Янги подшоҳга ҳокимиятни қўлда тутиб туриш қийин. Ҳатто янги ерларни қўшиб олган ворис подшоҳга ҳам уларни қўлда тутиб туриш осон кечмайди – чунки салтанат гўё аралаш давлатга айланиб қолади – бу эса энг аввало барча янги давлатларда давлат тўнтаришларига сабаб бўладиган ўша табиий сабаб туфайлидир. Аниқроғи, одамлар янги подшоҳ яхшироқ бўлади деб ишониб, эски подшоҳга қарши осонлик билан бош кўтарадилар, аммо тез орада алданганларини сезиб қоладилар, чунки янги подшоҳ ҳар доим эскисидан ёмонроқ бўлиб чиқади. Бу ҳам табиий ҳол бўлиб, муқаррар нарсадир, чунки босқинчи босиб олинган ерларнинг аҳолисига зулм қилади, уларга турли солиқлар солади ва, бундай пайтларда муқаррар бўлган ҳолат – уларни қўшинларни боқишга мажбур қилади. Шу тариқа бундай подшоҳ ўзига душман орттириб олади: ундан зулм чекканларнинг юрагида адоват пайдо бўлади, янги ерларни босиб олишга ёрдам берганларнинг дўстлигини эса қўлдан бой беради, чунки, бир томондан, уларни улар кутганидек мукофотлай олмайди, иккинчи томондан эса, улардан қарздор бўлгани учун уларга нисбатан кескин чора ҳам кўра олмайди – зеро, қўшини ҳарчанд кучли бўлмасин, уларнинг ёрдамисиз бу мамлакатга кира олмаган бўлур эди. Айнан мана шу сабаблар туфайли Франция қироли Людовик XII Миланни қандай тез босиб олган бўлса, шундай тез уни қўлдан чиқарди. Герцог Людовико ҳам айнан шу сабабли ўшанда Миланни ўз кучлари билан қайтариб олишга муваффақ бўлди. Чунки қиролга шаҳар дарвозасини очиб берган халқнинг ўзи тез орада алданганини, хомтама бўлганини тушуниб қолиб, янги подшоҳнинг зулмига чидашдан бош тортган эди.
Тўғри, агар қўзғолончи мамлакат такроран босиб олинган бўлса, подшоҳга у ерда ҳокимият ўрнатиш осонроқ бўлади, чунки қўзғолон унга ҳеч кимни юз хотир қилиб ўтирмай, айбдорларни жазолаш, гумонланувчиларни айблаш, энг нозик бўғинларда ҳимоя чораларини кўриш учун яхшигина сабаб бўлади. Масалан, Франция ўз чегараларида герцог Людовико шовқин кўтарган заҳоти Миланни қайтариб берди, бироқ кейинги сафар Франция Милланни узоқ муддат – то юқорида айтиб ўтилган сабаблар туфайли Италиянинг барча давлатлари қуролланиб, унинг қўшинларини тор-мор қилиб, Италия сарҳадларидан қувиб чиқармагунча ушлаб тура олди. Хуллас, Франция ҳар иккала ҳолатда ҳам Миланни қўлдан бой берди. Қиролнинг биринчи муваффақиятсизлигига олиб келган сабабни мен юқорида айтиб ўтдим, у бунга ўхшаш барча ҳолатлар учун умумий бир хилдир; энди иккинчи муваффақиятсизликнинг сабабини аниқлаш қолди. Хўш, эришилган ғалабани Франциядан кўра маҳкамроқ қўлда тутиб қолиш учун Людовикнинг – ёки унинг ўрнидаги исталган раҳбарнинг – қандай воситалари бор эди? Келинг, шуни таҳлил қилиб кўрамиз.
