Искандар оламни тамомила ўзига бўйсундиргач, Рум шаҳрида бир неча кун ором олиб, чарчоқларини чиқарди-да, айш ишрат, ов қилиш каби маишатлар билан шуғулланди.
Искандар дам олиш билан фикран банд бўлса ҳам, унинг хаёли азалий орзусида, яъни денгиз сайрида эди. «Эр юзидаги бор ажойиботларни, уларнинг табиатини ўргандим. Лекин ҳали денгиз сайли насиб этмади, у ерда не сирлар мавжудлиги билан ошно бўлмадим. Соҳилларда ажойиб нарсалар кўп дейишади. Баҳор ер юзида гўзалликлар кўп бўлгани каби денгиз ичидагилари сон-саноқсиздир.
Бу юмалоқ шаклни жаҳон дейишади, лекин унинг аксари сув ичида яшириндир. Қуруқлик ери ўндан бир ҳам эмас, лекин эл буни яхши билсалар ҳам нишон бермайдилар.
Жаҳон менга бўйсунар экан, ундаги барча нарса менинг ихтиёримда экан, бу нарсалардан бехабар қолсам, оддий бир киши билан менинг бу соҳадаги билимим тенг бўлса, фарқимиз нимада бўлади? Агар бахтим менга ҳамроҳлик қилиб, қуруқликни Хизр билан забт қилган бўлсам, бу дам Илёс билан йўлга отлансам не бўлғай? Кўнглимда уйғонган бу ҳавасни ҳеч нарса даф қилолмайди.
Шундай хулосага келган Искандар ўз донишмандларини чорлаб, илм мажлиси ўтказди-ю, яширин дил сўзларини аён қилди. Денгиз ичида нималарни кўриш, нималарни текшириш мақсадини бир-бир айтиб берди. Баъзи олимлар Искандарни бу хил фикрдан қайтаришга интилдилар, баъзилар жим туравердилар. Кейин барчалари Оллоҳни дуо қилишиб: «Бу муддаони кўнглингга Ҳақ солибдики, умидимиз,ўйлаган ишларингнинг амалга ошишига ҳам ўзи ҳамкор бўлғай». Сарой аҳли истаса ҳам, истамаса ҳам, шоҳ хоҳишини маъқуллашга мажбур бўлди. Халқининг сафар ишига розилигини билган Искандар: «Ҳамма ҳунарманд кишилар ўз соҳаси бўйича тез орада уч минг кема ҳозирлашга киришсин!» деб буйруқ берди. Улардан 1000 таси фақат шоҳгагина хос, яъни фақат унинг ихтиёрида бўлади, яна 1000 таси аркони давлат учун белгиланади. 800 таси сипоҳийлару, 200 таси савдогарларга берилади. Ўзига 1000 тасини белгилаган эди. Яна 200 та кемага денгиз ўлчаш учун керак бўлган танобу, арқонлар, яна 200 тасига туялар, туякашлар, яна 100 тасига тез юрувчи кемачалар юкланган эди.
Ўн-ўн беш минг нажжору, бинокор, яна икки-уч минг киши ҳар куни ишловчилар барчалари Рум дарёсига тушдилар. Уч йилдан кўпроқ вақт ўтиб, уч мингдан ортиқ кема денгиз ичига кириб бўлди. Кемаларда барча керакли сипоҳлар, ҳунармандлар, озиқ-овқат маҳсулотлари тахт турарди.
Искандар от устига чиқди, аҳли Рим унинг орқасидан эргашдилар. Худди кучли сел тепаликдан дарё сари оқиб келгани каби, одамлар ўз уйларидан соҳил сайин оқиб келардилар. Донишмандлар устурлоб билан куннинг энг яхши соатини топишди-да, шоҳ халқи билан хайрлашиб: «Эй қавмим, сиз барчангиз ҳурматимни садоқат билан қилдингиз. Энди эса мен билан айрилиш аламини чекяпсиз. Сўзларимни яхшилаб эшитинг: неча вақт менга кўз тутинг. Мулк, мол-дунёга ворис бўлиб қолувчи нарсаларни тайинлаб, белгилаб қўйдим. Менинг ёзган рақамларимдан биров чиқа кўрмасин. Ҳадисларимни кўнглингизга жойлаб олиб, саломат бўлинг, яхши қолинг. Дуода бизни гоҳ-гоҳида ёд этиб туринглар. Ўз хизматингизни яхши бажаринглар!».
