I
Ҳар қандай фойдали баҳс ёки мунозара ахлоқий, фикрий ва руҳий қувватни талаб этади. Агар бу қувват ўрнини нафс ва ғанимлик майли ишғол қилмаган бўлса, билингки, баҳс тафаккур ва самимият минбари эрур. Илм ва адабиётда бугун айнан ана шундай мунозара минбари зарур.
Дарвоқе, Н.Жумахўжа мақоласининг («ЎзСА» 1998 йил, 10 июль) муқаддимасида шундай бир ўгит бор: «Кези келганда ҳақиқатни тан олиш, иззат-нафсни мағлуб этиш, сукут сақлаш ҳам мардлик фазилатидир». Мен бу насиҳатни инобатга олишга урндим – бўлмади.  Чунки Н.Жумахўжанинг баҳсга аралашувидан мақсади ҳақиқат ахтариш эмасдир.
Баҳс маданияти бизда ҳали пастроқ, албатта, уни юксалтириш зарур. Аммо бунга баҳслашмасдан, мунозара даражаси ва натижаларини таҳлил қилмасдан эришиб бўлмайди. Ҳақиқат сўзга, фикрга айлантириларкан, ҳеч шубҳа йўқки, у ўзининг табиий шакли ва дахлсизлигидан бир қадар йироқлашади. Ана шунда ҳақиқат номи билан турланиб, тусланиш имконияти туғилади. Шу имкониятдан фойдаланилмаса, баҳс ва мунозара ҳақиқат ҳамда тараққиётга хизмат қилади.

II
Н.Жумахўжа мақоласида «Ҳикматлар» масъул муҳаррирсиз, нашриёт редактори раъйи билан чиқиш» сабабига доир И.Ҳаққулнинг фикрларига эътироз билдириб, жумладан бундай дейди: «В.Раҳмоновдан тортиб, А.Қаюмов, А.Ҳайитметов, А.Рустамов. Н.Комилов, А.Абдуғафуров, Ё.Исҳоқов, Н.Раҳмонов, Б.Тўқлиев каби ўнлаб зукко ва тажрибали олимларимиз борки, «Ҳикматлар» матнини такомиллаштириш йўлида уларнинг хизматларидан фойдаланиш мумкин ва зарур эди». Анча «қамровли» бу мулоҳазалардан кўзланган мақсад: И.Ҳаққулни «ўнлаб зукко ва тажрибали олимлар»га қарши қўйиш эмасмикан? Н.Жумахўжа нашр ва нашриёт ишларини билмаса, билишни хоҳламаса, бунинг учун И.Ҳаққул гуноҳкорми? Ахир, «Ҳикматлар» хусусий нашриётда чиқарилгани йўқ-ку! Нашриётларда нима учун махсус таҳрир ҳайъати тузилади? Яссавийнинг китобида ҳам шундай ҳайъат рўйхати берилган. Унда Азиз Қаюмов, Суйима Ғаниева, Бегали Қосимов, Натан Маллаев, Абдуқодир Ҳайитметов, Омон Матжон, Одил Ёқубовларнинг исм-шарифлари ёзиб қўйилган. И.Ҳаққул шу таҳрир ҳайъати аъзоларидан қайси бирининг «хизматларидан фойдаланиш»дан бош тортибди? Нашр этиладиган китобни кимларга ўқитиш ёки ўқитмаслик каминанинг ихтиёридаги иш эмаслигин англаш наҳотки шунчалик қийин?
«Ҳикматлар» китобининг босилиб чиқиши ҳам бир тарих бўлиб қолди. Бу воқеани энди ҳар хил изоҳлаш мумкин. Н.Жумахўжа ҳам фикр-мулоҳаза билдиришга ҳақли. Бироқ унинг ўша нашр жараёнини аниқ билмасдан, «Ундан шахсан мен ҳам хабардор эдим», дея тахминий гапларни айтиши нотўғри. Унингча, «қайта қуриш ва ошкоралик даври»даёқ Яссавий «Ҳикматлар»ини чоп этишга Ўзбекистонда табиий замин етилган» экан. Қани энди шундоқ бўлган бўлса. «Ўзбек адабиёти бўстони» туркумидаги биринчи китоб «Қадимий ҳикматлар» деб номланган ва у ошкоралик айни авжига кўтарила бошлаган 1987 йили босмадан чиққан. Энг қадимий адабий ёдгорликлардан бошлаб Югнакийнинг «Ҳибатул ҳақойиқ»игача бўлган асарлардан олинган парчалардан таркиб топган шу мажмуага, номига бўлса ҳамки, Яссавийнинг ҳикматларидан намуналар киритилмаган. Нега?