Аввало, босиб олинган ва мерос қолган ҳудудлар ё бир мамлакатга тегишли бўлиб, аҳолиси бир тилда сўзлашиши, ёки турли мамлакатларга тегишли бўлиб, аҳолиси ҳар хил тилларда сўзлашиш мумкин. Биринчи ҳолатда, айниқса агар янги фуқаролар аввал ҳам озодлик таъмини тотиб кўрмаган бўлса, эгаллаб олинган ерни ушлаб туриш қийин кечмайди. Улар устидан ҳукмронликни мустаҳкамлаш учун аввалги подшоҳни йўқотиш кифоя қилади, чунки урф-одатлар муштарак бўлса, аввалги тузум сақлаб қолинса, бошқа бирон сабаб туфайли нотинчлик юзага келмайди. Биламизки, анчадан бери Франция таркибида бўлган Бретань, Бургундия, Нормандия ва Гасконда вазият худди шундай эди. Тўғри, уларнинг тиллари бироз фарқ қилса-да, урф-одатлари ўхшаш бўлгани учун бир-бири билан тинч-тотув яшайверишарди. Бундай ҳолатларда янги подшоҳ иккитагина хавфсизлик чорасини кўриб қўйса кифоя: биринчидан, аввалги подшоҳнинг насли йўқотилиши керак, иккинчидан эса аввалги қонунлар ва солиқларни сақлаб қолиш керак. Ана шунда эгалланган ерлар қисқа муддат ичида янги подшоҳнинг ўз давлати билан бирлашиб кетади.
Аммо агар босиб олинган мамлакатнинг тили, урф-одатлари ва тартиб-қоидалари мерос қолган давлатдан фарқ қилса, бу ҳолда ҳокимиятни қўлда тутиб қолиш ниҳоятда қийин бўлади. Бундай ҳолатда ҳам катта омад, ҳам катта санъат талаб қилинади. Бунинг энг тўғри ва осон йўлларидан бири – ўша юртга доимий яшаш учун кўчиб ўтишдир. Бундай чора эгаллаб олинган ҳокимиятни мустаҳкамлайди ва уни хавфсиз қилади – турк султони Юнонистонда айнан шундай йўл тутган. Агар у пойтахтини у ерга кўчириб ўтказмаганида, ҳарчанд уринса ҳам Юнонистонни қўлда тутиб тура олмаган бўлади. Чунки ўша мамлакатда яшаган одамгина бошланиб келаётган фитнани сезиши ва уни ўз вақтида бартараф қилиши мумкин. Акс ҳолда фитна шу қадар чуқурлашиб кетиши мумкинки, уни пайқаб қолганингда бирор чора кўришга кеч бўлади. Подшоҳ эгаллаб олинган мамлакатга мустаҳкам ўрнашиб олса, уни амалдорлар томонидан талон-тарож бўлишдан халос қилади, чунки фуқаролар подшоҳга бевосита мурожаат қилиш имконига эга бўладилар. Бу эса итоаткорларнинг уни яхши кўришига, бўйсунмасларнинг эса ундан қўрқишига сабаб бўлади. Қолаверса, қўшни давлатлардан бирортаси ҳужум қилмоқчи бўлса ҳам, анчагина эҳтиёткорлик қилишга мажбур бўлади. Хуллас, подшоҳ эгаллаб олган мамлакатига кўчиб ўтса, уни қўлдан бой бериши қийин бўлади.
