| ТАСАВВУФ ТАРИХИДА ИРФОН БОСҚИЧИ - МАВЛОНО ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ |
 |
 |
 |
| 17.06.2013 13:29 | |||||||
5 дан 5 сахифа
МАВЛОНО ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ (1207-1273)
Асли ўртаосиёлик бўлган шайх Мавлоно жалолиддин Румий Балх шаҳрида Муҳаммад Баҳоуддин Валад хонадонида туғилган. Жалолиддин ёшлик чоғидаёқ отаси билан мўғул истилоси туфайли Кўниёга кетиб қолишга мажбур бўлган. Умрининг охирига қадар шу шаҳарда мударрислик қилган, Кичик Осиёни ватан тутгани учун Румий тахаллусини олган. Румийнинг илмий-адабий мероси форс тилида ёзилган бўлиб, унинг шеърий асарлари, асосан, "Девони кабир" («Улуғ девон»)га жамланган. Девонда ғазал, рубоий ва маснавий шаклларида ёзилган уч мингдан ортиқ шеърлар бор. Илмий-фалсафий мероси олти дафтардан иборат "Маснавийи маънавий" асаридан ўрин олган, ушбу исломий-тасаввуфий мажмуани "Форсий Қуръон" деб ҳам аташган. Бу асар қарийб 10 йил давомида ёзилган бўлиб, Мавлоно вафотидан тўрт йил аввал 1269 йилда ёзиб тамомланган. 27 минг байтдан иборат маснавий шаклида ёзилган бу асарни олимлар дидактик достон (Е.Э. Бертельс), ҳамосий (эпик) шеърлар мажмуаси (Т.Пурномдориён), ирфоний китоб (Р.Никольсон), тасаввуф қомуси (А.Шиммел) каби сифатлар билан аташган. «Маснавийи шариф»нинг қатор шарҳлари мавжуд. Асар мушарриҳларидан Обиддин Пошо шарҳлари машҳур. Булардан ташқари Румийнинг шеърий асарлари "Девони кабир" («Улуғ девон»)га жамланган бўлиб, унда ғазал, рубоий ва маснавий шаклларида ёзилган уч мингдан ортиқ шеърлар бор. "Мактубот", "Фиҳи ма фиҳи" («Нимаики Ундадир Ундандир») каби асарлари ҳам сақланган. Унинг асарлари, асосан, шогирдлари, ўғли ва бошқа мухлислари томонидан жамлангани учун уларнинг ҳаммасини Румийга тегишли деб бўлмайди. Жалолиддин Румий номи билан мавлавийлик тариқатига асос солинган бўлиб, унинг ўғли Султон Валад отаси номидан (вафотидан сўнг) тариқат эълон қилган. "Фиҳи ма фиҳи" ("Ичиндаги ичиндадир») асарини "Муйиниддин Парвона китоби" ҳам дейишади. Чунки унинг номи бир неча марта тилга олиниши билан бирга ушбу китоб, асосан, Мавлононинг муҳиблари Ҳисомиддин Чалабий, Соҳиб Фахруддин, Амир Бадриддин Гуҳартош, Отабек Султон Алоиддин, Тожидин Мўътаз Хуросоний ва ўғли Султон Валад билан бўлган суҳбатларида айтилган фикрлардир. МАСНАВИЙИ МАЪНАВИЙ
Дебоча
Тингла найдин, чун ҳикоят айлагай, Айрилиқлардин шикоят айлагай.
Мен қамиш эрдим, кесиб келтирдилар, Нола чексам, эл ҳама оҳ урдилар...
Чок-чок этсин шу кўксимни фироқ, Сўйлагаймен шарҳи дарди иштиёқ.
Ким йироқ тушса, йўқотса аслини, Ул яна излар ҳаёти васлини.
Даврлар кўрдим неча нолон бўлиб, Жуфти бадҳолону хушҳолон бўлиб.
Ҳар кишиким бўлди бир дам ёр менга, Билмади ёрдир нечук асрор менга.
Сиррим эрмас нола-оҳимдан йироқ, Гарчи нур кўзу қароғимдан йироқ.
Танга жону жонга тан мастур эмас, Жон кўринмас кимсага, дастур эмас.
Ўт эрур найнинг навоси, ел эмас, Кимда ўт йўқдир, йўқолсин, эл эмас.
Найни ёндирган ўшал ишқ оташи, Майни ёндирган ўшал ишқ оташи.
Ёрдин айрилганга най ёрдир, не бок, Пардаси пардамни этмиш чок-чок...
Най каби бир заҳру таёқ қайда бор? Най каби дамсозу муштоқ қайда бор?
Қонли йўллардин ҳикоят айлагай, Не эмиш савдойи Мажнун сўйлагай,
Бўйла ҳушдир, маҳрами беҳуш, бас, Муштари унга қулоқдин бошқамас...
Кунларим тун қаърига жо бўлдилар, Ўртанишлар менга ҳамроҳ бўлдилар.
Ўша кунлар, гўга, майли, бок йўқ, Сен омон бўл, эйки, сендек пок йўқ.
Ким балиқ эрмас у қонгай сувга, чун, Кимга кун йўқ, кунлари йилдек узун.
Пухтанинг ҳолини ҳеч билгайму хос? Мухтасар этгин сўзингни, вассалом1.
Бандни ечгил, ечгил озод, эй ўғил, Гарчи бандинг сийму зардир, қўймагил.
Кўзига жо бўлғуси денгиз, бале, Бир кунинг ул кўзага сиғмас вале.
