.
Баъзилар Ҳамзанинг мардикорлик воқеаси муносабати билан ёзган «Яшасун чун ватан ўғли» ва «Сидқи дил бирла дуо» шеърларида чоризмни мақтаган, ўз халқини мардикорликка даъват этган, деб уларга салбий баҳо берадилар. Эҳтимолки, бу шеърлар маҳаллий маъмурлар талаб-буйруғи билан ёзилган. Лекин Ҳамза «Подшоҳимизга садоқат кўрсатинг, аҳли ватан, то қурбон ўлсун жонимиз», деб даъват этган бўлса-да, шеърнинг руҳига ўз юртини, ўз халқини қадрлаш туйғуси сингдирилган.
Ҳамза аслида мардикорликнинг қандай оғир кулфатлар келтирганини яхши билади. «Соғиниб», «Салом айтинг» каби шеърларида мардикорларнинг фожиали аҳволини кўрсатиб беради. Лекин у шеърларига жуда муҳим бир ғояни сингдиради: жаҳолатда қолиб кетган ва ўз бахт-саодати учун курашмаган одамнинг жазоси шу, бу кунларинг сенларга сабоқ бўлсин, демоқчи. Қаранг: «Жазо шул қаю миллат, ки ҳикмат, илму фан билмас», «Эсак дониш эли ўлмас биз мунча расволар», «Бу кунлар ибрат ўлсун, эй...».
Адиб бошқа бир ўринда очиқдан-очиқ бундай деб ёзган эди: «Мана, букун ҳақиқат, ҳуррият воситаси билан эски хоин ва золим, мустабид ҳукумати 50 йилдан бери бўйин, қўл ва оёғимизга сезимсиз солуб келган умрлик оғур занжирларин кўзга кўрсатиб ечди, халос қилди. Букун ҳақиқат, мусовот воситаси била, бир тараф, золим амалдорлар, иккинчи тарафдан, раҳмсиз, шафқатсиз талончилар темир тирноғи остида пўстлари бутун сидирилуб, юраклари эзилуб... турган мазлум, ноҳақ фақиру бечора, етим, ғарибларнинг бургутлар панжаи маргидан баҳо қилди... Букун Остроумов, Илминский кабиларнинг тарбиясида яшаган ва анинг маслакига хизмат этувчи, ватандаги ўз орамиздан чиққан дин хоинларини ҳаётларин ҳақиқат майдонига отур. Ноҳақларни шарманда... қилур».
«Истибдод қурбонлари»да рус началниги оғир меҳнатдан ўлиб қолган ўзбек йигитини топиб: «Кўтаринг бу собаканинг ўлигини», дейди. Ҳеч қайси ёзувчи ўша вақтда чоризм башарасини Ҳамза каби дадил фош этган эмас. 1917 йил 21 октябрда ёзган «Уён Ватан» шеърида «Бу кун миллатга ўлсун ҳарна ҳимматимиз», «Битди истибдод, етсун ҳуррият», «Битсун назорат, қуллик, асорат» деб ҳайқирди. «Туркистон Мухториятина» шеърида эса «Тўрт юз йиллик Романов битгач давлати, кўтарилди асорат, хўрлик иллати», деб қувонади.
Бу гаплар бежиз айтилмаган эди. Ҳамза ўз юртида, Россияда ва ундан ташқарида юз бераётган ижтимоий-сиёсий воқеалардан яхши хабардор эди. Жадидлар отаси деб шуҳрат таратган Исмоил Ғаспиралини ўз устози деб билган шоир у вафот этганда шеър ва мақола ёзиб, «ботди хуршиди жаҳон», дейди. Туркистоннинг илғор зиёлиси, машҳур жадид Мунавварқорини эса, «муҳтарам устози олий», «маънавий ота», деб ҳисоблайди. Унинг «Сариқгул» (1916) тўпламидан «Яшасун чин ватан ўғли», деган шеър ҳам ўрин олган. Ундаги «Яша, Чайкин, Яшасун чун ватан ўғли Хўжаев» деган мисра бўлиб, ҳар тўртликдан сўнг (9 тўртлик) такрорланиб келади. Убайдулла Хўжаев ва Вадим Чайкин ўша даврнинг илғор зиёлилари, сиёсатчилари эди. «Садои Туркистон» газетасига бош муҳаррирлик қилган Убайдулла Хўжаев машҳур адвокат бўлиб, Қўқон Мухторияти ташкил топганда мудофаа нозири ўрнини эгаллаган эди. Вадим Чайкин «Голос Туркестана» газетасининг бош муҳаррири бўлган. Туркистондаги эсерлар партиясининг бошлиғи сифатида Беҳбудий, Закий Валидийлар олдинга сурган Туркистонга федерация мақомини бериш ғоясини фаол қўллаб-қувватлаган арбобдир. Ҳамза бу икки шахсни Туркистон халқининг оғир, ночор аҳволидан оқ подшоҳни хабардор этувчи ва оғирини енгил қилишни сўровчилар, деб билади.