Яна бир яхши усул – бир-иккита жойларда янги ерларни босқинчининг давлати билан боғлаб турувчи колониялар таъсис этишдир. Бундан бошқа биргина имконият – янги мамлакатда катта миқдордаги отлиқ ва пиёда аскарларни жойлаштиришдир. Колонияларлар катта сарф-харажат талаб қилмайди, уларни ташкил қилиш ва таъминлаб туриш подшоҳга деярли ҳеч қанчага тушмайди, улар ерлари ва уй-жойлари янги кўчиб келганлар учун тортиб олинадиган фуқароларнигина хонавайрон қилади. Хонумонидан айрилиб, мамлакат бўйлаб тарқалиб кетган бу бир ҳовуч одам подшоҳга ҳеч қанча зарар етказа олмайди; қолганлар эса бундай қисматдан қутулиб қолгани учун тез орада тинчиб қолишади, қолаверса, осийлик қилса, хонавайрон бўлган қўшниларининг куни бошига тушишидан қўрқишади. Хуллас, колониялар подшоҳга арзонга тушади, унга садоқат билан хизмат қилади, бунинг натижасида хонавайрон бўлиб, дарбадар юрган бир нечтагина фуқаро эса унга хавф туғдирмайди. Шу ўринда айтиб ўтиш ўринлики, одамларни ё эркалаш, ё қириб ташлаш керак, чунки одам кичик зулм учун ўч олиши мумкин, катта зулм учун эса ўч ола олмайди. Демак, бир одамга зулм қилинса, унинг қасосидан қўрқмайдиган даражада зулм қилиш керак экан. Агар босиб олинган юртда колониялар ўрнига қўшин жойлаштирилса, уни таъминлаш анча қимматга тушади ва янги давлатдан тушадиган ҳар қандай даромадни ютиб юборади, натижада фойда олиш ўрнига зарар кўрилади; бунинг устига бундан анча кўп одамга талафот етади, чунки у ерда турган қўшиннинг юки барча аҳолига тушади, бундан эса зиммасига оғирлик тушган ҳар бир одам подшоҳга душман бўлиб қолади. Душман эса унга зарар етказиши мумкин, чунки улар мағлуб бўлган бўлса-да, ўз уйида яшаётган бўлади. Шундай қилиб, қайси томондан қараманг, бундай гарнизонни таъминлаш кони зарардир, колонияларнинг эса турган-битгани фойдадир.
Урф-одатлари ва тили бегона юртни босиб олган подшоҳ нисбатан заифроқ қўшниларнинг раҳбари ва ҳимоячиси бўлиб олиши ҳамда кучли қўшниларни заифлаштиришга уриниши лозим, бундан ташқари, ўша мамлакатга куч жиҳатдан ўзидан қолишмайдиган ажнабий ҳукмдор кириб олмаслигидан ҳам кўз-қулоқ бўлиб туриши керак. Бундайларни одатда мамлакат ичида қолган норозилар мағлубият аламига чидай олмаганидан ёки қўрққанидан чақирадилар. Бир пайтлар римликларни Юнонистонга этолияликлар шу тариқа чақиришган. Барча бошқа мамлакатларга ҳам уларни ҳар доим маҳаллий аҳоли чақирган. Одатда қудратли ҳукмдор бир мамлакатга бостириб кирса, ундан заифроқ давлатлар – одатда ўзидан кучлиларга ҳасад қилганидан – унга қўшилиб олишади, шунинг учун ҳукмдор уларни ўзига мойил қилиб овора бўлишига ҳожат йўқ, чунки у қурган давлатга улар ўзлариёқ жон деб қўшилиб олишади. Бироқ, уларнинг сафи кенгайиб, куч тўплаб олишларига йўл қўймаслик керак, холос. Ана шунда ўз кучи билан ва уларнинг ёрдами билан йирикроқ ҳукмдорларни бўйсундириш ва ўша мамлакатда тўлақонли ҳоким бўлиб олиш қийин бўлмайди. Агар ҳукмдор бу чораларни кўриб қўймаса, орадан кўп ўтмай қўлга киритган ерларидан маҳрум бўлади, бироқ унгача ҳам жуда кўп қийинчиликлар ва бало-офатларга дуч келади.
