Бу ишлар Искандарга аён бўлгач, у ўз ҳаёти қуёшига тутилиш вақти етганини сезди. Аниқ билдики, кетмак чоғи етибди. Шундай маҳзун кунларда ажал жомидан заҳарли овқат еб-ичиб тураркан, онаси ёдига тушди. Кўзини очиб элга нигоҳ ташлаб, ажал елидай бир совуқ оҳ тортди. Котиб чақиртириб онасига хат ёзмоқ учун қоғозу қалам сўради. Котиб қоғозни тайёрлагач, унга шу сўзларни ёзишни буюрди:
Ки, бу сафҳаким, номаи дард эрур,
Рақам анда ҳангомаи дард эрур.
Биров ҳамдидиндур бидоят анга,
Ки йўқ ибтидоу ниҳоят анга.
Муфизи ато, балки халлоқи жуд,
Халойиққа берган адамдин вужуд.
Бадан ичра жон жавҳарин солғучи,
Яна охир ўз берганин олғучи.
Тенгиз ичра итканга ҳам раҳбар ул,
Биёбонда ўлганга ҳам ёвар ул.
Гадолиғни шоҳлиғдин этган азиз,
Жаҳон шоҳлари оллида бир пашиз.
Чу ҳақ шукру ҳамдин адо айлабон,
Васият бу навъ ибтидў айлабон.
Ки: «Мендинки, йўқ мендек озурдае,
Ажал хайли илгида пажмурдае.
Сенга, вайрон бўлган танимнинг жони, вужудим кумуш лаълининг кони, сўзим шуки, айрилиқлар, узоқликлар туфайли сенга кўп азоб-уқубат етказдим. Бошимга олам очмоқ деган орзу тушиб эди, у хаёлим бошдан оёқ хом экан. Аслида жасадимга ҳуш киргандаёқ, ақлим кира бошлаган болалик чоғларимданоқ сенга ўғиллик қилишни, доимо хизматингда бўлишни ўз бурчим деб билсам бўлмасмиди? Бундай бахтга чарх ҳасад қилди, энди сўнгги чоғда ўзимни ўлдиришимдан не фойда?
Қазонинг бошимга солган ишларидан хабар топсанг, менинг розилигимни ҳам эътиборга олгин: мотамимни тутиб оҳ-фарёд кўтармагил. Жаҳонни ғам тунидек қаро қилмагин, ичингни қуёшдек асло куйдирмагин, ёқангни тонгдек чок қилмай, оқ сочларингни сариғ юзинг узра ёймагил, бошқа оналар каби юзингни тирнамагил. Сабр қилишга тоқатинг етмаса, қувватинг чидам бера олмаса, катта бир эҳсон йиғини тузгин-да, чор атрофга хабар бериб, жамоатни чорлагил. Беҳисоб ва хилма-хил таом тайёрлагил-да, ҳамманинг олдига ош торттиргил. Меҳмонлар овқатга қўл урмоқчи бўлганларида, маросимни бошқараётган кишига: «Бу ошдан оламда бирон яқини ёки қариндоши тупроқ остида бўлмаган кишиларгина есин», деб айттир. Шундан кейин эътибор бериб қарагин-чи, бирон кимса овқатга қўл урармикан? Ошга кимдур қўл узатса, менинг ўлимимга йиғлаб, аза тутиб изтироб чеккил. Агар ҳеч ким овқатга қўл урмаса, таомлардан ҳамма юз ўгирса, бирон кишиси тупроқдан ўрин олмаган инсон жаҳонда йўқлиги шу хилда маълум бўлгач, сен ҳам бу ишдан воз кечгил. Бу соҳада бор олам элига ҳамдард бўлгину, менинг ғамимда андуҳ-азоб чекишдан воз кечгил. Сен ҳам улардек бандасан. Ҳақ ризосига ризоманд бўл, қазо не қилса ҳам хурсанд бўл. Мен яхши бўлсам ҳам, ёмон бўлсам ҳам, умр омон бермай оламдан кетаяпман, вақтинг бўлса бир неча кун Ҳақ ёдини кўнглингдан чиқармай:
Бу ўлган ғарибингни ёд айлагил,
Дуо бирла руҳини шод айлагил».
Котиб Искандарнинг бу мактубини кечиктирмай унинг онаси қўлига топширди. Чунки шоҳ: «Вақтни кечиктирмай, туну кун от елдириб бу мактубни онамга етказинг. Қуёшимни қора булутлар ёпганида, бошим устида кўп изтироб чекиб, жаҳонни аза билан хароб қилманг. Мени тобут ичига жойлаб, кеча-кундуз тўхтовсиз юриб, бор кучингиз билан ҳаракат қилиб, Искандарни Искандарияга етказинг. У ер тирикликда ватаним бўлган эди, ўлим пайтида ҳам у шаҳар менинг мозорим бўлсин.