Ҳамза Аҳмад Закий Валидий Тўғон билан дўст бўлган, у билан бирга халқ орасида тарғибий-ташвиқий ишларни олиб борган. Валидий ҳам уни ҳурмат қилган ва Туркистондаги энг машҳур, фаол сиёсий арбоблардан бири, деб ҳисоблаган. Маълумки, Закий Валидий зўр олимлигидан ташқари Туркистондаги миллий-озодлик ҳаракатининг йўлбошчиси сифатида тан олинган, «Туркистон Миллий Бирлиги» қўмитасининг раиси бўлган, жуда кўп сиёсий дастурлар, йўл-йўриқлар (масалан, жадидлар дастурининг) муаллифи бўлган ва ҳатто Ленинга катта мактуб ёзиб, барча ваҳшийликлар, адолатсизликлар, шовинистик сиёсат ва майда миллатлар ҳақ-ҳуқуқининг поймол қилинишида, эҳтимол, «йўл қўйилган хатолар бошида сиз ўзингиз тургандирсиз» дейишга журъат этган сиёсатчидир.
Тошкентда ўтадиган «Туркистон Миллий Бирлиги» конгрессига қатнашувчилар тўғрисида сўзлаб, Валидий шундай дейди: «Лекин Туркистоннинг таниқли сиёсий арбоблари Алихон Букайхон, Турор Рисқулов, Аҳмад Бойтурсун, Муҳаммаджон Тинишбоев, ўзбеклардан Мунавварқори, Бухородан Ҳакимзода, Мирза Абдулқодир Муҳиддин, туркманлардан адвокат Қақажон Бердиев ва бошқалар узоқ вақт болшевиклар махсус хизматларининг таъқиби остида бўлганликлари сабабли бу конгрессга кела олмайдилар» Закий Валидийнинг мана бу фикри Ҳамзанинг қалбидан мухторият ғояси чуқур ўрин олганини ва «Мухторият ёки автономия» драмаси, кейинча «Туркистон Мухториятина» шеърининг дунёга келиши бежиз эмаслигидан далолат беради.
«Мен ва Беҳбудий, тошкентлик ёш муҳаррир Толибжон, ёш ўзбек шоири Чўлпон, нўғайқўрғонлик татарлардан Тоҳир, Самарқанддан Ҳакимзода билан бир қанча шаҳарларга бориб йиғилишлар ўтказдик, турли-туман жойларда бўлиб, Туркистон Марказий Шўросига одамларни жалб қилдик. Натижада Мухтория фикрининг асл душмани саналган кадет партиясининг Тошкентдаги бошқармаси ўз таъсирини йўқота бошлади. Июн ойи бошидан бошланган кураш натижасида Мухторият ғоясининг таъсири ҳамма ерда кучая борди». Валидийнинг бу гаплари Ҳамзанинг сиёсий кураш жабҳасида фаол ишлаганидан яна бир далилдир.
Маълумки, 1917 йил бошларида Туркистон Миллий Шўроси тузилади ва унинг ғояси Ҳамзани ҳам мафтун этади. У «Таржимаи ҳол»ида 1917 йил бошида Шўрои исломнинг озуқа шуъбасига кириб, иттиҳод таъмин жамиятини ташкил этишда қатнашганини ёзади. Шу пайтларда «Ҳой, ишчилар», «Биз ишчимиз», «Ишчилар, уйғон», 1918 йили «Туркистон Мухториятина» шеъри билан кетма-кет «Уйғон», «Яша, Шўро» каби шеърларини ёзган. Бу шеърларнинг мағзини миллий ишчилар синфини яратиш ва миллий шўрони ривожлантириш ғояси ташкил этади. Фикримизнинг исботи учун яна Закий Валидийнинг Мустафо Чўқаевга ёзган катта мактубидан бир парча келтирамиз: «1917 йилнинг июнида Самарқандда Ҳамза Ҳакимзоданинг, Маҳмудхўжа Беҳбудий билан менинг миллий ишчилар касаба уюшмаларини ташкил қилиш йўлидаги фаолиятимизнинг асосини ташкил қилган тадбир шу бўлди. Озарбойжон миллий социалист партияла-ри, мусоват партияси 1918 — 1919-йилларда бундай миллий касаба уюшмаларини жуда яхши уюштиришди. Биз социализмни ҳар бир миллатнинг ўзига хосликларини кўзда тутиб, ҳар бир миллатда майдонга келган уюшмаларнинг Русия доирасида уюшиб бирлашган демократик федерация тариқасида кўз олдимизга келтирар эдик. Диктатура тартибига қаттиқ қарши чиқдик... 1919 йилда Туркистонда социализм ғояси кенг тарқалди. Социалист бўлмаган бирорта партия тузиш имкони берилмади, тўхтатиб қўйилди».