Мустақилликка шукроналар бўлсинки, тасаввуфшуносликда ҳам эркинлик йўлини очди. Бугунги кунда қочган ҳам, қувган ҳам диний-тасаввуфий адабиётнинг муҳофизи. Бироқ улар саксонинчи йилларининг охирларида ҳам Яссавий шахсияти ва ижодиётига, юмшоқроқ қилиб айтганда, муносабат яхши бўлмаганлигини эшитишни-да исташмайди. Аслида эса аҳвол худди шундай эди. Шу боис «Ўзбек адабиёти бўстони» туркуми учун тузилган таҳрир ҳайъати мажлисида «Қадимги ҳикматлар»га Яссавий шеърларидан киритилиши ҳақидаги бизнинг таклифимиз, филолология фанлари доктори А.Абдуғафуров ва фан номзоди Ё.Исхоқовларнинг қўллаб қувватлашларига қарамай таклифлигича қолиб кетганди. Шундан сўнг биз ўша таҳрир ҳайъатидан воз кечганмиз.
Ўз ишига инсон ўзи баҳо беришни зиммасига олса, биринчидан, баҳони жуда баландлатади, иккинчидан, мен аладанмайман, деган самимий бир ўй билан бошқаларни алдаётганини сезмай қолади. Акс ҳолда Н.Жумахўжа: «И.Ҳаққул ўша пайтда «Ёшлик» журналида Яссавий ҳақида катта бир мақола эълон қилганди. Шу мақолага акс-садо тарзида мен ҳам мазкур журналда Аҳмад Яссавий «Ҳикматлар»и нашри зарурлиги ҳақида мақола билан чиқдим. Шунда «Ҳикматлар» нашри жадаллашиб кетганди», деб ёзмасди. Биринчидан, «Ёшлик»даги мақола Яссавий ҳақида эмас, Навоийнинг Яссавийга муносабати ҳақида эди. «Яссавий ва Навоий» деб номланган бу мақола «Яссавий номини Навоий билан тенг қўйиш мумкин эмас», деган таъқиқ билан бир сон кейин «Навоий азиз билган…» сарлавҳасида (сарлавҳани журнал муҳаррияти қўйган – И.Ҳ.) босилиб чиққан эди. Иккинчидан, Н.Жумахўжа мақоласидан сўнг «Ҳикматлар» нашри жадаллашиб кетганида, қўлёзма икки йилча нашриётда туриб қолмасди. Учинчидан, «Яссавий Ҳикматлар»ини Туркия нашри асосида қайта чоп этиш қаҳрамонликми?» дея тасаввурга сиғмайдиган саволни ўртага қўйиш ҳам ўринли бўлмаса керак?

III
«Девони ҳикмат»нинг танқидий матнини яратишда, - дейди Н.Жумахўжа, - И.Ҳаққул Туркия тажрибасини тавсия этади. Бу фикрга у «Юнус Эмро девони» танқидий матнининг яратилиш тажрибасини асос қилиб келтиради. Бошқа соҳани билмадим-ку, хусусан, матншунослик соҳасида биз Туркия «андоза»сига муҳтож эмасмиз. Бизнинг миллий матншунослигимиз ўзига хос ва ўзига мос йўлда уларга нисбатан анча ривожланиб кетган».
Эски мафкура шундай бир зарарли ва заҳарли мафкура бўлганки, ҳолат ва фурсат етди дегунча, ҳамон у ўзининг мавжудлигини сездириб, ботиний мавқеини дарҳол намоён айлайди. Юқоридаги фикрлар моҳият эътибори ила ўттизинчи, эллигинчи йилларда айрим ёзувчи ва олимларимизни «пантуркист»ликда қоралаган кишиларнинг ҳукмларига ўхшаб кетиши тасодиф эмас, албатта.
Аввало, шуни айтиш керакки, Туркия «андозаси»га муҳтожликни биз хаёлга ҳам келтирганимиз йўқ. Тажриба ўрганиш, зарур кўрилса, ўрнак олиш – бу бошқа эҳтиёж. Биз сўзлаганимиз «тажриба» озарбайжон, грузин, арман ва туркман олимлари томонидан ҳам тадбиқ этилганлиги матншунослик тажрибасидан оз-моз хабардор ҳар бир тадқиқотчига аён. Бундан ташқари, масаланинг илдизи ва туб моҳиятига назар ташлайдиган бўлсак, Туркия «андозаси» биз учун сунъий ва ўзини оқламайдиган бир тушунча. Ва у мумтоз адабиётимизнигина эмас, миллатимизни ҳам камситиши мумкинлигини жиндек мушоҳада қилмоқ лозим.