Агар наъшим устида тўплансангиз, у чоғда албатта бир қўлимни тобутдан чиқариб қўйингларки, одамлар ҳайрат эмас, ибрат кўзи билан боқиб, бу панжа бармоқлари саф чекиб жаҳон мамлакатларини, барча қуруқлик ва денгизларнинг лаъл ва гавҳарларини эгаллаган эди. Энди ажал қўли жўнаш ноғорасини чалиб, бўйнига ўлим арқонини солганида, жаҳондан шал инсоннинг қўли мисоли, чинор илгига ўхшаб кетиб боряпти. Кимга билим мададкор бўлса, жаҳондан қўлини ювиши ҳам шундай осон бўлади», деб тушунсин.
Шу ерга етганда шоҳнинг сўзи тугади, кейин кўзини юмди. Фоний мулкни жасурлик билан, тез эгаллаган эди, энди бақо мулкин олгали жазм қилди. Ҳикмат аҳли китоблардек қаро кийди, фалак бўлса, бу иши билан қиёмат кунини ошкора айлади. Негаки, жаҳоннинг бор халқи оҳу ноладан шовқин сурон кўтарди. Шундай қиёматки, гўё осмон ерга, ер кўкка кўтарилди. Фалак билан ер бирдай чайқалди.
Кейин одамлар Искандарни маҳофага ётқизиб, маҳкам боғлаб, наъшини айтганидан ҳам чиройли безатишиб, жаҳоншоҳи васиятларини ёддан чиқармай, хорлик билан фарёду фиғон қилиб овоз чиқармай, наъши тартибини ўзи айтгандай шаклда ясаб сарой сари йўлга тушдилар.
Бурунроқ бир кишидан номани бериб юбордилар. Онаси воқеадан хабар топиб, Рустамдан айрилган Золдай беҳол, ҳушини йўқотган ҳолда ўтирар, кўксини чок-чок тилишни истаса ҳам, бу ғамдан ўзини ҳалок айлашни истаса ҳам, лекин ўғли юборган мактуб мазмунига боқиб, шу билан жони маҳзунига тасалли бериб ўтирарди. Искандар ниманиким ёзса, уни эшитиш фойдали эканлигини у яхши биларди. Лекин ўзининг аламига қандай чора топишни билмай, қалбидаги ўтдан жаҳон ўрташини, жаҳонгина эмас, тўққиз осмон ўрташини тилар эди у. Лекин шоҳ сўзига садоқат, уни сўзсиз адо қилиш уни зўрға сақлаб турарди.
Тобут унинг томон яқинлашиб келар экан, тоғлар, даштлар қора ранг остида қолди. Одамлар наъшни бўйинларига олишди, буни кўрган онаизор асо тутиб, белини қаттиқ боғлади-да, ичидан бир ўтлиғ оҳ тортди.
Уятдан фалак бошини қуйи солди. Йироқдан ўғли тобутини кўрган она фалакдан шундай фарёд эшиттики, у малика саройигача етиб борди. Зўрға-зўрға тобутга етиб олган она ун чекиб ошуфтаҳол фарёд қилди: «Хуш келдинг, эй азиз меҳмон, ушбу қариган каниз қурбонинг бўлсин. Бу сарой сенга лойиқ эмас эди, бизни ғурбатга ташлаб кетдинг. Жаннат боғи бўстонини мунаввар айлаб, фаришталарнинг қоронғу кечасини ёритдинг.
Манга фалак зулм қилди: бу йўлга сендан бурун туша олмадим, сенга жаннат ичидан ўрин тайёрлай олмадим. Чарх ажойиб бир ўйин кўрсатиб қуёш ботди-ю, чархнинг кекса кампири омон юрибди. Қазодан бу иш юз бергач, бало сели вайрон жисмимни ҳалок қилди. Кошки эди оқ сочимни ёйиб, гоҳ ўзимга келиб, гоҳида кетиб қўлларим билан ёқамни чок қилолсам эди. Устимга қора кигиз ташлаб, бор овозим билан нола чеколсам эди. тобутинг олдида заиф жонимни бериб, жисмимни жисминг устига ташлай олсам эди. Фалак зулмидан кўнглимни бўшатиб, ўғил каби она ҳам борса эди. Мотам тутиб оҳ-фарёд чеколмаётганим, жонимни бериб, орқангдан етиб боролмаётганим мен учун жоним дарди кулфату алам изтироби бўлиб қолди.