Римликлар бир мамлакатни эгаллагач, юқорида айтиб ўтилган барча қоидаларга риоя қилишарди: колониялар ташкил қилишар, заифларга ҳомийлик қилишар, аммо уларнинг куч тўплашига йўл қўйишмасди; кучлиларни бўйсундиришар; айни пайтда мамлакатга кучли ажнабий ҳукмдорларнинг таъсири кириб келмаслигининг олдини олишарди.  Юнонистонни мисол келтириш билан чекланаман. Римликлар ахеялик ва этолияликларни ўзларига оғдириб олишди; Македония қироллигини ҳолдан тойдиришди; у ердан Антиохни қувиб чиқаришди. Бироқ, ахеялик ва этолияликларнинг шунча хизматларига қарамай, уларга ўз ерларини кенгайтиришга имкон беришмади, Филиппнинг хушомадларига учишмади, унинг қудратини синдирмагунча у билан иттифоқ тузишмади, Юнонистондаги ерларга кўз олайтираётган Антиохнинг босимига бўш келишмади. Римликлар ҳақиқий доно ҳукмдор қандай йўл тутиши керак бўлса, шундай йўл тутишди, яъни фақат бугунги кунни эмас, балки эртани ҳам ўйлашди; бор кучлари билан юз бериши мумкин бўлган фалокатларнинг олдини олишди, агар ўз вақтида керакли чоралар кўрилса, бу қийин иш эмас; бироқ фалокат келгунча кутиладиган бўлса, ҳеч қандай чора-тадбир ёрдам бермайди, чунки касаллик бедаво дардга айланиб бўлган бўлади.
Бу худди терлама касалига ўхшайди. Табиблар айтганидек, бу дардни бошланишида аниқлаш қийин, лекин даволаш осон. Бироқ ўтказиб юборилса, уни аниқлаш осон, аммо даволаш қийин. Давлат ишида ҳам шундай: бошланиб келаётган касаллик ўз вақтида аниқланса (доно ҳукмдорларгагина шундай қила олади), ундан халос бўлиш қийин эмас. Бироқ у ҳамма кўрадиган даражада чуқурлашиб кетса, энди унга ҳеч қандай дори-дармон ёрдам бермайди.
Римликлар фалокат олдиндан сезишса, дарҳол чора кўришар, уруш чиқмасин деб қўрқиб, қўл қовуштириб ўтиришмас эди, чунки урушнинг олдини олиб бўлмайди, унинг бошланишини – душман фойдасига – бироз кечиктиришгина мумкинлигини билишарди. Шунинг учун улар Филипп билан Антиох билан Италияда жанг қилишга мажбур бўлмаслик учун уларга қарши Юнон ҳудудида уруш қилишга жазм қилишди. Бу пайтда ҳали уларнинг ҳар бири билан бўладиган урушнинг олдини олиш имконияти бор эди, бироқ улар буни исташмади. Римликлар ҳозирги донишмандларнинг оғзидан тушмайдиган «Қулай фурсатга ишонинг» деган мақолни ёқтиришмасди, улар ўзларининг шижоати ва узоқни кўра билишларинигина қулай фурсат деб ҳисоблашарди. Пайсалга солиш исталган оқибатга олиб келиши мумкин, чунки вақт яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам келтиради.
Келинг, Францияга қайтайлик-да, у мен санаб ўтган шартларнинг бирортасини бўлса ҳам бажардими, йўқми – шунга эътибор берайлик.  Мен Карл эмас, Людовикни назарда тутяпман, чунки у Италияда узоқроқ муддат тура олган, шунинг учун унинг қилган ишлари биз учун намуналироқ. Унинг қилган ишларини кўрсангиз, ҳукмдор урф-одати ва тили бегона мамлакатда ҳокимиятни қўлда тутиб туриш учун нима қилиши керак бўлса, шунинг тескарисини қилганига ишонч ҳосил қиласиз.