Кимки очкўз, кўзаси нур бўлмагай, Тўлмагунча то садаф дур бўлмагай.
Ишқ ила кимнинг яқоси чок эрур, Ҳирсдин озоду айбдин пок эрур.
Эй, омон бўл, ишқ – ажиб савдоимиз, Эй, табиби ҳозиқу доноимиз.
Ҳар даъвои зоҳиру ботин ўзинг, Бизга Жонилус ва Афлотун ўзинг.
Ишқ ила тан сойири афлок эмиш, Рақс этиб тоғлар, кўринг чолок эмиш.
Ишқ – Тур тоғига жондир, ошиқо, Тур масту харро Мусо соиқо...2
Лабларига етсам ул дамсозни, Най каби мен сочгай эрдим розни.
Кимки бўлгай ҳамзабонидин жудо, Безабондир, гарчи дилда юз наво.
Чунки гул кетса, гулистон қолмагай, Сўнгра булбул бирла достон қолмагай.
Жумла маъшуқ эрмиш, ошиқ пардалик, Зинда маъшуқ эрмишу ошиқ – ўлик.
Кимда йўқдир ишққа бир парво магар, Ул қанотсиз қуш эрур, беболу пар.
Хуш нечук бўлғай, қарорим бўлмаса, Қўллагувчи нури ёрим бўлмаса.
Иш истарки, бу сўзни зикр этай, Ойинам ғамбози йўқ эрса, нетай.
Ойинанг бордир, нечун ғаммоз йўқ? Анда занг бўлса, руҳи мумтоз йўқ.
Тинглангиз, дўстлар, мен айтай достон, Филҳақиқат ҳолимиз бўлгай аён.
Баққол ва унинг тўтиси ҳақида ҳикоят
Бор эди баққол, унинг бир тўтиси, Сабзаранг ҳам сўзга моҳир тўтиси.
Ул дўкон ичра нигаҳбони дўкон, Сўз қотарди савдогарларга равон,
Сўз қотаркан, ўйлаким, нотиқ эди, Тўтилар ичра ажиб ҳозиқ эди.
Боқмайин учганда сўлу соғини, Тўкди бир гал ағдариб гул ёғини.
Қайтди бир пайт уйга кетган хўжаси, Õўжаваш ўлтирди бир дам хўжаси.
Кўрди ул, ёғ эрди чун ҳар ён тугал, Урди тўти бошига, ул бўлди кал.
Неча кундир сўзламоқни қилди бас, Õўжаси чекди надоматлиқ нафас.
Ул соқол юлқиб, деди: эвоҳ, дариғ, Неъматимни мен увол этдим аниқ.
Хушзабоним бошига ургунча то, Қўлларим синсайди, эрмасми раво.
Ёрдами теккайми деб бул ишга, Ҳадялар берди неча дарвишга.
Кечди уч кун, ул эса ҳайрону зор, Ўлтирар эрди дўконда интизор.
Турфа-турфа нарсаларни кўрсатиб, Аврар эрди қушни, сўз қотгайми деб.
Ўтди бир дарвешки, ул жавлаққа3 хос, Бошида йўқ эрди бир тук, худди тос.
Тилга кирди қуш уни кўрган замон, Кўз солиб дарвешга деди: эй фалон.
Не гуноҳ қилдингки, бошинг бўлди кал, Ёки сен ҳам ёғни тўккансен магар?
Эшитиб, кулди халойиқ, эй, на хуш, Жавлақийни ўзига ўхшатди қóø.
Сен азизларни ўзингдек билмагин, Гарчи ўхшашдир ёзувда “шер”у “шир“.
Жумла олам шул сабаб гумроҳ эрур, Кам киши Ҳақ аҳлидин огоҳ эрур.
Баъзилар ўзни набийман, дер холос, Авлиёни ўзига айлар қиёс.
Дер: улар эрса башар, биз ҳам башар, Биз-да нон ермиз, улар-да нон ошар...
Ваҳ, улар кўрдирки, кўрмас ҳå÷ қачон, Ўртада бордир тафовут ончунон...
Арилар ҳам турфадирким, ҳар маҳал, Қай бири оҳу, бири йиғқай асал.
Икки оҳу бир гиёҳ ер, сарҳисоб, Биттасидин — гўнг, биридин — мушки ноб.
Ул қамишлар бир ариқдин сув ичар, Биттаси — бўм-бўш, бириси — найшакар.
Боғки, ўхшаш жону жонзотдир басе, Ўртада фарқу тафовутдир басе.
Ул еса, ундан нажосатдир жудо, Бул еса, бундан нуқул нури Худо.
Ул еса, келгай фақат бухлу4 ҳасад, Бу еса, бўлғай фақат ишқи Аҳад.
Бул замин аъло, ану шўрдир сўник, Бул фаришта, ул еса девдир хунук.
Икки сув боққанда бир сувратлидир, Бул шириндир, ул эса — аччиқ, тахир.
Тотли сув, шўр сув деярлар отини, Соҳиби завқлар билурлар тотини.
Жодуни мўъжизага айлаб қиёс, Ҳам уларга хийлани англаб асос.
Сеҳргарларгаким, асо олгач Мусо, Қўлларига олдилар бир-бир асо.
Ул асодин бу асонинг фарқи бор, Ул амалдин бул амалдир устувор.
Ул амалдин лаънатуллоҳу жафо, Бул амалдин роҳматуллоҳу вафо.
Аҳли кофир таъбидир маймун таъби, Қилса бир иш, айлагай маймун каби.