Ёзган номанг сендан бурунроқ манга етиб келди-ю, не ишларни илтимос қилган бўлсанг улар менга уқубат бўлди, лекин ҳукмингни бажармасликка ҳаддим бормиди? Чунки бу сўзлар Хоқону қайсар сўзи эмас, балки Искандар сўзлари эди. таним қутичасидаги пок гавҳар қани, қуруқлик ва сувлар шоҳи Искандар қани?»
Ана шундай сўзлар билан она ўз ўғлини охирги йўлга кузатди. Халойиқ ичида оҳ-фарёд кўтарилди. Барча аҳоли афғону оҳ тортиб келардилар. Тийра тупроқ бағрини ўйиб ул тупроқ ичига қуёшни ёшурдилар. Бу оламдаги эскидан қолган расм қуёшнинг тупроққа ботмоғидир. Равшан танини қора тупроққа топшириб, мадфанини ясаб юз туман зеб ила сипеҳр атласини қабрпўш этдилар. Неча фиғону оҳ айладилар. Ҳар қанча фиғон қилиб осойиш топмай, ранжу аламларга даво тополмай, кўнгиллардаги ҳавас тиканларини синдириб, барча эл ўз кўнгилларини тиндирдилар.
Искандар ҳаётни тарк этгач, онасига бутун коинот қаро бўлди. Шоҳ ёзган васиятномага тўла амал қилган иффатли Бону жаҳон аҳлидан ҳеч ким бажара олмаган ишни адо этди. Бундан воқиф бўлган барча яқин кишилари унга офарин айтдилар. Дафндан сўнг барчалари ундан ҳол сўрашга келдилар. Унинг маскани Искандар мозорига айлангандек эди. Бирин-кетин етти дарё, етти денгиздек бўлиб, ўғлининг энг яқин етти ҳамроҳи олимлар ундан ҳол сўраб, насиҳат қилиш учун ташриф буюрдилар ва навбатма-навбат дил сўзларини Бонуга изҳор этдилар. Она уларнинг ҳурматларини жойига қўйиб, аввал уларни ўлтиртириб, кейин ўзи ўтириб сукут қилди. Олимлар ҳам бироз сукут сақлашгач, барчадан бурун Афлотун сўз бошлади: «Бону даврондан огоҳдир, билим ичида давр аҳлига шоҳдир. Бизларнинг панду насиҳатимиз Сизга ҳожат эмас. Фақат биргина дуони изҳор этмай қололмаймиз:
«Гуҳар чўмса, дарёға бўлсун ҳаёт,
Қуёш ботса, гардунға етсун сабот.
Шоҳ ўз васиятида барчани сабр қилишга даъват этган эди, уларни ортиғи билан адо этдик. Бугун у олам аҳлининг ягонаси, паҳлавонигина эмас, юзта шер қудратига эга бўлган мард сифатида машҳурдир. Шундай ўғил қазога ризоликни аён этди. Умидимиз шуки, бу дарду азобларнинг ҳар бирига Худо мингтадан мукофотини бергай».
Афлотун ўз каломини тугатгач, Суқрот шундай деди: «Эй етти иқлимнинг Бонуси, ўғлингдан ажраганингдаги ҳолатингни Яратганнинг ўзи кўриб турибди. Ақлдан узоқ бўлган кишигина сенга насиҳат қилиши мумкин. Лекин ақлли киши Тангридан келган барча нарсадан хурсанд бўлади.
Сенинг бу тариқинг эрур баркамол,
Ки Ҳақ бермасун донишингға завол».
Суқрот ўзининг ҳикматли сўзларини тугатгач, Балиносга навбат етди. У таъзим билан дуо бошлаб, кўзларини ерга қадаганича, дуосини тугаллагач, деди: «Барча элга яхши аёнки, айрилиқ дарди ғоятда оғирдир.
Сенинг ройинга нури таҳқиқ эрур,
Ҳақ эҳсонидин онча тавфиқ эрур,
Не шоиста ишга қилурсан шуруъ,
Не шоиста эрмас, этарсан ружуъ».