Бу сўзларни эшитган халқнинг фарёди, шовқин-сурони осмонга етди. Шоҳнинг меҳрибонлик билан айтган сўзларини эшитган аҳли Рум юзларидан ёш дарёсини оқизиб, уни кўпдан-кўп дуо қилдилар: «Агар баҳру бар аро қилсанг мақом, неча ким фироқингда ғам егабиз, не ёроки, яхши-ёмон дегабиз. Бисоти тараб жилвагоҳида бўл, қаёнким эсанг, Ҳақ паноҳида бўл.
Не амр этганинг токи бор жонимиз,
Тағофул қилурға не имконимиз.
Чу биздин дуо айладинг муддао,
Не иш илгимиздин келур, жуз дуо!»
Сафар чоғи обу ҳаво етишган кунларнинг бирида Искандар Суқротга мурожаат қилиб: «Денгиз юришини бошласак, хато бўлмасмикан? Сен бу муаммолардан яхши хабардорсан, сендан илтимос қилиб сўраймиз. Сен бизга пешволик қиласан. Агар элни қаёққа бошласанг, ҳаммамиз донишинг пайрави бўламиз», деди. Суқрот уларнинг шартини қабул қилиб йўл бошлади. Бир тўда олимлар Жазойир томондан юришни маъқул қилдилар. Бир неча кун шу сувда юрилди.
Яна бир куни Искандар барча донишманду алломаларни йиғиб, деди: «Денгиз кайфиятини айтингиз. Ки не вазъ иладур ер ила денгиз?» Донолар бир неча замон тафаккур денгизига ботдилар-да, дедиларки: «Суқрот баён қилсун. Чунки у ҳикмат аҳлининг устодидир, замири хирад ҳикматободидир». Кейин Суқрот бу саволга шундай жавоб бера бошлади: «Эр жисми юмалоқ шаклда. Яратувчи уни курра шаклига киритган. Лекин ул курра сув ичида ниҳон бўлиб, очиқ қисмини жаҳон деб атайдилар. Унда шаҳарлар, тоғлар, қир, саҳро, дала, даштлар жойлашган. Аммо уни сув иҳота қилиб туради. Бироқ етти иқлим очиқ қолган. Аммо улар ҳам тамом очиқ эмас, балки ҳар тарафдан денгиз билан ўралган. Муҳити чархпалаксимон бўлиб, унинг атрофида етти дарё, 16 денгиз бор. Булардан ташқари юзтача дарё бор. Ҳар бирининг ўзгача исми, халқ шу номлари билан танийди уларни. Нечукки, Кўҳак, йўқса руди Ҳирот ва ё Нил ё Фурот. Улардан жаҳон обод бўлади, денгизлар бошланиши нуқтаси ҳам шулар.
Ҳалиги етти дарё кўплаб оролларни ўз ичига олади. Ҳаммаси Муҳит баҳридан айрилади. Муҳит олти юз оролли, олти дарёдан бири Баҳри Рум. Унда ҳам 600 орол бор, Баҳри Мағриб шимоли шарқиси обод, ул сувда 1 000 орол мавжуд.
