Эй ғойибдан барчага ҳукмдор сахий Ҳақ! Барча саховат аҳлининг мавжудлиги сен туфайлидир. Сенинг лутф ва эҳсонингга поёну ҳад йўқ, мурувват ва инъомларинг сон-саноқсизджр. Сени васф этиб ҳар неки ёзган бўлсам, гарчи улар жозибали бўлмаса-да, сендан кечирим сўрайман. Фақат мен эмас, балки неча буюк алломалар васфинг ҳақида йиллар давомида қалам суисалар, улар ҳам инсоф билан ўз ожизликларини бўйинларига олишлари лозим бўлади.
Мендек бир ошуфтаҳол девона Фоний агар сен ҳақингда бир неча сўз айтган бўлса, унинг хато ва нуқсонларини карам юзасидан авф қил, ёзган яхши-ёмон ёзувлари учун кечир. Мен нима ҳақида қалам сурган бўлсам, сендан ёздим, сендан ўзга ҳақида сўз юритмадим, менга шунинг ўзи етарлидир. Ортиқ ёки кам деган бўлсам ҳам сендан дедим, чин ёки ёлғон айтган бўлсам ҳам сендан айтдим.
Сенинг сирларинг менга қанчалик аён бўлган бўлса, уларни қуш тили билан баён қилиб бердим.
Бу дам худди чала сўйилган қушдек ўзимни йўқотиб, қуш тили билан сенга ёлвормоқдаман. Чунки барча қуш ҳам ширин сўз айтиш, нозик маъно ва чечанликка эга бўлавермайди. Агар булбул лутф билан ажойиб достонлар айтса, қарға ёқимсиз куйларни ҳаддан оширади. Бас, шундай экан, барча қушнинг куйлаши дилга хуш келавермайди, барча қушнинг нағмаси дилкаш бўлавермайди.
Мен улар тилидан сўз айтдим, албатта, барча қушнинг сайраслии бир мақомда бўлмаган. Тўти ва шорик(майна) одамга ўхшаш гапира олсалар-да, ҳар бирининг нутқи ўзгачадир. Улар сайрашида тафовут мавжуд бўлиб, бири ҳақ ҳақида сўз айтса, иккинчиси бут ҳақида сўз дейди. Бирида шак бўлса, яна бирида дин мавжуд.
Аммо Фонийнинг куфру дин билан иши йўқ. Чунки у ҳар нима айтган бўлса, сен туфайли айтди! Сен унинг хатоларига пардапўшлик қилгин, токи у ҳам фано базмида бир қултум май ича олсин! Унга фано жомини насиб этганингда, бақо иқболини бермоқликни ҳам унутма!

Шайхнинг васфи ва ўзининг унга пайравлик қилгани тавсифи

Эй Фоний! Яна бир гўзал асар ёзиб, қушлар тилини ажойиб йўсинда шарҳлаб бердинг.
Қушлар тилига йўл топганлардан бири Сулаймон пайғамбар эди. Кейин вазири Осаф ундан таълим олиб, қушлар тилини ўрганди, аммо бу тилдан у ҳеч кимни хабардор этмади. Бу иккаласидан ўзга киши бунинг уддасидан чиқмади, бошқа одамлар қуш тилини билмаганликлари учун унинг фаҳмига етмас эдилар.
Тез айланувчи фалак шитоб билан орадан бир неча минг йилни ўтказиб юборди. Шундан сўнг чаққон сайр этувчи, чечан нутқ айтувчи ва ўткир ақлли омади юришган бир қуш майдонга чиқди. Уни қуш дема, балки фано Қофининг анқоси де, барча қушлар тилининг доноси де! У бу йўлнинг бошловчиси ва авлиёлар қибласи бўлиб, кўнгҳ тўғри йўл кўрсатиш учун зиёлангандир. У ҳақиқат сирларини кашф этишда фарид1— ягона ва тенги йўқдир, нутқидан ҳақиқат аҳли баҳраманд бўлади. Бу киши ирфон аҳлининг йўл кўрсатувчиси, маърифат бозорининг Атторидир.
У бу гулшан ичра пайдо бўлганида гўё қушлар ҳам нутқни ундан ўргангандек бўлдилар. Унинг қуш тили билан гапириши Осафдан ҳам, ҳатто Сулаймондан ҳам ортиқроқ эди. Чунки улар қуш тилини билган бўлсалар-да, лекин бундан элга бирон-бир наф етмади. Ҳақ Аттор тилини бийрон қилгани учун "Мантиқ ут-тайр" достони ошкор бўлди. Бу тил изоҳини тўла-тўкис баён этиб, илоҳий сирларни шарҳлаб берди. Бошланиш ва тугалланиш ҳақида чиройли сўзлар хазинасидан кўплаб гавҳарлар сочди. Бу гавҳарлар билан замона чўнтагини тўлдирди, барча кишилар ундан баҳраманд бўлдилар. Хазинадаги тилсим очилгач, ҳар гадога бу гавҳарлардан муайян улуш тегди. Асарини кўпчиликка қуёш каби ошкор этиб, сўзларидан Жамшид жоми каби садо чиқарди. Кимки лабташна бўлса, бу майдан унга ичирди. Ўзгалар бу ҳақда сўз айтишдан ожиз қолдилар. Қуш тили билан шундай калом сурдики, унинг бу сўзлари худди тўтийи гўё сўзлари каби барчага манзур ва маъқул бўлди.
У ёзган асарни форсий тилни билувчи халқлар фаҳм этиб, ундаги барча яширин нозикликлардан хабардор бўлдилар. Аммо содда, бечора турклар бу тилни етарли даражада билмаганликлари сабабли қуш тили билан форсча ёзилган бу асарни тушуниш иқболидан маҳрум қолдилар. Улардан кўпчилигининг қўли қушдан ҳоли бўлмаса-да, лекин уларга қуш тили тушунарли эмас эди.
Мен ёзу қиш Аттор дўконидан қанд ва шакар олиш билан шуғулландим, балки бу дўконда тўти янглиғ макон тутиб, шакар ушатар эдим. У қуш тили билан менга неки хитоб қилган бўлса, мен унга худди тўти каби жавоб қайтарар эдим. Йўқ, балки унинг пок руҳининг гапга чечан қуши Арш боғидан келиб, менинг кўнглимга ўрнашиб олгандек эди. У менга қуш тили мушкилларини ҳал этиб, бу такаллумда устодлик қилар эди. Шу тариқа мен у калом ичра камолотга эришиб, мазкур асаримни туркий тилда ёздим. Гўё мастлигидан ёқимли сайраётган қуш каби кўп куйларимни туркона созга ҳамоҳанг қилдим. Қайси бир қуш, балки минг хил дост он куйловчи булбул деб айтгин, унинг ҳар бир достонида янги бир оҳанг мавжуддии. Лекин унинг бу достонлари гул шавқидан битилган бўлиб, ундаги нолаю афғонлар ҳам шуни васф этишга бағишланган эди. Мен ўша минг хил нола чекувчи булбулдурнан. Ҳар бир фиғонимни бир достонимда жо қилганман. Ушбу гулшан ичра мастонавор қадани қўйиб, куйларимни баланд пардаиарда ижро этдим. Менинг бу куйларимни эшитган ҳар қандай сайроқи қуш ҳам улардан қусур топа олмас эди. Шайх руҳидан менга мадад етишиб, бу булбул сайраши чексиз бўлди. Ҳар бир киски бу мутаносибликка кўз ташласа, унга Қақнус қушини ўхшжктган бўлар эди.