Айтайлик, устод Фитрат «Эски турк шеъри» мажмуасини нашрга тайёрлаганда, заҳматкаш олим С.Муталлибов домла тўрт жилдлик «Девони луғотит турк»ни ўзбек тилига ўгириб халқимимзга етказганларида ўша асарлар усмонли турк адабиётининг эмас, умумтуркий адабиётнинг намуналари бўлганлиги учун турк матншуносларининг тажрибаларига  мурожаат этишган. «Қутадғу билиг», «Ҳибат ул-ҳақойиқ» нашрлари хусусида ҳам шундай дейиш мумкин. «Юнус Эмро девони» нашри бизга нега керак? Чунки у Ҳожа Аҳмад Яссавийнинг издоши. Издошлик анъанасини билиш – йўлбошчининг буюклигини бутун миқёси билан англашга хизмат қилмайди, деб ким айта олади?
Лутфий, Гадоий, Убайдий сингари бир қанча шоирларимиз шеъриятидан намуналар, Шайбонийхоннинг девони дастлаб Туркияда чоп қилинган. Чунки улар ўз адабиётининг тақдирини ҳам, тараққиётини ҳам ўзбек адабиётининг таъсирисиз тасаввур эта олишмайди. Шунинг учун турк матншуносларининг Алишер Навоий асарларига қизиқиши кучли ва изчилдир. Шунинг учун ҳам Навоийнинг бизда ҳанузгача тўлиқ босилмаган «Насойим ул-муҳаббат»нинг танқидий матни Туркияда чоп этилди. Шу китобни қўлга олиб, Ҳазрат Навоийдек даҳо санъаткоримиз борлигидан табиий равишда фахрланиб, нашрдаги ютуқ ва камчиликларни мулоҳаза қилиш яхшими ёки бу хориж «андозаси» дея юз буриш мақбулми?
Албатта, янги давр, янги мафкура бошқа давлатлар қатори қардош Туркия билан ҳам янгича муносабатни талаб қилади. Биз адабиёт, санъат, фан ва маданиятда ҳам ўзининг теран тарихига эга мустақил миллатмиз. Лекин илм-фан, адабиёт ва санъат, мусиқа ва маърифатда ҳамкорлик қилиш ва тажриба алмашиш эҳтиёжини инобатга олсак, ҳеч нима ютқазмаймиз.
1995 йил Истанбулда И.Ҳаққулнинг эмас, балки у нашрга ҳозирлаган Аҳмад Яссавийнинг «Девони ҳикмат»и босилиб чиққан. Нашрга тайёрловчининг исм-шарифи бутунлай тилга олинмаслиги ёки ўчириб ташланиши мумкин. «Девони ҳикмат»нинг хорижда чиқиши барибир қувончли ҳодиса. Биз бу фактни В.Раҳмонов кўрсатган бир қатор хатолар бартараф этилгани маъносди эслатгандик. Хайриятки, эслатма «Мақтанчоқликка йўйилмаса…» деб бошланган экан. Шунга қарамасдан Н.Жумахўжа  «Бунинг нимаси мақтанарли? Бугунда кўп жиҳатдан дунё мамлакатларидан орқада эмаслигимиз аён бўлиб қолди-ку!» дейди. Ё ажаб! Бир китобнинг Истанбулда чиқиши қаёнда-ю, «кўп жиҳатдан дунё мамлакатларидан орқада эмаслигимиз» қаёнда?
Агар шу савияда фикрлайдиган бўлсак, миллий мафкурамизга бутунлай зид ва бегона «Нима бизга Америка?»чилик мақтанчоқлигини яна оёқлантириб, халойиққа кулги бўлмаймизми?
«Пушти имон шариатдур, мағзи тариқ», мисрасидаги «пушти имон» иборасига И.Ҳаққул берган изоҳлар Н.Жумахўжага гапни «бошқа томонга буриш», «гапни айлантириш» бўлиб кўринади.
«Пушти имон» - Яссавий ҳикматларида учрайдиган ибора. Шу боис К.Эраслон «пушт» сўзига «орқа»; сирт; насл; белбоғ» («Девони ҳикмат»дан намуналар, 470-бет) дея шарҳ берган. Бундаги мажозий маъно «Фарҳанги забони точики» луғатидаги «пушт» сўзининг (мажозий мазмуни) изоҳига тўла мувофиқ келади. «Пушт»нинг «белбоғ» маъносига эгалигини, эҳтимолки, Н.Жумахўжа билмаган. Унда «Афсонадур шариат, фарзонадур ҳақиқат» сатридаги «афсона»га ёпишиб олиб, шариатни «афсона» дейиш, «пушти имон шариатдир», дейишдан ҳам ғалатироқ-ку!

IV
«Баҳсдан мақсад – ҳақиқат» мақоласининг қарийб учдан бир қисмида интуициянинг матншуносликдаги аҳамияти ҳақида гапирилган. Бунга эса «Санамай саккиз демайлик…» мақоласидаги қуйидаги сўзлар асос бўлган: «И.Ҳаққул «умумлашма» чиқаради: «Менимча эски матн нусхаларига аҳамият бермасдан ўзининг интуицияси ва субъектив қарашларига биноан «хато» топиш ва тузатиш нотўғри ва хавфлидир. Афсуски, шу усулдаги тажрибалар кейинги пайтларда одат шаклини олмоқда..».
