ҲАКИМ САНОЙИ

( 1080-1140)

Абул Мажид ибн Одам Санойи Ғазнада туғилган. Маъсудшоҳ III даврида сарой шоири бўлган, Шайх Юсуф Ҳамадоний таъсирида суфийлик йўлини тутган. Ҳаж зиёратини ўтаган. Балх, Сарахс, Ҳирот,Нишопур, Хоразм ва Боғдодда сафарда бўлган. Ғазнада вафот этган.

Асосий асари “Ҳадойиқу-л-ҳақойиқ” (“Ҳақиқат боғлари”) суфийдик қомуси сифатида тан олинган. “Девон”ида суфиёна шеърлар талайгина. Бундан ташқари “Муҳаббат китоби”, “Ақл китоби” каби достонлар ва “Аллоҳ қулларининг манзилига қайтиш йўллари” асари Ғарбда ҳам машҳур бўлган, айтишларича, Дантенинг “Илоҳий комедияси” мана шу асар таъсирида ёзилган. “Ҳадойиқу-л-ҳақойиқ” Фаридиддин Аттор ва Жалолиддин Румий асарларига асос бўлган.

Айтишларича, авваллари Санойи шоирликни пайғамбарлару валийлар билан тенг деб биларди. Аммо бир куни бу фикрига ўзи шубҳаланиб қолди. Ўйладики, “Менинг фақат исмимда улуғлик бор холос, ўзимда эса ҳеч бир фазилат йўқ, бундай исмга ҳам мен лойиқ эмасман”. Саноий мана шу қайғусини дўсти ва ҳомийси Хожа Аҳмад ибн Масъудга айтган эди, у эътироз билдирди ва деди: “Муҳаммад расулуллоҳ айтганларки, одамларга очиқ юз билан қараш ҳам садақадир. Аммо Санойи пайғамбарнинг бошқа ҳадисини келтирди: “Яхши, савоб ишлар қилган ёки илми билан бошқаларга фойда етказган ёки ўлимдан сўнг уни дуо қиладиган яхши фарзандлар ўстирган одамларгина охиратда нажот топадилар”. “Менда эса бу айтилганларнинг ҳеч бири йўқ”, - деди Саноий фикрига хулоса ясаб. Хожа Аҳмад шоирга эътироз билдириб деди: ”Сен ўзингдаги фазилатларни кўрмайсан! Сен кўп хайрли, савоб ишлар қилгансан. Кўчангдаги одамлар сенинг чеҳранг бўстонида очилган гулларни кўриб севинадилар. Сен яна сўзинг билан, шеърларинг билан одамларга фойда етказасан, илм-маърифат берасан, бу ҳам катта савобдир. Сенинг фарзандларинг – шеърларингдир. Бундай шеърлар жисмоний фарзандлардан кўра яхшироқдир”.

Шундан сўнг Хожа Аҳмад ибн Масъуд шоир Санойига барча авлодлар учун фойдали бир достон ёзишни таклиф қилади. Достон битгунича, шоирни рўзғор ташвишларидан қутқариб, егулик ва кийгулик билан таъминлади. Шу тариқа ҳикоят ва ривоятлардан иборат “Ҳақиқат боғлари” достони дунёга келди.