Учинчиси Баҳри Зангу Ҳабаш. Минг уч юз оролни ўз ичига олади. Ҳисобда тўртинчиси Баҳри Ҳинд бўлиб, жанубида бир сой бор, оти Синд. Бешинчи денгиз келди
Дарёи Чин. У сувда ҳам ороллар ва ярим ороллар кўпдан кўп. Олтинчи Нил, икки мингга яқин ороли бор. Еттинчи сув Машриқ суви бўлиб, туман минг кема сузиб юради. Унда ўн икки минг орол бор. Бунинг бирла ўн олтита, вассалом. Булардан бошқа яна Ҳазар денгизи ҳам бор, суви ваҳимали, айниқса шамол пайтида. Унда ҳам ороллар кўп бўлиб ҳадсиз-ҳисобсиздир. Муҳит буларнинг барчасининг манбаидир. Лекин уч томони қуруқликдадир. Улар жуда чуқур бўлиб осмон унга тушса, ботиб кетади. Лекин уларнинг ороллари йўқ. Аммо катта жуссали жонивор шу сувда сузиб юради.
Денгиз иши асосларини айтиб ўтдим, лекин унинг янада нозик томонларини сайр этиб кўрганда пухтароқ англаш мумкин».
Искандар Суқрот суҳбатидан хурсанд бўлиб, унга миннатдорчилик эълон қилди. Олдин етти дарё ичига кириш, сўнг Муҳит сари азм қилишга аҳд қилди.
Искандар денгиз кайфияти, турлари, номлари, ороллари табиатини билиб олгач, Суқротдан сўрадики: «Сувда кўп сузиб, жуда ҳадисини олибсан. Илтимосимиз: бу узоқ ва машаққатли сафарга ҳам ўзинг пешволик қилсанг. Барча маллоҳлару сайёҳлар сенинг сўзинг билан иш қиладилар. Сен бизни қаёққа бошласанг, сенинг сўзинг сўз бўлади».
Суқрот қабул қилиб йўл бошлади, улус у бошлаган йўлдан чиқмай эҳтиётлик билан сузиша кетди. Илёснинг руҳи ҳамроҳ бўлиб, кемаларни қушдек учириб кетдилар. Ўзларига маълум бўлмаган Афранжу Рум дарёсидан ҳам омон-эсон чиқиб олдилар. Ҳамма кемаларнинг аҳллари қаттиқ ҳаракат қилиб, Ороллар ўлкасини фатҳ этишга киришдилар. Бир неча кема ўлканинг ҳудуди, қирғоқ узунлигини ўлчаш билан банд эди. Баланд тоғли ёки чўққили ороллар дуч келса, баландлигини аниқлаш анча қийин бўлар, орол атрофини эса кема билан айланиб чиқиб ўлчаб олар эдилар. Оролда йўллар бўлса, танобчилар усули билан узунлигини аниқлар эдилар. Бир кема ичидаги ўлчаш ҳисоботлари тўпланса 12 000 қари чиқди.
Денгиз масофасини аниқ қилиб ўлчаш учун бир кемани лангар тоши билан маҳкамлаб, ипининг яна бир бошини иккинчи бир кема тортиб кетар, ўлчов тугагач, унга лангарни тушириб, бу ёғидаги, ўлчов бошланишидаги кемачилар эса лангарни чиқариб, олдинги кема тез юриб, белгиланган масофада тўхтаб, яна танобни тортиб, бир кема туриб, иккинчиси тортиб шу тарзда кемалар алмашиниб, ҳар алмашувдаги масофа аниқланиб ёзилиб борарди. Бирон оролни ўргангунча, ҳисобчилар олинган маълумотларни қўшиб, кўпайтириб ҳар томонлама маълумотни тайёр қилиб қўйишар, шу денгиз, ё орол ҳақидаги тўлиқ маълумотларни ўша ондаёқ Румдан келтирилган учқур кабутарлар оёғига маҳкам қилиб боғлашиб учириб юборишар, хатлар Рум халқига етиб бориб, шоҳнинг қилган ва қилаётган ишларидан мукаммал маълумот бериб турарди.
Денгиз йўлларидаги жами 12 000 орол ва яриморолни ҳакимлар ҳар жиҳатдан ўрганишар, ҳатто маҳаллий аҳоли тилини ҳам ўзлаштирар эдилар. Муҳит денгизи ҳам атрофлича ўрганилгач, ҳужжатлар хат ташувчи кабутарлар орқали яна тўхтовсиз Румга жўнатилди.