Бу фикрлар замирида «Қўлёзма кўрмасдан мумтоз адабиётимиз нашрларидаги хатоларни ўз-ўзимизча, фақат савқи табиийга суяниб «хато» деб белгилавермайлик», деган талабдан ўзга бир мақсад йўқ. Ким бўлиши ва интуицияси қай мақомга юксалишидан қатъий назар, ҳар қандай зукко матншунос ҳам эски ва ишончли нусхаларга таянмоғи шарт. Узоққа бормасдан Машраб «Девон»ини олиб кўрайлик. Шоир шеърларидаги кўпда-кўп сўз ва иборалар В.Раҳмонов ва К.Исмоилов нашрида А.Ҳайитметов, А.Абдуғафуров нашрларидан бутунлай фарқ қилади. Мана бир мисол: А.Абдуғафуров чоп эттирган «Танланган асарлар»да ўқиймиз:
Мани сенсиз бу дунёда тириклик қилмоғим мушкул,
Кел, эй кўнгул, кечоли бу тирикликни бақосидин.
«Девон»даги шакли:
Санам, сенсиз бу дунёда тириклик қилмоғим мушкул,
Кел, эй Мажнун, кечоли бу тирикликни бақосидин.
Менинг назаримда, байтнинг олдинги кўринишида поэтик мантиқ ҳаққоний аксини топган. Ва лирик қаҳрамоннинг «Эй кўнгул», дея мурожаати юз фоиз ўзини оқлайди. Чунки ишқ йўлчисига кўнглидан яқин, кўнглидан ҳамрозроқ «шахсият» йўқ. Мавлоно Лутфийнинг «Бу кўнгилдир, бу кўнгил» радифли ғазалида мазкур ҳақиқат ниҳоятда гўзал тасвирланган. Қолаверса, «тириклик бақосидин» кечишга ўрнак кўрсатган Мажнунни яна шу ишга чорлаш қандайдир ғайритабиий туюлади. (Санамга нидо қилиб, кутилмаганда Мажнун номини тилга олиш ҳам). Бу – менинг байтга шахсий муносабатим ва уни шахсий тушунишим. Албатта, «Эй кўнгул»нинг ўрнини «Эй Мажнун» эгаллагани учун В.Раҳмоновга ишонч ила эътироз билдира олмайман. Чунки Машраб «Девон»ининг қадимий нусхалари сақланмаган. Шу билан бир қаторда В.Раҳмоновнинг «интуиция»сига мафтун ҳам бўлолмайман. В.Раҳмоновнинг матншуносликдаги тажрибаси Н.Жумахўжага мутлоқ нуқсонсиз туюлган бўлиши мумкин. Лекин мен ҳурматли олимимизнинг Навоий, Яссавий байтларидан топган хатоларининг барчасини ҳам хато деб қабул қилмайман.
Хуллас, Н.Жумахўжа юқоридаги фикрларимизни «матншунослик истеъдодига таҳдид» ва ғайриилмийлик тамойилига нисбат беришга ҳар қанча рағбат этмасин, охирида, «Албатта, интуиция ёрдамида аниқланган маълумотни қўлёзма билан текшириш керак», дея И.Ҳаққул гапини қувватлаш, ҳаттоки такрорлашдан ўзга чора тополмайди. Бунинг нимаси баҳс?! Баҳс дегани «тухумдан тук ахтариш» эмас-ку ахир!

V
Н.Жумахўжанинг интуиция масаласига ўзича катта аҳамият бериши бежиз эмас. Чунки, унинг ўзи тасавввуф тушунчалари ва тимсоллари маъносини аксарият ҳолларда интуиция бўйича «кашф» этади. У ёзади: «Бир неча жумла оралиғида И.Ҳаққул томонидан «буроқсуворлар» - «чин ошиқлар» мақомидан «ишқпарастлар» тоифасига туширилади. Ишқпараст – чин ошиқ эмас, албатта. Чинакам комил ошиқ айнан Меърож тунида Буроқ воситасида Оллоҳ ҳузурига кўтарилган пайғамбар Муҳаммаддир. Буроқсувор айнан унинг сифатидир».