Ҳар не мардум айлагай, ул ҳам қилур, Қилганин мардум ишига тенг билур.
Бошқалар қилганни қилдим, дейди у, Фарқини билмас вале истезар ўқ.
Сидқ эмас, кўз-кўз учундир қилгани, Бошига тупроқ сочингиз бўйлани.
Гар мунофиқ бош эгиб, этгай намоз, Хийладир ул этгани, эрмас ниёз.
Ул мунофиқ рўзаву ҳажу закот Бобида айлар магар мўъминни мот.
Аҳли мўъмин оқибатда шод эрур, Ул мунофиқ охиратда мот эрур.
Иккиси-да бир ўйин ўйнар, бироқ, Марву Ройдек бир-биридин кўп йироқ.
Ҳар бири боргай мақоми сўйига, Ўз мақоми, балки номи сўйига.
Ул бири “мўъмин” дейилса, хуш эрур, Бул “мунофиқ” сўзидин оташ эрур.
Ул бирининг исми маҳбуб зотидин, Бул бирининг номи паст бедодидин.
Миму вов, мим, нунда гар ташриф йўқ5, Лафзи мўъминдек вале таъриф йўқ.
Чун “мунофиқ” сўзи айтилган замон, Санчилур кўнгилга, чаққандай чаён.
Гар десанг, ул дўзахимас, оти бор, Бас, нечун унда жаҳаннам тоти бор.
Ном агар ўксук эса, ҳарфдин эмас, Сув агар аччиқ эса, зарфдин6 эмас.
Ҳарф — идиш, маъно — идишда сув ҳамон, Баҳри маъно ҳам китоб ичра ниҳон.
Баҳри талх, баҳри ширин ҳам мавжланур, Лек қўшилмас, бир биридан ажралур.
Лекин уларнинг асли бирдир, аслига, Иккисин топшир-да, тушма қасдига.
Ул асл олтинмидир ё сохтакор, Бемаҳал бўлгайму сенга ошкор?
Тангри ҳар жон ичра қўймиш бир маҳҳак, То яқинни билгай ул бешубҳа-шак.
Гар киши оғзига ногоҳ кирса хас, То у хасни олмагунча тинчимас.
Мингта луқма ичра бир чўп тушса гар, Одамий ул чўпни дарҳол ҳис этар.
Ҳисси дунё шул жаҳонга нарвон, Ҳисси диний осмонга нарвон.
Ул бирига дору дармону табиб, Бул бирига дору дармондир ҳабиб.
Соғ эрур ул ҳис, танинг бўстон бўлиб, Соғ бўлур бул ҳис, танинг вайрон бўлиб.
Жон йўли жисмингни гар барбод этар, Сўнгра ул вайронни ҳам обод этар.
Ганжу зар деб уйни бузгайлар, бироқ, Ганж сарфлаб, уй қурурлар яхшироқ.
Сувни боғларлар ариқ қазган замон, Чун ариқ шай бўлса, сув оққай равон.
Терини шилдинг магар, олдинг тикан, Ул ярога тери келгай янгидан.
Қалъа вайрондир қамалга келса дуч, Ёв қувилгач, тикланур девору бурж.
Ҳақ ишидир бул, нечун деб ким сўрар, Бул сўзким ҳам бир заруратдин магар.
Гоҳ чунон кўрсатгай ул, гоҳ инчунин, Баски, ҳайрондир боқиб бу ишга дин.
Äўст юзин бурганга ҳайрон эрмас ул, Äўстга ҳайрон, дўсти бирлан маст ул.
Ул бирининг дўстга ўгирилмиш юзи, Бул бирида дўсту маҳбуб орази.
Сен разм сол икки юзга, эт қиёс, Балки бўлгайсен бу ишда рўшинос.
Жумла иблислар-да одам юзли, бас, Ҳар кишига қўл бериш ҳам яхшимас.
Овчи чорлар қушчани ҳуштак чалиб, Қушча келгай бул товушга алданиб.
Ўхшатар ҳуштакни қушнинг бонгига, Шул йўсин тушгай у сайёд домига.
Яхшилардин сўз ўқирлар марди дун7, Ўзгага ўз молидек сотмоқ учун.
Мард иши равшанлигу мардоналик, Ҳийладир номард иши, бегоналик.
Ёпинур шер терисини тулкилар, Бу Мусаллам отини Аҳмад қўяр.
Бул Мусаллам номи гар каззоб эрур, Ул Муҳаммад улувал албоб8 эрур.
Ҳақ шароби қóéқасидир мушкиноб, Боданинг ости тахир, ичмоқ азоб...