Искандар илмий ишлар билан 12 йил шуғулланди. Энди Фаранг денгизигина қолган эди. Шоҳ бир оролда макон қуриб, дам олишга рухсат берди.
Ушбу буйруқдан шодликка тўлиб тошган сипоҳлар ўз ватанлари томон йўл оладигандек хурсанд бўлиб кетишди. Лекин шоҳ китоблар, ҳисоб-китоблар юкланган бир кемани олиб келди. Сипоҳлар китоб ва қоғозлар солинган сандиқларни тозалашди. Қоғозга нам ўтса, рақамларни ўқиб бўлмай қолади деб, қўрқишган эди. сандиқларни бирма-бир очиб қарашса, қоғозларга нам ўтмабди. «Олинган дафтару қоғозлардаги ёзувларни ҳисобчилар ҳисоблаб кўришсин», деган фармон берилгач, ҳисобчилар ҳисобдан ўтказдилар. Олимлар ул ададларни яна бир текшириб, бу китобларни шоҳга таклиф этдилар. Шоҳ таваккал мисолида бир-икки дафтар ҳисобларини текшириб кўрди ва қониқиш ҳосил қилди.
Искандар ҳамма ҳисоб-китобларни кўздан кечириб, уларнинг тўғрилигига ишонч ҳосил қилгач, шундай хулосага келди:
Ки бўлса кема сувда суръатнамой,
Сафар қилса тўққиз йилу етти ой.
Ҳамул баҳри аъзамни бир давр этар,
Қаю ердаким сувга кирмиш, етар.
Аён бўлдики уч йилу бир нима,
Бўлур сув аро сайр қилса кема.
Муҳитига марказки беиштибоҳ,
Эрур баҳри аъзамга ул нуқтагоҳ.
Яқин борур ул ён азимат чоғи,
Ики йилчилиқ йўлу камрак доғи.
Яна келмаги доғи онча бўлур,
Азиматда борғон замонда бўлур.
Искандар тўрт йиллик яроқ қилиб, Муҳит ўртасига иттифоқ билан сафар қилишни буюрди. Шоҳ яна анжуман тузиб, ўз халқининг сафар чоғида ўзига қилган садоқати, шижоати, жонбозликлари ҳақида анчагина ширин сўзлар айтиб: «Мен уларни 13 йил қийнаб келяпман. Ўтган вақт ичида қанчадан-қанча чиройли, ажойиб жойларни кўриб баҳра олмадик, сув оламининг қанча сирларидан воқиф бўлмадик. Денгизларнинг барчасини ташқи томондан тамошо қилдим. Ягона бир армоним шу бўлиб қолдики, денгизда икки йил боришга, икки йил қайтишга вақт сарфласак, Олам денгзининг маркази бўлмиш Муҳит денгизининг марказига етиб борамиз. Фақат бир тилагим ҳаммаларингизни Рум сари қайтариб, бир қисм 300 тача лашкар ва донишмандлар билангина бормоқдир. Бу ерда сизлар қиладиган ишлар қолмади», деганида бутун кемадагилар сурон кўтаришиб, ҳамиша шоҳ билан бирга бўлишга ҳозир эканликларини таъкидладилар. Шунда шоҳ бўлмаса бошқачароқ бир йўлни тавсия қилди. Шоҳ ўз элини уч гуруҳга бўлади. 2 000 жангчи шоҳ амри билан ватанига қараб йўлга тушади.