Қирол Людовик Италияга венецияликларнинг шарофати билан кириб келди. Улар ерларини кенгайтирмоқчи бўлиб, берган ёрдамлари учун Ломбардиянинг ярмини талаб қилишди. Мен бу шартга кўнгани учун қиролни айбламайман: у Италияга бир оёғини бўлса ҳам қўйиб олмоқчи эди, бироқ у ерда иттифоқдошлари йўқ эди. Айниқса Карлнинг шарофати билан Франция олдидаги барча эшиклар ёпилиб қолгандан кейин унга ҳеч ким ёрдам бера олмас эди. Шунинг учун у танлаб ўтирмай иттифоқ тузишга мажбур эди. Агар кейинчалик хатоларга йўл қўймаганида, анчагина омади келиши ҳам мумкин эди. У Ломбардияни босиб олди-ю, Франциянинг Карл пайтида қўлдан бой берилган обрўсини қайтариб берди: Генуя бўйсунди, флоренцияликлар иттифоқ тузишни таклиф қилишди; Мантуан маркизи ҳам, Феррара герцоги ҳам, Бентивольилар оиласи ҳам, графиня Форли ҳам, Фаэнци, Пезаро, Римини, Камерино, Пьомбино ҳукмдорлари ҳам; Лукка, Пиза, Сиена ҳам – ҳаммалари Людовикка дўстлик изҳор қилишга шошилиб қолишди. Ана шунда венецияликлар қалтис қадам босиб қўйганини англаб қолишди: улар Ломбардиядаги иккита шаҳарни деб Италиянинг учдан икки қисмини қўлдан бой бериб қўйишган эди.
Ана энди қирол бу устунликни қанчалар осонлик билан мустаҳкамлаб олиши мумкин бўлганини ўзингиз ўйлаб кўринг: бунинг учун юқорида айтиб ўтилган қоидаларга риоя қилиш ва иттифоқдошларнинг хавфсизлигини таъминлаш керак эди, холос: кўпчилик бўлса-да, заиф бўлган бу иттифоқчилар қайси бири Черковдан, яна қайси бири венецияликлардан қўрқиб, унинг қаноти остига кириб олишга мажбур эди; у эса улар орқали ўзини ҳали хийла кучли бўлганлардан ҳимоялаб олиши мумкин эди. Аммо у Миланга кирган заҳоти бунинг тескарисини қилди: папа Александрга Романьяни босиб олишга ёрдам берди. Ёрдам беришга берди, аммо ўз қўли билан ўз қудратига путур етказганини, иттифоқчиларни ва унинг ҳомийлигига ишонганларни ўзидан нари қилиб қўйганини сезмади, бунинг устига бусиз ҳам диний жиҳатдан кучли бўлган папанинг дунёвий ҳокимиятини янада мустаҳкамлаб қўйганини тушуниб етмади. Биринчи хатога йўл қўйгач, у шу йўлда давом этишга мажбур бўлиб қолди, шунинг учун энди Александрнинг попугини пасайтириб қўйиш ва унинг Тосканани эгаллаб олишига йўл қўймаслик учун Италияга шахсан келишга мажбур бўлди. Бироқ, Черковни кучайтириб қўйгани, иттифоқдошлар билан орасини бузиб қўйгани Людовикка камлик қилди: Неаполь қироллигини қўлга киритмоқчи бўлиб, уни Испания қироли билан баҳам кўрди, яъни ўзи подшоҳ бўлиб турган Италияга ўзига тенг кучли рақибни чақирди. Худди норозилар ва иззатталаблар ҳомий топишга қийналмасин дегандек. Ўзига хизматкор бўлиши мумкин бўлган қиролни ҳайдаб, қиролликка унинг ўзини қувиб юбориши мумкин бўлган ҳукмдорни чақириб ўтирибди.
Ҳа, ерларни босиб олишга ўч бўлиш табиий ва одатий ҳол. Ўз имкониятларини ҳисобга олганларни ҳамма ҳам маъқуллайди ёки ҳеч бўлмаганда ҳеч ким танқид қилмайди. Бироқ ўз имкониятларини ҳисобга олмаган, қандай қилиб бўлса ҳам ер босиб олишга интилганлар танқидга муносиб хатога йўл қўядилар. Агар Франция Неаполни ўз кучлари билан эгаллай олса, уни қайтадан ишғол қилса арзир эди. Аммо бунга уни бўлиб олиш эвазига эришмаслиги керак эди. Ломбардияни венецияликлар билан бўлишиб олишни-ку оқлаш мумкин, чунки қирол шу йўл билан Италияда қарор топди. Бироқ мана бу иккинчи бўлишувни фақат қоралаш мумкин, холос. Чунки бу ишни ғалаба эҳтиёжи учун қилинди деб оқлаб бўлмайди.