«ФИҲИ МА ФИҲИ»)дан1
<...> Сўз ҳақиқатининг сояси2 ва парчасидир. Модомики соя ўзига тортар экан, у ҳолда ҳақиқат янада яхшироқ жазб этади. Сўз баҳонадир. Бир инсонни бошқа бир инсонга тортган нарса сўз эмас, балки икковида мавжуд бўлган руҳий бирликдан бир парчадир. Агар бир инсон юз минг мўъжиза ва каромат кўрса, аммо унда валий ва набига уйғун бир бўлак бўлмаса, бирлашмайдилар ва бунинг фойдаси ҳам йўқ. Унинг валий ва набийга боғланган, улар севгисини кўнглида орттирган нарса ўша омухта - ўртоқ парчадир. Агар бир жисм таркибида оҳанрабо билан муштарак бўлган бир парча бўлмаса, у жисм ҳеч қачон оҳанрабо тарафга кетмайди, яъни тортилмайди. Улар орасидаги бир хиллик гизли3 бир нарсадир, кўзга кўринмайди. Инсон хаёлидаги нарса уни ўз орқасидан етаклайди. Масалан, боғ хаёли боққа, дўкон хаёли дўконга олиб боради. Фақат бу хаёллар ҳақиқатни яширади. Чунончи, бир нарсанинг хаёли сени ўзига тортади ва сен у томонга кетмоқдасан. Чунки хаёл сенга у нарсани гўзал қилиб кўрсатган. Бироқ келгач, пушаймон бўласан ва ўзингга ўзинг: "Буни яхши деб ўйлабман, аслида ундай эмас экан" дейсан. Шунинг учун ҳам хаёллар - ичига кимдир яширинган чодирларга ўхшайди. Қачонки, хаёллар йўқолиб ҳақиқат юз кўрсатса, пушаймонлик ҳисси ҳам сени тарк этади: сени (ўзига) тортган ҳақиқат сени жазб этган ҳақиқатдан бошқа нарса эмасдир. "У кун яширин нарсалар ошкор бўлади" (Қуръон каримдан). Аслида жазб этган нарса биттадир. Фақат кўп кўринади... "Уларнинг ҳисобини (сонини) кофирлар учун азоб ва машаққат айладик" (Қуръон каримдан) дея буюрилгани каби бу инсонлар қарашига ҳисобдек оғир бир иш чиқади. Масалан, бунга "бир", наригиларига эса "юз" дейдилар, яъни валий учун "бир" ва халқ учун "юз минг" дейдилар. Бу катта гуноҳдир. Валийни бир, бошқаларни кўп кўрмоқ кўриш ва англаш йўлини йўқотмоқдир, улкан фитнадир. Чунки сиз уларни кўп, валийни эса бир кўрмоқдасиз. <...> «Юзингни қай тарафга бурсанг, Аллоҳ у ердадир» (Қуръон карим, 2:109). У ҳамма жойда мавжуд. Чеҳраси доимийдир, ўлмасдир. Ошиқлар ушбу чеҳрага ўзларини фидо қилиб, эвазига ҳеч нарса истамаслар... Зоҳид охарни (бошқасини, ғайрни – тарж.) кўрган кишидир, дунё аҳли бўлса охирни (сўнгни) кўради. Фақат Аллоҳнинг хос қуллари ва орифлар на охарни, на охирни еўрарлар. Улар назарлари аввалга тушади ва ҳар ишнинг аввалини биладилар... Дард доимо инсонга йўл очади. Дунёдаги ҳар иш учун инсон юрагида иштиёқ, ҳавас ва дард бўлиши лозим. Акс ҳолда, инсон бу ишни қилмас. Дардсиз ва заҳматсиз иш ҳам унга муяссар бўлмас. Дунё ва охират, тижорат ва шоҳлик, илм ва бошқа ишларда бўлсин, барчасида аҳвол шундоқ... <...> Сўз - идрок қилишда сўзга муҳтож бўлганлар учундир. Сўзсиз идрок этганнинг сўзга қандай эҳтиёжи қолади? Идрок эта билган учун кўкларнинг, ернинг ҳаммаси сўздир. Ҳафиф бир сасни эшитганга бақириб-чақиришнинг нима ҳожати бор? Дунё ҳам Қуръондаги "Бўл!" (Унинг амри «Бўл!» демак эди. У ҳамон бўлди", Қуръон карим, 36:82) сўзидан бино бўлгандир. Ҳикоя: Арабча гаплашадиган бир шоир бир турк подшоҳи ҳузурига келди. Ҳумкдор форс тилини ҳам билмасди. Шоир унинг шаънига жуда гўзал бир шеър ёзиб келтирганди. Шоҳ тахтда, қолган амиру вазирлар ўз ўринларида ўтирар эдилар. Шоир қўзғалди ва шеърини ўқиб берди. Шунда ҳукмдор шеър мазмунига уйғун равишда ҳаракатлар қилиб турди. У ердагилар "Шоҳимиз шунча йилдир, биздан арабча билганини яширган экан, агар ўтган давр мобайнида оғзимиздан арабча ёмон гап чиққан бўлса, ҳолимизга вой!" дедилар. Кейин ҳукмдорнинг хос қулларидан бирига "Шоҳ арабча биладими, йўқми? Билмаса, нечун муносиб бўлган ўринларда мувофиқ ҳаракатлар қилди? Бизга хабарини бер" - деб, унга қимматли нарсалардан бердилар. Кунлардан бир кун хос қул бу масъалани ечиш фурсатини топди. Ов пайтида шоҳ жуда мамнун эди. Шундан фойдаланиб, ҳукмдордан ётиғи билан сўраган эди, подшоҳ шундай деди: "Худо ҳаққи, мен арабча билмайман. Аммо унинг бу шеърни ёзиш мақсадини билганим учун, шоир мени мақтамоқчи бўлганини, шеър бир восита эканини англаганим учун илтифот кўрсатдим. Мақсад бўлмаганда шеър ҳам ёзилмасди". Шунинг учун мақсадга қарайдиган бўлса, иккиликка4 ўрин қолмайди. Иккилик тафарруотда (бўлинганлик, айрилганликда - тарж.). Асос бирдир. <...