Оддий ўқувчи бу гапларга чиппа-чин ишонади. Тасаввуф тадқиқотчиларининг ишқ баҳсидаги асарларидан бехабар одам Н.Жумахўжа хулосаларига қойил қолиши ҳам мумкин. Гап шундаки, «Ишқпараст – чин ошиқ дегани» бўлмаса, унда тасаввуфшунос олимлар ишқни тур ва даражаларга ажратиб, нега «Узрий ишқда аввал севган ёрига ошиқ бўлади. Уни қаттиқ севади, ишқдан туғилган изтироб ва алам ичида ёниб-куяди, ниҳоят шундай бир нуқтага етадики, ишқдан хушнуд бўлиб, ҳузурланишга бошлайди. Айни шу юксакликда ишқ учун маъшуқасини ҳам унутиб, унинг ишқи ила нафас олади… Лайлони севган Мажнуннинг ишқи мана шундайдир», дея шарҳлар битишган? Ишқпараст бутун борлиғи ва мавжудлигини ишқда идрок қилувчи, ишққа топинувчи ошиқ. Ишқпараст наинки одамнинг, балки оламнинг жонинин ҳам ишқда кўради. Н.Жумахўжа ишқ севги-муҳаббатнинг сўнгги мартабаси эканлигини билмаса? Қачондан буён Мажнун чин ошиқ тимсоли бўлмай қолди?
Том маънодаги комил инсон ким? Комилларнинг комили сифатида кимни ўрнак этиб кўрсатиш керак? Йирик тасаввуфшунослар, жумладан, Ибн Арабий мазкур саволга аллақачонлар «Муҳаммад алайҳиссалом», дея жавоб беришган. Бизда ҳам кейинги пайтларда шундай фикр ўртага ташланди. Ҳатто ёш бир тадқиқотчи шу масалада «Энг комил инсон ким?» деган мақола ҳам эълон қилди. Н.Жумахўжа бу хусусдаги асосий хулосани гўёки янгилик яратгандай қилиб, «Чинакам комил ошиқ» «айнан Меърож тунида Буроқ воситасида Оллоҳ ҳузурига кўтарилган пайғамбар Муҳаммаддир», дейди. Ҳолбуки, Яссавийнинг мунозара уйғотган байти тавҳид мақомига етишган «ошиқ қуллар» тўғрисида бўлиб, улар ишқпарастлик ила – чин ошиқ, чин ошиқлиги учун ишқпарастдирлар. Яссавий ҳақида сўзлаганда, ҳеч бўлмаса, зарур манбалардан хабардор бўлмоқ керак. Ҳамма нарса аралаш-қуралаш бўлиб кетмаслиги учун ҳам Ҳазиний Яссавийга бағишланган «Жавоҳир ул-аброр» асарида Меърож масаласига махсус тўхталиб, мана нима дейди: «Яхши билғилки, набилар учун бир Меърож, ошиқлар учун бир Меърож, орифлар учун бир Меърож бордир. Наби бизотихи вужуди ила, ошиқ қалби ила, ориф эса руҳи ила Меърожга кўтарилур». Ошиқликнинг буюк имтиёзи ҳам ана шунда.
Кимга қайси луғат мақбул, ким қайси луғатдан фойдаланади – бу ҳар бир олимнинг ихтиёридаги иш. Бу ишда ҳеч кимнинг ҳеч кимга мажбурий кўрсатма беришга ҳуқуқи йўқ. Н.Жумахўжа эса «Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати»га мурожаат этган. И.Ҳаққулга «Борди-ю луғатга зарурат туғилганда ҳам энг ишончли луғатга суянган маъқул эди. Мен П.Шамсиев ва С.Иброҳимов тузган, 1975 йили нашр этилган «Навоий асарлари луғати»ни афзал биламан», дея кўрсатма беради. Тавсия учун минг раҳмат. Бироқ у кўпчилик олимлар тузган ва кўп ишни Қ.Муҳиддиновдек беназир аллома бажарган тўрт жилдлик бир луғатнинг ишончсизлиги ва афзаллигини билмаган бўлса, И.Ҳаққул нима қилсин?

Билибми, билмайми, камситилган ўша луғатда В.Раҳмоновнинг ҳам иштироки ва хизматлари алоҳида қайд этилган. Н.Жумахўжа балки бу маълумотни унутгандир. Унутмаганида сал ўйлаброқ сўзлармиди?
И.Ҳаққулга йўналтирилган танқидлардан яна бири – «тагзаминли танқидни тушунмаганлик»дир.
Келинг, яхшиси мана бу кўчирмани ўқийлик: «Тасаввур қилинг, - дейди И.Ҳаққул давом этиб, - «Тавҳид отлиғ» улкан бир дарахт: унинг соясида ошиқ қуллар буроқларига миниб ўтиришибди. Ахир бу «дарахт соясида буроқ сўйиш» билан қарийб тенг мантиқ». Энди В.Раҳмоновдаги «суюмоқ» феъли И.Ҳаққулда «сўймоқ»қа айланади. Бунда асл матнда йўқ «ўтиришибди» деган ҳолат «кашф» этилган». Ҳолат «кашф» этилмаган. Сўзнинг ўзгариши ҳам мутлақо тўғри. Ахир, И.Ҳаққул «Буроқ»ни моддий маънода тушунилишига қарши. Н.Жумахўжа қайд этганидек, Абул Ало Афифий «бекорга овора қилинмаган. Балки ўқувчи мақсадни билишда чалғимаслиги учун машҳур араб олимининг мутасаввифларнинг «йўлчиликларида уларни Оллоҳга етказадиган «Буроқ» илоҳий ишқ эрур…», деган изоҳига ҳам эътиборни қаратган.