Балинос сўзларини тугатгач, Буқрот ўз нутқини шундай бошлади: «Эй алам тортишда ҳам мулойим онажон! Сенинг зотингга мулойимлик хосдир. Ҳақ сабринг ипини узун қилган, шу узунлик доимо мўл-кўл бўлсин. Биласанки, ҳар бир изтироб чекаётган инсон охири тинчланиб қолади. Гўй чавгондан тезроқ югурса ҳам, ўйин охирида тинчиб қолади. Одам ҳам шундай табиат соҳиби, оламнинг барча халқи ҳам шундай хусусиятга эга. Кимга азалдан ақл ёр бўлса, унинг тўғри фикрлашига мададкорлик қилади.
Сени, юз туман шукрким, кирдигор,
Хирад ганжидан айлади комгор».
Буқротдан сўнг Хурмус дуо билан сўзга оғиз очди: «Эй гулидан айрилиб, кузга дуч келган боғ, ёруғ нуридан жудо бўлган чироғ! Биласанки, боғ ичида гул очилса, боғбон охири ундан кўнглини узади. Чироғ ҳар қанча мажлисни ёритса ҳам, охири қорайиб қолади. Оламнинг хосияти шундай. Бунинг учун изтироб чекиш фойдасиз, фойдасизгина бўлмай, зиён ҳам келтиради. Сенга тангри билимдонлик бахш этган. Шунинг учун бизнинг насиҳат қилишимиз, чиройли сўзлар билан панд беришимиз ортиқча ишдир». Хурмус сўзини тугатгач, Фарфунюсга навбат етди. У деди: «Эй ҳикмат илмидан баҳраманд она! Сўзинг гавҳару, гавҳаринг қадрлидир. Бугун сен дуру гавҳаридан маҳрум бўлган улуғлик кони денгизисан. Лекин Худо ўз дуридан жудо бўлмаган бирон дарёни яратганми? Қайси кон бағри ўйилиб, ўз гавҳаридан жудо бўлмаган?
Ақл сени шундай улуғворликка эриштирганки, феълингнинг барчаси олам аҳлига мақбулдир. Бу сенга Ҳақ бағишлаган саховатдирки, унинг учун кўпдан-кўп шукр қилмоқ зарурдир».
Олимларнинг сўзларини Арасту якунлади: У дилини тирнаётган аламлардан тинмай кўз ёш тўкар экан, шундай деди: «Бу воқеа сабабидан кўзларимдан дурлар тўкилиб, кўп сўзларимни айта олмаяпман. Сенга панд бериш хоҳишим эмас, балки менга юз киши панд бериши керак. Истагим, Сенинг дарду ғамингни сўраш, чексиз мотаминг дардкашинг бўлмоқдир.
Нетайки, сўрашга тилим лолу, аҳволим ошуфтадир. Бу ғамда Ҳақ Бонуга мадад қилдики, барча ундан сабоқ олиши керак.
Ки бизларча ҳам изтироб этмади,
Ўзин дард ўтиға кабоб этмади.
Ичи ғунчадек таҳ-батаҳ қон бўлуб,
Вале халқ аро оғзи хандон бўлуб
Демас сўз тилига мурур этмайин,
Хаёлиға балким хутур этмайин.
Ки Ҳақ ортуқ этсун бу иқболини,
Ҳумоюн қилиб ҳар нафас фолини».
Олимлар Бону ғамини сўраб, ўзига келтирдилар, яширин яраларига малҳам сурдилар. Дардига шу хилда даво қилишгач, Бону ўзига келиб, улардан узр сўрагандек етти кон устига шундай ганж тўкди:
«Сизлар менга қараганда ҳам кўпроқ мотам тутяпсизлар. Искандарнинг ғами сизга кўпроқ алам соляпти. Чунки унинг кимлиги сизларга яхшироқ маълум эди. камолоти ҳар бирингизга қуёшдек равшан эди. Сафар вақтида сизлар унга ёр бўлдингиз, хатарлар вақтида сиз ёру ғамхўрлик қилдингиз. У сизларнинг шоҳингиз эмас, балки ардоқли дўстингиз эди. Ҳар бирингиз унинг учун икки жаҳондан ортиқроқ эдингиз. Ул ёрингиз сизни ташлаб кетганидан ғамгинмисиз, ундан айрилиб мотам қиляпсизми? Ҳақ бу ғамингиздан ўзи қутқарсин, қаттиқ мотамингизни ўзи даф айласин. Искандардан агар барчамиз айрилган бўлсак-да, лекин бир-биримизга ҳамдардмиз.
Менинг умрим яна давом этадиган бўлса, оғзимга сукут солиб, ҳеч ҳам сўзламайман, деган эдим. Сизларнинг ҳамдардлигингиздан таъсирланиб, беихтиёр сўзладим», — деди.
Навоий, жаҳондин вафо истама,
Тутуб бенаволиғ, наво истама.