> "Олим" калимасининг маъноси луғатда орифдан устун ва маъноли демакдир. Чунки Тангрига олим дейилади. Бироқ ориф демоқ жоиз эмас. Ориф деганда олдин билмай, кейин ўрганган деган маъно тушунилади ва шунинг учун бу Аллоҳга нисбатан айтилмаслиги керак. Шунга қарамай, урф-одат нуқтаи назаридан (сўзнинг) ишлатилишига кўра маъноси кўпдир. Чунки ориф урф-одат кўкрагида оламни далилсиз ҳолда кўзи билан кўрган ва кузатгандир. Олимнинг (эса) юз зоҳиддан афзал эканини гапиришади. Чунки зоҳид илм билан зоҳид бўлган. Илмсиз зуҳд5 бўлмайди. Зуҳд нимадир? Дунёдан юз ўгирмоқ, тоат ва охиратга таважжуҳ (юзланиш - тарж.). Бунинг учун инсон дунёни, унинг чиркинлигини, вафосизлигини ва охират гўзаллигини, унинг доимий ва боқий эканлигини билиши керак. Чунончи, "Нима қилай, қандай тоат билан машғул бўлай?" дея жаҳд этиш ҳам бошдан оёқ илмдир. Шундай экан, илмсиз зуҳд бўлмайди. Шу эътибор-ла, зоҳид ҳам олим, ҳам зоҳиддир. Ва "Бир олим юз зоҳиддан афзалдир" фикри айни ҳақиқатдир. Бу илм ва зуҳддан бошқа яна бир илм бордирки, Тангрининг зотига тегишлидир. Мазкур иккинчи илм зуҳд ва илмнинг самарасидир. Бунга соҳиб бўлган олим юз зоҳиддан эмас, балки юз минг зоҳиддан ҳам устундир. Аллоҳ буни истаганига (бандасига - тарж.) беради. Бу шунга ўхшайди: масалан, бир одам битта кўчат ўтқазди ва у катта бўлиб мева берди. Шу мевали ёлғиз дарахт мева бермаган юзта дарахтдан яхшироқдир. Яна бир мисол: Каъбага етган бир ҳожи Каъба сари отланган, бироқ ҳали етиб келмаган ва йўлларда ҳаракатланаётган, Каъбага муяссар бўлишлари гумон бўлган ҳожилардан афзалроқдир. Чунки Каъба жамолига мушарраф бўлишлик ҳақиқатан ҳам ўша биргина ҳожига насиб этмиш. Бир ҳақиқат юз дона шубҳадан авлодир6. <...> Ҳар бир нарсанинг асли - сўз. Сенинг сўздан хабаринг йўқ ва уни менсимайсан. Сўз амал дарахтининг мевасидир. Чунки у амалдан туғилади. Улуғ Тангри оламни сўз билан яратди ва «Бўл!» дейиши билан у ҳам бўла қолди" (Қуръондан). Иймон қалбдадир. Бироқ уни сўз билан ифода қилмасанг, фойдаси бўлмайди. Намоз ҳам феъл (амал)дир. Агар Қуръон ўқимасанг ўқиган намозинг саҳиҳ (тўғри - тарж.) бўлмайди. Сен ҳозир "Сўзнинг аҳамияти йўқ" дейишинг билан ўз-ўзингни инкор этяпсан. Чунки сен шу фикрни ҳам сўз билан ифода қилмоқдасан... "Инсон гапирувчи ҳайвондир"7. Унинг хусусияти ҳайвонликдан ва гапиришдан иборат. Ҳайвонлик унда доимийдир, айрилмасдир. Сўз ҳам шундоқ. Инсон кўринишидан ҳеч нарса демаса ҳам, ичида ҳамиша гапиради. Бу ҳол гўё лой қоришган сув тошқинига ўхшайди. Тошқиннинг тоза суви инсоннинг сўзи (нутқи), балчиғи эса ҳайвонлигидир. Бироқ балчиқ унда ўткинчи бўлиб, вақт келиб улардан асар ҳам қолмайди. Яхши ёки ёмон бўлишига қарамай, сўзлар, ҳикоялар ва билимлар қолади. Кўнгил аҳли бир бутундир8. Сен уни кўришинг билан ҳаммасини кўрган бўласан. Чунки "Овнинг бори ёбон эшагининг ичидадир" дейишади. Дунёдаги жамики ҳилқатлар унинг жузъвларидир ва (У) куллдир. Байт:
(Барча яхши ва ёмон нарсалар дарвишнинг жузъвларидир. Агар бундай бўлмаса, у дарвиш эмасдир).
Куллни (шубҳасиз равишда) кўрганинг учун бутун оламни ва кейинроқ, ҳар кимни кўрасан. Уларнинг сўзи шу куллнинг ичида ва бу сўзларни эшитганинг сабабли энди эшитадиган ҳар бир сўзинг такрордан иборат. Байт:
(Ким уни бир ерда кўрган бўлса, гўё ҳар инсонни ва ҳар ерни кўрган бўлади).
Шеър:
(Эй, Тангрим китобининг нусхаси бўлган сен ва эй Шоҳлик Жамолининг ойнаси бўлган сен! Оламда сендан холи бўлган нарса йўқдир. Ҳар истагингни ўзингдан иста (изла), чунки ҳамма нарса сенсан).