В.Раҳмонов мақоласида эса «Буроқ»нинг маънавий-руҳий моҳияти инобатга олинмаган. Ана шу боис «ҳамма нарсани образли тушунадиган олим» ўз англашига содиқ қолиб, «Тавҳид отлиғ дарахт сингари «Буроқ» ҳам моддий ҳақиқат эмас, у агар қандайдир жонзот қиёфасида тасаввур этилса, «Ахир бу «дарахт соясида Буроқ сўйиш», яъни от калласини кесиш билан қарийб тенг бўлади-ку», деган.
Демак, ҳазилни тушуниш фойдали бўлганидек, кинояни англай олиш ҳам зарар қилмас экан-да. Балки шунда Н.Жумахўжа ҳамма жиҳатни инобатга олиб хотиржамлик ила таҳлил билан инкор этиб, йўқ айбни бор қилиб кўрсатмасмиди? Унинг «бориқ», «бориқа» сўзларига тегишли гапларини ўйлаб кўрса бўлади. Аммо «нур», «шуъла», «ёлқин» маъноларини ифодаловчи ушбу сўзни (бу сўз Навоий шеъриятида ҳам учрайди: «Не барқки офат ул юз, Ё бориқаи латофат ул юз») Яссавий «матнига асло ёпишмайди» дейиш ҳам ўзини тўла оқламайди. Аксинча, рамзий-тасаввуфий маънодаги «соя» табиий бир йўсинда бу сўзни эсга солади. Хуллас, «Девони ҳикмат»нинг мавжуд қадимий қўлёзмалари қанчалик тез кўздан кечирилиб, сўз ва тилдаги фарқлар қанчалик тез аниқланса, мунозаралар ўшанча тез барҳам топмоғи, муқаррар.

VI
В.Раҳмоновга жавоб тарзида ёзилган мақоламни такрор ўқидим. Ундаги «Ҳикматлар» В.Раҳмонов қайд этганидан ҳам ортиқ хатолар билан босилиб чиққан. Мен буни тан оламан», деган жумлаларни кўриб, мени «билимдонлик билан кўрсатилган камчиликлар»ни рад этувчи деб айблаш ҳам ноҳақлик эканини билдим.
Тўқиб танқид қилиш билан, ўқиб холис танқид қилиш орасида ер билан осмонча фарқ бор, албатта. Тўғри, олим қавмининг хоҳласа, «пашша»дан «фил» ясашга, истаса «фил»ни «пашша»га айлантиришга уриниб «образ» яратишга уринишда ҳам ўзига хос бир ишонч бўлади. Фақат бу ишонч хоҳланг хоҳламанг, моҳиятбин ҳар бир кишида ишончсизлик туғдиради. Бу эса баҳснинг ҳам, ҳақиқатнинг ҳам қадрини ерга қориштиради. У ёки бу маънода ўқувчи дилида шубҳа ва гумонга жой бермаслик учун баҳс ва мунозараларда очиқликка риоя этмоқ – бу мардлик ва тантиликнинг тамали эрур.

«Ўз АС» 1998, 7 август

Ўша йили қиш ниҳоятда қаттиқ келиб, узоқ чўзилган, шу боис биздаги жуда гўзал Шварцвальд дарёси бир неча ҳафтадан буён қаттиқ музлаб ётарди. Мен ўша ғалати, ўзим ҳам ҳаддан зиёд қойил қолган туйғуни ҳамон унутолмайман. Ўшанда қаҳратон совуқнинг илк куни эди, эрталабданоқ дарёга отландим. У шунақанги чуқур, муз эса шундай тиниқ эмиш, худди юпқа ойнанинг ўзи, ундан ям-яшил сув, тошли қумлоқлар, ғалати тарзда қумга сингиб кетган сувўтлар кўриниб турар, аҳён-аҳёнда эса балиқнинг қорамтир танаси кўзга чалиниб қоларди.