Ҳамза ўз «Таржимаи ҳоли»да «1917 йилнинг 28 майида Қаландархонада 400 га яқин рабочийларини тўплаб, зўр намойиш қилиб, рабочий меҳнаткашлар жамияти ташкил қилдик», дейди. Агар шоирнинг «Ҳақингни ол, ишчилар» («Ҳой ишчилар»), «Замона келди, кўтарайлик оёқ остдан бошимиз» («Биз ишчимиз»), «Ишчилар уйғон, уйғон. Сенга ишлашга етишди замон» («Ишчилар, уйғон») мисраларига эътибор берсангиз, уларда ўша Закий Валидий таъкидлаган ғоя руҳи борлигини англаш мумкин.
Шоир советлар даврида кўп шеър ёзмади, йигирма саккизтача шеърдан ўн тўрттаси хотин-қизларни илм-маърифатга ва эркка чорловчи асардир. Бир неча шеърларида халқни уйқудан уйғотиш ва озодлик қарор топганини қутлаш ётади. Бу ерда Анвар Пошонинг адьютанти Муҳитдинбекнинг Закий Валидий тўғрисидаги мақоласидаги (1928) «Закий Валидий рус инқилобига катта умид боғлади. Туркий халкларга инқилоб бир нажот ва бахт келтиради, деб ишонди. Лекин умидлари рўёбга чиқмади. Закий Валидий Анвар Пошо билан алоқа боғлаб, болшевикларнинг ҳийла-найрангларини яхши тушунгандан кейин бир қанча вақт бекиниб юриб, иш кўришга аҳд қилди ва шундай қилди ҳам...», деган фикрини келтириш ўринли. Ҳамза ҳам, Чўлпонлар ҳам дастлаб худди шундай адашдилар. Тўғри, Ҳамза совет ҳукуматининг ўз одамига айланишга ва уни қўллаб-қувватлашга интилди. 1926 йили унинг дўсти Сўфизодага «Ўзбекистон халқ шоири» ва Ҳамзага «Ўзбекистон халқ ёзувчиси» фахрий унвонлари берилган бўлса-да, Сўфизода 1937 йили ўлдирилди. Ҳамза эса доим тазйиқ остида юрди, бирор ерда муқим ишлаш имкониятига эга бўлмади. «Таржимаи ҳоли»-да айтилишича, ғанимларининг унга «очиқ ҳужумга тикланганларини билиб», Бухоро ва Хоразмга кетиб қутулади. Ҳамзанинг русларни фош этувчи асарлари, миллий мухториятни орзу қилган шеърлари, Закий Валидий, Мунаввар Қори, Чўлпон, Беҳбудий каби замонасининг илғор зиёлилари — адолат ва ҳақиқат учун курашувчилар билан дўстлиги шўро тузумининг махсус қўриқчиларига аён эди. Шунинг учун уни ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий жиҳатдан қийнадилар. У дўстлари ва юқори ташкилотларга ёзган ўнлаб мактубларида «ёрдам сўрасак бизга тескари қарайдилар», «ёзувчи бўлмай ва дунёга келмай ҳам ўлай», «ҳозирда кўриб турган кунларимни итлар кўрмайдур», дейди.
Бир қайдида «Оч туришга чора йўқ, ўғирлиқка уқув йўқ. Мардикорликка куч, усталикка ҳунар йўқ. Деҳқончиликка ангал-дангал. Ўлишга текин ажал йўқ. Қочай десанг, на йўл бор, на тинч жой. Муни устига сан ҳам бўларсанда шуларга ўхшаган бедин, ноинсоф бир болшовой», дейилган. Ҳамза 1928 йил 25 сентябрда бир дўстига йўллаган мактубида ҳаётининг хавф остида қолганлигини айтиб,» пичоғимнинг гулдастаси синмасун эди. Ул иғвогарларнинг тегишлик чораларини кўрмасликлари яна бир зарба бермай қолмас», деб ёзади. Кўп ўтмай, 1929 йил 18 мартда эса Ҳамза ваҳшийларча ўлдирилади. Бу ишда сиёсий кучлар ҳам иштирок этганига шубҳа йўқ.
|
|
