АБУЛ МАЖИД САНОЙИ

“ҲАДОЙИҚУ-Л-ҲАҚОЙИҚ”дан

Фил ҳақида кўрларнинг фикри

Тоғлар ортида фақат кўрлар жамоаси яшайдиган бир шаҳар бор экан. Бир куни буларнинг яқинидаги йўлдан хорижий подшоҳ шон-шавкатли лашкари билан ўтиб кетаётиб, шу атрофга вақтинча қўниб, чодирларини тиклабди. Подшоҳнинг қўшинида кўп жангларда душманларни қийратган бир жанговор фил ҳам бор экан. Филнинг овозасини эшитган кўрлар жамоаси у қандай ҳайвон эканлигини билиб келиш учун тўртта кўрни вакил қилиб юборибди.

Кўрлар умрида филни кўрмаганлари учун кела солиб, ҳайвоннинг турли жойларини пайпаслаб, ушлаб кўришибди. Биттаси филнинг оёғини, биттаси – хартумини, биттаси – қулоғини, биттаси белини ушлаб кўриб, филнинг қандайлигини билдим, деб ўйлабди.

Вакил кўрлар ўз жамоасига қайтганида шаҳар аҳли йиғилиб, фил нималигини тезроқ билгиси келиб, сўраб-суриштирибдилар.

Филнинг япалоқ катта қулоғини ушлаб билган кўр:

- Фил япалоқ бўлиб, кигизга ўхшаркан, - дебди.

Филнинг хартумини ушлаган кўр:

- Фил – узун, эгилувчан ичакдай ичи бўш, лекин жуда кучли нарса экан, - дебди.

Ҳайвон оёғини ушлаган кўр:

- Фил устун каби йўғон ва мустаҳкам бир нарса, - дебди.

Кўрларнинг ҳар бири ўзи билган қисмни айни ҳақиқат деб билиб, қатъий ишонч ҳосил қилибди. Ҳеч бири филни бус-бутун тасаввур қилолмагани сабабли у ҳақда айни ҳақиқатни билолмабди. Чунки ҳақиқий билимни кўзи (қалб кўзи) очиқларгина билади. Илоҳий оламнинг бир бутунлигини билиш ҳам (қалб кўзи) кўрларга насиб этмайди¹.

Туянинг бўйни нега қийшиқ?

Бир одам қирда ўтлаб юрган туяни кўриб, “Нега бўйнинг қийшиқ?” деб таъна, дашном берибди.

Туя бундай жавоб берибди:

- Эй, одам, сен менинг бўйнимни ўтаб юрганда эмас, чўлда йўл босаётганимда нақадар тўғрилигини кўрасан. Камон ҳам ўқни узоққа етказиш учун қаттиқ эгилади.

Бу суҳбатни эшитган учинчи одам деди:

- Оқил одамларга қийшиқ бўйин ҳам гўзал кўринади ва оқиллар ҳеч қачон қийшиқ бўйинга таъна қилмайдилар².

Ғилай кўзга қўш кўринар

Бир одам дўстига тушунтирарди:

- Ғилай кўзли одамга бир нарса иккита кўринади.

Дўсти унинг бу фикрига ишонмади ва ўзи бир ғилай одамни топиб сўради: Ғилай аввалги одамнинг фикрини рад этиб, деди:

- У бекор айтибди, биз нарсаларни тўғри кўрамиз. Бизга осмондаги Ой тўртта бўлиб кўринмайди-ку?

Ҳақиқатни билишни истаган одам шу хулосага келдики, ҳар ким ҳаётда нарсаларни ўзича кўрар экан. Ҳақ таоло одамларни турлича қараш билан яратган экан. Бунинг ҳикматини одамзоднинг ақли билан билолмас экан.

Халифа Умар ва болалар

Бир куни халифа Умар йўлда бораётиб, бир тўп болалар ўйнаб турганини кўрибди. Халифани кўриб, болалар ҳар томонга қочиб кетибдилар. Фақат бир бола қочмай тураверибди.

- Нимага сен қочиб кетмадинг? – деб сўрабди халифа ундан.

Болакай жавоб берибди:

- Эй, мўминлар амири, нима учун қочаман? Ахир сен золим эмассан, мен ўғри эмасман-ку. Айби йўқ одам қочиб нима қилади.

Халифа Умар боланинг зийраклигига қойил қолибди ва уни ўз тарбиятига олибди. Бу бола кейинчалик машҳур лашкарбоши бўлиб етишган Абдуллоҳ ибн Зубайр экан.

Сохта ошиқ

Бир одам айтар эди: Ишқнинг кўзи кўрдир, ошиқ жинни, мажнундир, у ақл-хушга келса ишқидан айрилади. У фикрини қуйидаги ҳикоят билан далиллар эди.