<...> Биттаси: Улуғ Аллоҳ "Мен Ерда (Одамни) халифа (ёрдамчи) қилмоқчиман" (Қуръони карим, 2:30) - дея амр этади. Фаришталар: "Ерда бузғунчилик қиладиган, қонлар тўкадиган кимсани (халифа) қиласанми? Ҳолбуки, биз ҳамду сано айтиш билан Сени улуғлаймиз ва Сенинг номингни мудом пок тутамиз (Қуръони карим, 2:30) - дедилар. (Улар) Одам ҳали келмасдан (яратилмасдан - тарж.) олдин унинг фасодчи ва қон тўкувчи эканлигини қандай билдилар? - дея сўради. Мавлоно буюрдики: Бу ерда иккита нарса бор. Бири - нақлий, иккинчиси - ақлий9. Нақлийда: фаришталар Лавҳул маҳфузда (ривоятга кўра: Аллоҳ оламларни яратишдан аввал бир лавҳа ва бир қалам бор этди. Сўнгра қалам билан лавҳага ёзди - тарж.) бир қавм майдонга чиқади, уларнинг бунақа сифатлари бор, дея ўқидилар ҳамда бохабар бўлдилар. Ақлий: Фаришталар ақллари орқали (яратилаётган - тарж.) қавмнинг ердан (тупроқдан - тарж.) бўлишини англадилар. Демак, улар (одамлар) шубҳасиз, ҳайвон бўлади, ва албатта, (у) каби ҳаракат этади. Ҳатто улардаги маъно ва нутқдан қатъий назар, ҳайвонликлари туфайли чор-ночор фасод чиқарадилар, қон тўкадилар. Чунки бу инсоннинг заруридир. Ўзга бир қавм ҳам бу борада дейдики: Малаклар нуқул оқил ва хайрлидир. Уларнинг ҳеч қандай ишда ихтиёрлари йўқ. Худди инсон уйқуда экан, куфр ёки тавҳидга муносабат билдира олмаганидек, уйғоқ экан, фаришталар шундайдирлар. Инсонларнинг эса ихтиёрлари бор. Улар нарсаларни истай оладилар. Ва ҳаммасини ўзлариники бўлиши учун қон тўкадилар. Бу ҳайвон васфидир. Шунга кўра, уларнинг (малакларнинг - тарж.) ҳоли инсонлар ҳолига зиддир. Демак, ўртада тил бўлмаса-да, "Улар шундай дедилар" дея хабар бердилар. Чунки, масалан, шоир ёзадики, "Ҳовуз: мен тўлдим, деди". Аслида, ҳовуз гапирмайди. Лекин унинг тили бўлсайди, шу ҳолда экан (сув тўлганда - тарж.) "Мен тўлдим!" дерди. Ҳар маслакда бир лавҳа10 бордир. Фаришта дунёнинг ҳолини ва нима бўлажагини ўша лавҳадан ўқиб баҳоли қудрат билади. Ўқиган амалга ошиши билан Улуғ Аллоҳга бўлган инончи, ишқи ва Унда кечиши (мастлиги) яна-да ортади. Аллоҳ ғайбининг билувчилиги ва буюклигига ҳайратланади. Ҳайрат эса сўзсиз ва жумласиз равишда Унинг зикри, тасбеҳи бўлади. <...> Бизнинг кўнглимиз доим маънан сизнинг ҳимматингиз ёнида бўлиши билан баравар суратан ҳам шарафланмоқ истадик. Чунки бу суратнинг ҳам улуғ бир эътибори бордир. Эътибор не демак? У ҳатто ўзлик ва маъно билан тенг. Миясиз калланинг иши ҳеч нарсага ярамагани каби қобиқ11сиз мева ҳам етилмайди. Чунончи, бир данакни қобиқсиз ҳолда ерга эксанг, кўкармас. Қобиғи билан экканинг вақтда унади ва улкан бир дарахтга айланади. Шу нуқтаи назардан вужуднинг ҳам буюк бир асли, хизмати бордир. Бундай бўлиши табиийдир. Худди шу асл маънодир. Аммо бу - ўзи ҳам маъноли, маънони ҳам билган, англаган кишилар учун шундоқдир. "Икки ракаат намоз дунё ва ундаги нарсалардан хайрлидир". Бу сўз ҳамма учун эмас. Бу шундай кишилар учунки, уларга дунё моли қўлида бўлса ҳам икки ракат намозни ўқимаслик ўша молни қўлидан чиқаргандан оғирроқ туюлади. Бир дарвишга подшоҳ: "Эй зоҳид!"12 - деди. У эса: "Зоҳид сенсан" деб жавоб қайтарди. Шоҳ: Мен қандай зоҳид бўлайин. Бутун дунё, охират ва жамики мол-мулклар меникидир. Оламни мен олдим. Сен эса фақатгина бир луқма ва бир хирқа билан қаноат этдинг", - деди. Дарвиш: "Юзингни қай тарафга бурсанг, Аллоҳ у ердадир"13. У ҳамма жойда мавжуд. Чеҳрадир, доимийдир, ўлмасдир. Ошиқлар ушбу чеҳрага ўзларини фидо қилиб, эвазига ҳеч нарса истамаслар. Бошқалар эса ҳайвон сингаридирлар. <...> Сўз инсоннинг қиймати қадар қадрлидир. Бизнинг сўзимиз сувга ўхшайди. Сувни мироб оқизади. Сув ўзини мироб қайси чўлга ҳайдаганини қаердан билсин... «Аллоҳ ўз ҳикматларини эшитганларнинг ҳимматлари ўлчовида воизлар тилига қуяди».
Рубоий: (Ўйламаки, Аллоҳ йўлига тушган эрлар йўқ деб. Комил сифатлилар нишонсиз ҳам эмаслар. Сен сирларнинг маҳрами бўлмаганинг учун Ўзгаларни ҳам ўзинг қатори ҳисоблаяпсанми?..