Шундай қилиб, Людовик умумий ҳисобда бешта хатога йўл қўйди: майда ҳукмдорларни қувиб юборди, Италия ичида кучли ҳукмдорнинг янада куч тўплашига ёрдам берди, Италияга қудрати ўзи билан тенг бўлган бегонани чақирди, Италияга кўчиб келмади, у ерда колониялар таъсис этмади.
Бу бешта хато унинг тириклигида бу қадар оғир оқибатларга олиб келмаган бўларди, аммо у олтинчи хатога йўл қўйди: венециянинг ерларга кўз олайтириб қўйди. Венецияни у Черковнинг кучайишига ёрдам бермасидан, испанларни чақирмасидан аввал бироз қўрқитиб қўйиш керак эди, аммо бу иккала хатога йўл қўйгач, Венециянинг тор-мор қилинишига йўл қўйиш мумкин эмас эди. Венеция ҳали қудратли эди, у бошқаларни Ломбардияни босиб олишдан тўсиб турар эди, чунки бир томондан у ерни ўзи ҳам кўз остига олиб қўйган эди, иккинчи томондан эса ҳеч ким Ломбардия Венециянинг қўлига ўтиб кетиши учун Франция билан уруш қилишни истамас эди, бир пайтнинг ўзида ҳам Франция, ҳам Венеция билан уруш қилишга эса ҳеч ким журъат қила олмас эди. Агар менга эътироз билдириб, Людовик урушга йўл қўймаслик учун Романьяни Александрга, Неаполни эса Испания қиролига топширди, дейишса, мен яна юқорида далиллар билан жавоб бераман: урушга йўл қўймаслик учун тартибсизликни хаспўшлаб туриб мумкин эмас, чунки уруш бўлиши муқаррар, урушдаги устунликни эса қўлдан бой бериш мумкин. Агар менга «Қирол папага ваъда бериб қўйган эди: қиролнинг никоҳини бузиш ва кардиналлик қалпоғи эвазига Рушан архиепископига Романьяни босиб олишга ёрдам беришга мажбур эди» дейишса, мен бунга ҳукмдорларнинг сўз бериши ва бу сўзнинг устидан қандай чиқиш кераклиги ҳақидаги бобда жавоб бераман.
Шундай қилиб, қирол Людовик эгаллаб олинган мамлакатни қўлда тутиб турмоқчи бўлган ҳукмдорлар риоя қилган барча қоидалардан четлангани учунгина Ломбардияни қўлдан бой берди. Бунинг ҳеч қандай ажабланарли жиҳати йўқ, аксинча, ҳаммаси табиий ва қонуниятларга мувофиқ. Мен бу ҳақда Нантда, Валентино (папа Александрнинг ўғли Чезаре Борджани шундай дейишарди) Романьяни қўлга киритаётган пайтда Рушан кардинали билан гаплашган эдим:  Кардинал менга итальян ҳарбий ишни унча тушунишмайди деган, мен эса унга жавобан французлар эса сиёсатни унча тушунишмайди, акс ҳолда улар Черковнинг бу қадар кучайишига эришмаган бўлишарди, деган эдим.  Тажрибадан маълумки, Черков ва Испания айнан Франция туфайли Италиядаги ерларини кенгайтириб олишди, аммо Франция уларни деб ҳамма нарсани қўлдан бой берди. Бундан эса кўп марта тасдиқланаётган хулосани чиқариш мумкин: бировнинг қудратини кўпайтирганнинг шўри қурсин, чунки у маҳорат ёки куч билан қўлга киритилади, қудрат қўлига ўтаётган одам эса бу икки фазилатга ишонмайди.