Айтиб ўтилган барча гаплар ҳақида ўйлаб, Италия учун янги ҳукмдорни олқишлаш пайти келмадимикан, унда етарли имконият бормики, бир оқил ва иқтидорли одам ҳам ўзининг шон-шуҳрати, ҳам Ватан истиқболи учун унга шаклу шамойил берса деб ўзим ёлғиз фикр юритгач, шундай хулосага келдимки, янги ҳукмдор пайдо бўлиши учун шунчалик кўп омиллар мувофиқ келиб турибдики, бунинг учун ҳозирги кунимиздан бошқа бирорта бунчалик қулай вазият бўлмаса керак. Бир пайтлар Мусо ўзининг шон-шавкатини намоён қилиши учун Бани Исроил халқи қибтийлар қўлида қулликда бўлиши керак бўлганидек, Кир ўзининг буюк иқтидорини намоён қилиши учун форслар мидияликлар истибдодида яшаши керак бўлганидек, Тезей қаҳрамонлик кўрсатиши учун афиналиклар тарқоқ бўлиб юриши керак бўлганидек, бугун ҳам, италияликларнинг шон-шавкати намоён бўлиши учун Италия бугунги шармандали аҳволга – яҳудийлардан ҳам оғир қулликка, форслардан ҳам оғир хорликка, афиналиклардан ҳам баттар тарқоқликка тушиши керак бўлди: бугун Италияда на бошлиқ, на тартиб бор; у тор-мор қилинган, таланган, хонавайрон қилинган, ер билан яксон қилиб, топталган, кули кўкка совурилган.
Шундай лаҳзалар бўлдики, Худо Италиянинг халоскори бўлишни тақдирига ёзган ўша инсон кўз ўнгимизда тургандек бўлди, бироқ мақсадга етай деганда чархнинг кажрафтори унга етиб олди. Италия сўнгги кучларини йўқотар экан, унинг дардига малҳам бўладиган, Ломбардияни талон-тарождан, Неаполь қироллиги солиқлардан халос қиладиган, Тоскананинг йиринглаб ётган яраларини тузатадиган халоскорни кутмоқда. О, уни варварларнинг зулм ва зўравонидан қутқарувчи халоскор юборишини сўраб Худога шундай зорланмоқдаки! Оҳ, қанийди бир байроқдор топилса, Италия бу байроқ остида бирлашиш учун жон-жаҳди билан отилиб чиқишга тайёр эди!
Бу кун Италия ўзининг иқтидори ва тақдирнинг инояти туфайли, Худонинг ва раҳбари Сизнинг оилага мансуб бўлган Черковнинг ҳомийлиги туфайли Италияни озод қилишни ўз зиммасига олиши мумкин бўлган сизнинг муҳтарам оилангизга энг катта умид боғламоқда. Агар Сиз юқорида номи зикр қилинган зотларнинг ҳаёти ва тутган йўлини намуна қилиб олсангиз, бу масъулият у қадар мушкул бўлмайди. Бундай зотлар ҳар қанча ноёб бўлмасин, ҳайратга сазовор бўлмасин, улар ҳам оддий инсонлар бўлган ва уларнинг ҳар бирига қулай вазият тўғри келиб қолганки, у вазият бугун сизга тўғри келиб турган вазиятчалик бўлмаган. Зеро, уларнинг қилган иши сизнинг олдингизда турган вазифачалик тўғрироқ, осонроқ ёки Худога маъқул келадиганроқ эмас эди. Бу иш чинакам ҳақ ишдир – «lustum enim est bellum quibus necessarium, et pia arma ibi nulla nisi in armis spes est» (Зарурат пайдо қилган урушгина адолатлидир, ягона умид боғланган қуролгина муқаддасдир). Бугунги шароитлар чинакам қулай шароитдир, шароит қулай бўлганда эса, айниқса мен юқорида зикр қилган зотлардан ибрат олинса, барча қийинчиликлар четга чиқади. Бизга мисли кўрилмаган, тенги йўқ илоҳий ишоратлар берилди: денгиз иккига ажралди, тошдан сув чиқди, осмондан чалпак ёғди: ҳамма нарса тўғри келиб турибди, ҳамма нарса сизнинг оилангизга буюклик башорат бериб турибди. Қолган ишни қилиш сизга қараб турибди, холос. Худо ҳамма ишни Ўзи қилмай, балки сизни ирода эркинлигидан, бизни эса шуҳратнинг бир қисмидан маҳрум қилмаслик учун имконият бериб турибди.