<...> Авлиё ва анбиё ҳеч қачон мужоҳададан чекинган эмаслар ва уларнинг илк курашлари нафс, орзу ва шаҳватларини тарк этмакдир. Бу ўта буюк жанг ҳисобланади. Восил бўлиб, барқарорлик (амният) мақомига етишилгандан кейин эгри ва тўғрининг сирлари кашф этилади. Ва тўғрини эгри билан кўрадилар ва шундай биладилар. Мужоҳада ичида қоладилар. Чунки бу халқнинг бутун ишлари эгри ва янглишдир. Набий ва валийлар буларни кўрадилар, уларга таҳаммул этадилар. Агар бундай қилмай уларнинг эгри ишларини очиқ айтсалар, ҳамма улардан қочади ва мусулмонлик саломини ҳам қизғанади... <...> Сурат (юз) ишқ14 нуридир. Чунки ишқсиз у ҳам қийматдан маҳрум. Нур - аслсиз номавжуд нарса. Шунга кўра, Тангрига сурат дейилмаганидек, нур ҳам дейилмайди. Чунки сурат нурдир. Бири: "Ишқ суратсиз бўлмаганига, рўёбга чиқмаганига кўра, суратнинг нури бўлиши керак", - деди. Биз: "Ишқ суратсиз нечун тасаввур этилмасин?" - деймиз. Ҳатто суратни ишқ майдонга келтиради ва ундан юз минглаб сурат ҳосил бўлади. Булар айни замонда, рўёбга чиққан, шаклу шамойил олган суратлардир. Рассомсиз расм бўлмаганидек, аслсиз эса расм бўлмайди. Гўё бармоқнинг ҳаракати билан узукнинг ҳаракати янглиғ. Юрагида уй қуриш ишқи бўлмаса, меъмор унинг тархини чизмайди. Буғдой бир йил олтин баҳосида, бошқа йил тупроқ қийматида сотилиши мумкин. Ҳар икки йилда ҳам унинг сурати ўшадир - буғдойдир. Бироқ унинг қадри унга бўлган ишқ (эҳтиёж - тарж.) туфайли майдонга келмоқда. Худди шундай, сенинг санъатинг ҳам фақат сен учун азиздир. Унга рағбат кўрсатиб, уни севиб ўрганувчи (ишқ) топилмагунча, у яна шу ҳолда қолаверади. «Ишқ» - нимагадир муҳтожлик. У ҳолда, эҳтиёж - асл, муҳтож(ни) эса «нур» дейишади. Биз деймизки: Сен эҳтиёжинг бўлгани учун шундай деяпсан. Демак, эҳтиёжинг олдин майдонга келади, сўз эса ундан туғилади. У ҳолда, сўз бўлмаса ҳам эҳтиёж мавжуд. Шунга кўра, ишқ ва эҳтиёж унинг (сўзнинг - тарж.) нури бўлолмайди. У: "Эҳтиёждан мақсад сўз эмасмиди? У ҳолда мақсад қандай қилиб нур бўла олади?" - деди. Биз "мақсад ҳар доим нурдир. Чунки дарахтнинг илдизидан мақсад унинг нури, яъни гавдасидир, шохлари ва ҳоказоларидир" - дедик. <...> Бир дедики: "Бизни ҳиммат билан эсла! Асл бўлган нарса ҳимматдир. У сўзсиз ҳам мавжуд, чунки ҳиммат - нур". Мавлоно буюрадики: ҳиммат жисмлар оламидан аввал руҳлар оламида ҳам бор эди. Демак, бизни жисмлар оламига қуруқ келтирмадилар. Бунга имкон, йўқ. Шундай экан, сўзнинг ҳам муайян ўрни бўлиши керак. Ахир данакнинг фақат мағзини ажратиб эксанг, кўкармайди. Ҳолбуки, қобиғи билан ерга ташласанг, ўсиб чиқади. Шу нуқтаи назардан қаралганда, суратнинг ҳам аҳамияти борлиги аён бўлмоқда. "Қалб ҳузурисиз қилинган намоз намоз бўлмайди" (Ҳадисдан) - дея буюрилганидек, намоз ҳам ичдадир. Бироқ сен уни шаклларга ўрайсан. Кўринишда руку (эгилмоқ) ва сажда билан намозга сурат бериш лозим. Буларни бажариб, ундан ўз насибангни олурсан, муродингга етурсан. "Улар намозларида доим барқарор бўлгувчи зотлардир15" деган оятдаги намоз руҳлар намозидир. Суратан, шаклан қилинган намоз муваққатдир, доимий эмас. Чунки руҳ денгиз оламидир. Сўнгсиздир. Шунга кўра, ҳамишалик намоз руҳнингдир. Руҳ ҳам руку ва саждалардан ҳоли эмас. Бироқ буларни очиқ шакллар билан кўрсатмоқ керак. Чунки маънонинг сурат билан боғлиқлиги бор. Иккаласи бирлашмагунча фойда ҳам бўлмайди. Сурат маъно нуридир. Сурат - фуқаро, кўнгил подшоҳ деганингда, бу исмлар изофадир. "Бу унинг нуридир" дединг. Нури бўлмаса, у қандай қилиб асл бўлиши мумкин? Модомики, "Аёл" дер экансан, иложсиз "Эркак" ҳам дейишинг керак ёки "Аллоҳ" дегандан кейин "Қул"ни ҳам эсдан чиқармаслик зарур.