Бир ошиқ ҳар куни маъшуқасини кўриш учун Дажла дарёсини сузиб ўтар экан. Аммо у бир куни маъшуқасининг юзида бир доғ борлигини кўриб қолибди. Сўнг у дарёдан яна сузиб ўтаётганида маъшуқасининг юзидаги доғ ҳақида ўйлаб, жасорати тугабди ва чўкиб кетибди.

Чин ошиқ ишқда ҳаёлини бошқа нарсага чалғитмаслиги керак. Бир гўзал севгилисини ишқда вафодорлигини синаб кўриш учун бундай дебди:

- Эй йигит, мен унчалик чиройли эмасман, опамнинг гўзаллигини бир кўрсанг эди...

Йигит қизнинг опаси қандай экан, деб у ёқ, бу ёққа қараган экан, унинг ишқи чин эмаслиги билиниб қолибди.

Беш кунлик дунё

Одамлар абадий яшайман дегандай, ҳар дақиқа келиб қолиши мумкин бўлган ўлимни ўйламайдилар.

Ҳатто Ҳақ таоло марҳамати билан 950 йил яшаб, тўфонда жон сақлаб қолган Нуҳ пайғамбар ҳам умр қисқалигидан нолиган экан.

Луқмони ҳаким Нуҳ пайғамбарнинг ўша сўзини эслаб, минг йилдан ортиқ яшаса ҳам, уй-жойини мустаҳкам, пишиқ, пухта қилиб олмаган экан.

- Нима учун бу вайронангизни тузатиб олмайсиз? – деб сўраганларга у:

- Беш кунлик дунёда мен учун шу уй ҳам бўлаверади, ўзи яхши, - деб жавоб қилар экан.

Бу – ҳақиқий жамоа эмас

Хулафои рошидиндан бири ҳазрат Умар бир куни шаҳар айланиб юрганида бир жамоани учратибди ва сизлар кимсизлар? – деб сўрабди.

Жамоа аҳли “Биз ўзаро аҳил, ҳамжиҳат, бир тан, бир жон жамоамиз”, дебдилар.

Ҳазрат Умар бундай савол берибди:

- Ҳар бирингизнинг мулкингиздан кўпчилик фойдаланадими ёки ҳар ким ўз мулкидан ўзи фойдаланадими?

- Бизда ҳар ким ўз маблағини сақлайди. Кимда қанча динор ва дирҳам борлигини биз билмаймиз ва билишни ҳам истамаймиз.

Халифа Умар бир оз ўйланиб туриб, деди:

- Сизлар аҳил жамоа эмас экансиз, ишларингиз чатоқ. Агар сизларда олтин, кумуш – динор ва дирҳамлар умумий бўлиб, биров жуда бой, биров жуда қашшоқ бўлмасайди, ҳар ким умум бойлигидан бемалол фойдалана олсайди, сизни аҳил жамоа дейиш мумкин эди.

Тилда ва дилда

Уч мусулмон Рум урушига бориб, тез орада душманга асир тушиб қолибдилар. Рум қайсари вакиллари орқали уларга шарт қўйибди: “Агар ислом динидан юз ўгириб, масиҳийликка ўтсангиз, омон қоласизлар, акс ҳолда, сизларни қатл этамиз” дебди.

Асир жангчилар бу таклиф ва фармонни эшитиб, ўзларича ўйга толибдилар. Асир тушган жангчилардан бири аввал фақиҳ бўлиб, шариат қонунларини (аҳкомларини) яхши билар экан. У ўйлаб кўриб, “Мен дилимда эмас, тилимда ўз динимдан кечсам, омон қоламан, бу гуноҳ бўлмас”, деган хулосага келибди.

Учинчи жангчи ҳазрат Али авлодига мансуб саййидлардан экан. У ўйлабди: “Мен вазият тақозоси билан тилимда динимдан воз кечсам, маҳшар куни буюк аждодим менга шафоат қилар”.

Учинчи жангчи ўз умрида кўп гуноҳ ишлар қилган безори одам экан. У сафдошларининг фикрларини эшитиб, ўйга толибди ва дебди:

- Менга ҳеч ким шариат аҳкомларини ўргатмаган, ҳеч бир қариндошим мени ҳимоя қилмайди. Шу сабабли мен динимдан воз кечмайман ва ўлимимга розиман. Охиратда ҳеч бўлмаса шу ишим – динимдан қайтмай ўлиб кетганим учун менга раҳм қилишса керак. Минг-минг гуноҳ билан яшаганимдан кўра битта савобли амал билан яхши ном чиқариб, ўлганим яхши!

Учала асир жангчи ўз айтганларини қилибдилар. Булардан қайси бири охиратда нажот топишини фақат Ҳақ таоло билади.