Ўртоқларим билан муз устида юзларимиз қизариб, қўлларимиз кўкариб, ярим кунлаб яхмалак отардик, шиддатли ва бир маромдаги ҳаракатларимиздан юракларимиз тўлиб-тошиб, болалик даврининг беғам-бепарво, ажойиб ва лаззатли онларидан қувват оларди. Биз бир-бирларимиз билан кимўзарга, узоққа ва баландликка сакраш бўйича беллашар, қувлашмачоқ ўйнардик. Орамизда ҳали ҳам эски урфдаги оёққа боғланадиган конькида учаётган бола бўлса, у дурустгина яхмалак отувчи ҳисобланарди. Бироқ биттамизда, фабрикантнинг ўғлида “Нalifax” русумли коньки бўлиб, у ип ёки тасмасиз ҳам маҳкамланаверар, уни кўз очиб юмгунча боғлаш ва ечиш мумкин эди. Ўшандан буён кўп йиллар мобайнида “Halifax” сўзи менинг мавлуд байрамига совғалар рўйхатида сақланиб қолган бўлса-да, бироқ унинг ўзи насиб этмаган; орадан ўн икки йил ўтгач, бир куни конькининг энг зўридан бир жуфт харид қилай деб, дўкондан “Halifax”ни сўраганимда, у ердагилар кулимсираб мени “Halifax” энди эскириб, анчадан буён яхши коньки бўлмай қолганига ишонтиришди. Дилим ранжиб, энг юксак орзум ҳамда болаларча эътимодимнинг бир парчасидан мосуво бўлган эдим. Муз устида кўпинча бир ўзим учишни ёқтирар, баъзан ҳатто тун пардаси ёйилгунга қадар ҳам қолиб кетардим. Мен елдек учиб бораётиб, хоҳлаган нуқтада тўхташ ёки қайрилиб олишнинг машқини олган, шу аснода чиройли доира ясаб мувозанатимни сақлаб учишдан олам-олам завқ олардим. Кўпчилик ўртоқларим муз устидаги вақтларини қизлар кетидан югуриб, уларнинг кўнглини олишга сарфлашарди. Менда эса қизлар деган гап йўқ эди. Бошқалар қизларга хушомад қилиб, атрофида гирдикапалак бўлган ёки улар билан жуфт-жуфт бўлиб коньки учаётган пайтларда мен бир ўзим сирпаниб эркинлик ҳавосидан баҳраманд бўлардим.
Қизларга ишқибоз болаларга фақат раҳмим келар ёки улар устидан кулардим, холос, чунки баъзи бир дўстларимнинг гапларидан уларнинг ишқий саргузаштлари аслида нақадар дудмал ва шубҳали эканлигини билиб олиш қийин эмас эди.
Ўшанда қиш охирлаб қолган пайт эди, бир куни мактабда янгилик қулоғимга чалиниб қолди. Эмишки, Нордкафер яқинда Эмма Майерни конькисини учаётганда яна ўпиб олганмиш. Бу хабарни эшитиб, қоним қайнаб кетди. Ўпиб олганмиш! Одатда қизлар билан юришнинг энг зўр кайф-сафоси сифатида мақталган қуруқ, бемаза суҳбатлар ҳамда журъатсиз қўл бериб кўришишларга қараганда бу, албатта, бошқа нарса эди. Ўпиб олганмиш-а! Бу олдиндан маълум, журъатсиз ўзга бир оламдан келган садо бўлиб, унда мамнуъ неъматларнинг хуш бўйи, аллақандай шоирона, ақл бовар қилмас бир нарса мужассам эдики, у ўша барчамиз билсак ҳам индамай юрган, мактабдан қувилган қизларга ишқибоз собиқ ўқувчи болаларнинг эртакнамо ишқий саргузаштларида ўз ифодасини топган ўша чучмал ва мафтункор маъвога мансуб эди. “Нордкафер” асли гамбурглик ўн тўрт ёшли ўқувчи эди, бизга қандай келиб қолганини худо билади. Уни ниҳоятда ҳурмат қилардим, унинг мактабдан ташқаридаги зўр обрўси кечалари менга уйқу бермасди. Эмма Майер эса, шубҳасиз, Герберсаудаги энг дўндиқ ўқувчи қиз бўлиб, малларанг, ўзига етганча мағрур бўлиб, ёши мен билан баравар эди.
Ўша кундан оромимни йўқотиб, ўзимча режа туза бошладим. Қиз болани ўпиш, бу – ўз-ўзидан менинг ҳозиргача мавжуд барча юксак орзуларимдан ҳам ошиб тушарди, қолаверса, бундай хатти-ҳаракат беодоблик саналиб, шубҳасиз, мактаб ҳақидаги қонун томонидан ҳам тақиқланган эди. Яхмалак вақтида қизларга илтифот қилиб, марҳамат кўрсатиш бунинг учун бирдан-бир қулай имконият эканлиги менга тез орада аён бўлди. Энг аввало, афт-ангоримни иложи борича жозибага мойил, хушомадгўй бўлишга ҳаракат қилдим. Соч тарашга вақт ажратиб, кийимларимнинг тозалигига алоҳида эътибор бера бошладим, мўйна телпагимни одоб юзасидан пешонамга бир оз тушириб оладиган бўлдим ва сингилларимдан пуштиранг ипак бўйинбоғни ялиниб-ёлвориб, сўраб олдим. Муз устида учаётган пайтларимда йўл-йўлакай мўлжалимга тўғри келадиган қизларга хушмуомалалик билан салом бера бошладим, бирданига бундай муомала аввалига уларни ажаблантирган бўлса-да, айни пайтда уларда хайрихоҳлик уйғотаётгани ҳам сезилиб турарди.