Фасл (Инсон майли ўз чегарасидан чиққанда, дўстлик душманликка дўнади). Байтнинг маъносини сўрадилар. Мавлоно буюрдики: душманлик олами дўстлик оламига нисбатан тор. Чунки одамлар дўстлик оламига етмоқ учун душманлик оламидан қочадилар. Ўз навбатида дўстлик олами ҳам дўстлик ва душманликни вужудга келтирган оламга қиёсан тор. Дўстлик ва душманлик, инкор ва иймон иккиликка сабабдир. Чунки куфр – инкор. Инкорчи учун инкор қилиниши керак бўлган киши лозим бўлганидек, қабул этувчига ҳам қабул этилиши шарт бўлган бир зот зарур. Шундан ҳам кўринадики, бирлик ва бегоналик иккилиги мавжуд. У одам эса куфр ва иймоннинг, дўстлик ва душманликнинг ташқарисидир. Модомики, дўстлик иккиликни пайдо қилар экан, демак, иккиликсиз, фақат бирликдан иборат бўлган олам бордир. Инсон унга эришиши билан дўстлик ва душманликдан чиқади. Чунки бу сифатлар у оламга сиғмайди. Демак, у ерга етишган инсон иккиликдан халос бўлган зотдир. Иккилик – ишқ ва дўстлик мавжуд бўлган дастлабки олам мазкур олам қаршисида ғарибу бечорадир. Шунинг учун ҳам энди (иккиликли олам) исталмайди. Энди киши қийматсиз оламни ўзига душман деб ҳисоблайди. Чунончи, Мансур ўз-ўзига душман бўлди ва ўзини йўқ қилди. Чунки унда Ҳақнинг дўстлиги ҳаддидан ошганди. Мансур «Анал Ҳақ» деди, яъни мен фано топдим, йўқ бўлдим. Ёлғиз қолган Зот Ҳақдир, демоқчи бўлди. Бу камтаринликдир. Бандаликнинг охирги нуқтасидир... <...> "Аллоҳ инсонни ўз сурати асосида яратди" (Ҳадисдан). Инсонлар доимо мазҳар (ўзини кўрсатувчи нарса - тарж.) қидирадилар. Баъзи аёллар ўрангандир ва ўзларини қанчалик қидирилганини (исталганини - тарж.) синамоқ учун юзларини очадилар. Худди устарани синаганинг каби. Ошиқ севгилисига: "Мен ухламадим, овқат емадим, сенсиз ёндим, куйдим" дейди. Бунинг маъноси шудир: Сен бир мазҳар излаяпсан ва у менман. Сен мазҳарга маъшуқлик сотяпсан. Олимлар ва санъаткорлар ҳам ҳамиша мазҳар қидирадилар. "Мен яширин хазина эдим, билинмоқ истадим" (Ҳадисдан). Унинг ҳукмлари барча одамларда зуҳур этди. Чунки уларнинг ҳаммаси Аллоҳнинг соясидир ва бу соя соҳибига ўхшайди. Агар беш бармоқ очилса, сояси ҳам очилади, эгилса-чи, у ҳам эгилади. Шунга кўра, Ҳақни қидирган бир исталган ва севилганни хоҳлайдики, ҳамма унинг дўсти, севгилиси ва итоаткори бўлишни орзу этади. Ҳамда душманларига душман, авлиёларига дўст бўлишни ҳам унутмайди. Ниҳоят, буларнинг ҳаммаси Аллоҳ кўрсатган ҳукмлар сифатларидир. Соямизнинг биздан хабари йўқ бўлишига қарамай, биз улардан воқифдирмиз. Лекин Аллоҳ билимининг қаршисида бизнинг хабаримиз хабарсизлик демакдир. Шахснинг ҳамма қирралари унинг соясида акс этмайди. Худди шундай Аллоҳнинг барча сифатлари ҳам бизда тўла-тўкис намоён бўлмайди. Фақат айримларигина кўринадики, "Айтинг: Руҳ ёлғиз Парвардигорим биладиган ишлардандир. Сизларга жуда оз илм берилгандир16" дея буюрилган. Фасл. Буюрдики, инсон нафсида шундай бир нарса борки, ҳайвонларда йўқдир, дейишади. Аммо бу инсон улардан ёмон, дегани эмас. Балки шундайдир: инсондаги ёмон феъли-ҳўй, нафс ва бахтсизлик мавжуд бўлган яширин жавҳардандир. Фақат феъллар, бахтсизликлар ва ёмонликлар жавҳарнинг пардаларига айланган. Жавҳар қанча гўзал ва буюк бўлса, парда ҳам шунга ярашадир. Барча ёмонликлар жавҳар пардасининг воситаси ва парданинг кўтарилиши -имконсиз. Шунга қарамасдан, улкан мужоҳадалар сўнгида мумкиндир. Мужоҳидлар ҳар хил. Мужоҳаданинг энг буюги-бу дунёдан юз ўгириб, Аллоҳга йўналган ёронга қўшилмоқ ва аралашмоқдир. Мужоҳада яхши ва тўғри бир дўст билан юзма-юз ўтиришдан мушкулроқ эмас. Чунки уларни кўрмак нафснинг эриб йўқ бўлишидир. Шунинг учун ҳам илон қирқ йил инсонни кўрмаса, аждарҳога айланади, дейишади. Қаергаки, катта бир қулф оссалар, билгилки, у ерда нафис ва қимматли нарса бордир. Жумладан, қаердаки, парда қалин ва мустаҳкам бўлса, ўша ердаги жавҳар яхшироқдир. Чунончи, хазина устида илон ётади. Бироқ сен унинг хунуклигига эмас, дафинадаги нафис нарсаларга боқ!
|