Мен юқорида айтиб ўтган италияликлардан бирортаси мақсадга эриша олмаган (унга сизнинг муборак оилангиз эришади деган умиддамиз), Италия кўплаб давлат тўнтаришлари ва қирғинбаротларни бошидан кечиргани учун унинг ҳарбий маҳорати бироз сўниб қолгандек. Бу табиий ҳол. Бунинг сабаби шуки, биздаги эски тартиб-қоидалар яхши эмас, яхшиларини эса ҳеч ким жорий қила олмади. Ваҳоланки ҳукмдорни янги қонунлар, янги тартиб-қоидаларни жорий қилишчалик ҳеч нарса машҳур қилмайди. Бу қонун-қоидалар тасдиқланиб, жорий қилинса, ҳукмдор шон-шуҳрат қозонади; Италияда эса бу борада қилинадиган ишлар жуда кўп. Италия фарзандларининг жанговар руҳи баланд, бироқ афсуски, бу руҳ унинг ҳукмдорларида жуда пастдир. Тўқнашувлар, кичик жангларга бир қаранг: италияликлар ўзининг чаққон, эпчил чапдастлиги ва кучи билан ажралиб турибди. Бироқ урушда улар худди бу сифатларни йўқотиб қўяётгандек. Бунга сабаб саркардаларнинг заифлигидир: моҳир саркардага қулоқ солишмайди, ҳар ким ўзини моҳир санаса-да, ҳалигача барчани бош эгишга мажбур қиладиган даражада шон-шавкат намоён қилган одам чиқмади. Шунинг учун ўтган йигирма йил давомида бўлиб ўтган барча урушларда фақат италияликлардан таркиб топган қўшинлар ҳар доим мағлубиятга учради. Бунга аввало Таро, сўнг Алессандрия, Капуя, Генуя, Вайла, Болонья ва Местри гувоҳдир.
Агар сизнинг муборак оилангиз тарихда Ватан халоскорлари бўлган буюк зотларга эргашса, биринчи навбатда ўз қўшинини тузиш керак, бусиз ҳар қандай ҳарбий ҳаракатнинг асосий бўлмайди, чунки унинг на садоқатли, на довюрак аскарлари бўлмайди. Уларнинг ҳар бири ҳарчанд зўр ва кучли аскар бўлмасин, агар қўшин бошида уларнинг қадрига етувчи ўз ҳукмдорини кўрса, биргаликда янада кучли бўлишади. Италиянинг қуроли ажнабийларнинг босқинини даф қилиши учун бундай қўшин ниҳоятда зарурдир. Тўғри, Испания ва Швейцариянинг пиёда аскарлари даҳшатли куч ҳисобланади, бироқ унисида ҳам, бунисида ҳам ўзига яраша камчиликлар бор, шундай экан, улардан фарқли равишда таркиб топган қўшин нафақат уларга қарши тура олиши, балки улардан устун келиши ҳам мумкин. Чунки испанлар отлиқ аскарларга дош бера олишмайди, швейцарияликларни эса, агар астойдил бўлишса, пиёда аскарлар қўрқувга солиши мумкин. Испанлар француз отлиқларидан, швейцарияликлар эса испан пиёдаларидан енгилиб, чекинганига кўп марталаб гувоҳ бўлганмиз ва кейин ҳам гувоҳ бўламиз. Испан пиёдаларининг чекинганига ҳали тўлақонли гувоҳ бўлганимиз йўқ, лекин Равеннадаги жангда испан пиёдалари швейцарияликларга ўхшаб тузилган олмон отрядлари билан дуч келганда иш шунга қараб бораётган эди. Чаққон испанлар кичкина қалқонлари билан тўсиниб олиб, душманга найзалар остида бехавотир яқинлашиб олишди ва уларни шунақанги савалашдики, душманнинг қўлидан ҳеч нарса келмай қолди, агар испанлар устига отлиқлар ёпирилмаганида улар душман пиёдасини тор-мор қилган бўлишарди. Демак, у ёки бу қўшиннинг камчиликларини, заиф нуқталарини ўрганиб, янги қўшин, отлиқларга дош берадиган, пиёдалардан қўрқмайдиган қўшин тузиш керак, бунинг учун янги турдаги қурол ва янгича тузилган қўшин керак. Буларнинг барчаси янги ҳукмдорга шон-шуҳрат ва улуғворлик ато этадиган янгиликлар жумласидандир.
Хуллас, бу вазиятни қўлдан чиқариш мумкин эмас: Италия шунча йиллик орзиқиб кутган халоскорини кўрсин ахир! Ажнабийларнинг босқинидан жабр-ситам чекка халқ бу халоскорни қандай меҳр-муҳаббат билан, қандай қасос ўти билан, қандай мустаҳкам ишонч ва кўз ёши билан кутиб олишини сўз билан таърифлай олмайман! Унинг олдида қайси дарвоза ёпиларди? Ким унга бўйсунишдан бош тортарди? Кимнинг ҳасади унинг йўлига тўғаноқ бўлар оларди? Қандай италиялик уни олқишламасди? Варварлар истибдодининг қўланса ҳидини ҳамма сезиб турибди… Муборак оилангиз бу шарафли бурчни буюк, ҳақ ишлар амалга ошириладиган жасорат ва умид билан зиммасига олсин! Токи Ватанимиз унинг байроғи остида юксалсин, унинг раҳнамолиги остида Петрарканинг башоратлари рўёбга чиқсин!
Жангга кирар ёввойиларни
Қирмоқ учун шавқу шижоат,
Тез тугар жанг, зеро сўнмаган
Итальянлар қалбида ғайрат.