Илк танишув камина учун хийла қийин бўлди, чунки мен ҳали ҳаётимда биронта қизни “таклиф қилиб” кўрмагандим. Аввалига дўстларимнинг мана шунақанги жиддий маросимлар чоғида ўзларини қандай тутишларини сездирмай кузатишга уриниб кўрдим. Уларнинг баъзилари фақат мулозамат юзасидан таъзим қилиб, қўл узатсалар, бошқалари тутилиб қолиб, алланималарни ғулдирашар, айримлари эса қуйидагича ажойиб иборалардан фойдаланишарди: “Марҳаматингизни биздан дариғ тутманг?” Мана шу жумла менга ёқиб қолди, уйга келиб, хонамдаги печка олдида қўл қовуштир-ганимча, ушбу тантанавор сўзларни қандай айтишни машқ қила бошладим.
Қийин илк қадамни қўядиган кун ҳам етиб келди. Куни кеча ишга киришишни ўйлаган, бироқ иккиланиб, журъат қилолмасдан қайтиб келгандим. Бугун эса ўзим шу қадар кутган ва ҳайиққан ишни албатта амалга ошираман деб, собитқадам турардим. Юрагим пўкиллаб, худди жиноятчидек руҳим тушиб, маъюс бир алпозда яхмалакка бордим, ишонсангиз, конькини қадаётган қўлларим “қалт-қалт” титрарди. Сўнг доирани кенг олдим-да, афт-ангоримда одатдаги хотиржамлик ва табиийликни сақлашга ҳаракат қилиб, кўпчиликка қўшилиб кетдим. Бутун бошли яхмалакни катта тезлик билан икки марта айланиб чиқдим, кескин ҳаракат ва совуқ ҳаводан бўлса керак кайфиятим кўтарилди.
Бир вақт шундоқ кўприк остида кимдир қаттиқ урилиб, бир ёнга сирғалиб кетдим. Қарасам муз устида гўзал Эмма ўтирар, афтидан, оғриқнинг зўридан тишини тишига босганча менга таънали қараб турарди. Кўз олдимда дунё чир айланиб кетди.
– Мени турғазиб қўйсанглар-чи! – қичқирди у дугоналарига қарата.
Мен хижолатдан қип-қизариб кетгандим, аста телпагимни ечдим-да, унинг ёнига чўк тушиб, ўрнидан туришига ёрдамлашдим.
Бизлар энди икковимиз ҳам нима қилишни билмасдан, журъатсиз бир тарзда рўбарў турар, тилимиз калимага келмасди. Қизнинг эгнидаги мўйна пўстин, унинг чиройли чеҳраси ҳамда сочларидаги қандайдир хушбўй ҳиддан бошим айланиб кетди. Ундан узр сўраш эсимга тушса ҳам бунга журъат қилолмай, телпагимни ҳамон муштумимда тутиб турардим. Шунда бехосдан кўз ўнгим қоронғилашгандек бўлди, ғайриихтиёрий тарзда унга чуқур таъзим қилиб, ғулдирадим: “Марҳаматингизни биздан дариғ тутманг?”
Қиз ҳеч нарса демасдан, қўлларимни бармоқлари орасига олди, уларнинг ҳароратини қўлқопдан ҳам ҳис этиб турардим, сўнг биз бирга уча бошладик. Ўзимни шу дамда худди ғаройиб туш кўраётгандек ҳис қилардим. Бахту иқбол, шарм-ҳаё, самимият, қувонч ва хижолатлик туйғусидан нафасим бўғилай дерди.
Чорак соатдан мўлроқ биз бирга айландик. Ниҳоят, тўхташ жойига етганимизда, у нозик қўлларини аста бўшатди-да: “Катта раҳмат”, деди ва ўзи ёлғиз учиб кетди, мен эса анчадан сўнг мўйна қалпоғимни ечдим ва турган еримда узоқ қолиб кетдим. Шундан кейингина унинг ўтган бутун вақт давомида бир оғиз ҳам гапирмаганини эсладим.
Музлар эриб, мен ўз тажрибамни бошқа такрорлай олмадим. Бу менинг илк ишқий саргузаштим эди. Бироқ орзум амалга ошиб, қизнинг қирмизи лабларидан илк бўса олгунимга қадар орадан талай йиллар ўтди.

Олмон тилидан Мирзаали Акбаров таржимаси