Шоҳ яна 700 кемани ўзи билан олиб қолади. Қолган ана шу халққа дедики: «Сизлар тўрт йил давомида мана шу оролда мени кутасизлар, Румдан кўп мол-дунё олиб келасизлар. Худо хоҳласа, 4 йил ўтгач эсон-омон сизлар билан кўришиб ватанга бирга қайтамиз. Агар йўлда менга бирон хатар етса, денгизга чўксам, дарё тўфонлари ҳалок қилса, бу ерда яна кутишни давом эттирмай, хат ёзиб қолдирасиз-да, ватанга жўнайверасиз». Искандар йўлга тушиб сувда сузиб бораркан, неча минг киши худди денгиз илми билан йиллар давомида шуғуллангандек якдилу ҳамжиҳат меҳнат қилишарди. Шоҳ кема ичига кириб келгач, ундаги ишлар яна жонлашиб кетди. Одамлар туну кун беором, емай-ичмай ухлашни унутиб қўйгандилар. Кеча-кундуз денгизни кузатсалар ҳам, сувдан чиқиб сувга ботаётган қуёшдан бошқа нарса кўринмасди. Дарёларда кезишган чоғда баъзи ерларда сувнинг ўта чуқур эмаслиги туфайли ҳар хил балиқлар, хилма-хил балиқ кўзлари кўзга ташланар, кўзи ўтли ҳайвонлар кемаларга ҳужум қилиб келар экан, у кўзларнинг туташидан ёғочлар ёниб кетмасмикин, деб ваҳм қилардилар. Денгизда пўртана кўтарилганда, кема учи аввал кўтарилиб, сўнгра пастга иниб ваҳимали ўй уйғотарди. Аскарлар денгизнинг бетартиб ҳаракатидан ўзларини аранг тутиб туришаркан, Искандар ҳам бўш келмасликка тиришар, шу тарзда гоҳ ўзига таскин бериб, гоҳ тинмайин кема ичида юриб оғир дамларни кечирарди.
Вақт бу янглиғ ўтиб бир йилу тўққиз ой деганда денгиз марказига яқинлашиб қолишди. Искандарга: «Эй одамзод, мақсадингга етдинг, унинг орзусида йиллар кезган эдинг»,-деган нидо эшитилди. Кема турган сувнинг Муҳит маркази эканлиги Илёсу Суқротга ҳам аён бўлиб дарҳол Искандар қошига етиб келишди. Тўртовлари маслаҳатлашиб бу жой Муҳит маркази эканлигига шубҳа йўқлиги ҳақида узил-кесил бир фикрга келишди. Кемаларни ҳаракатдан тўхтатиш учун уларнинг бодбонлари — елканларини туширдилар. Искандар элига дедики: "Энди сизларнинг ҳар қайсингиз билан хайрлашаман. Мен денгиз остини кўришни ҳавас қилган эдим. Энди шу муддат келди. Муродимни томоша қилиш учун сув остига тушмоқчиман". Бу ерда ривоятнинг шу ўрни ҳақида зиддият, қарама-қаршилик бор. Эмишки, шоҳ бир сандиқсимон шиша идишнинг ичига кириб, бош томонига арқон боғлашиб кемадан тортиб туришган эмиш. Эҳтиётлик билан у шишани сув ичра солибдилар. Шоҳ шиша ичида бир неча ой қолиб, денгиз ости ҳолини: минг хил балиқларнинг кўринишлари ва яшаш шароитларини томоша қилганмиш. Юз кун ўтгач кейин шишани юқорига тортиб олишибди. Бу ҳикоятгина бўлса керак, шундай воқеаларнинг юз беришига ақл бовар қилмайди. Менинг фикримча, бу ҳодиса шундай юз берган: тарихий олимлар Искандарни ҳам набий, ҳам валий деб аташади. Унинг тани риёзат топмиш эди, сайр ишлари тугаллангач, сулук иши ҳам тамом бўлди. Валийликдан ўзини хабардор топиб нубувват мақоми кўзини ёритди. Кўзи ул шуъладан нурли бўлғач, қаён боқди кўрди, неким бор эди қанча сирли ишлар унга ошкор эди. Сув ичида томоша қилиб юраркан, ер юзидаги жониворлар ҳам унга акс этиб кўриниб турарди.
Искандар денгиз кезаркан, баҳр шоҳи унвонига ҳам эга бўлди. Бутун жаҳон уни ҳокиму валию пайғамбару музаффар шоҳ сифатида таниди.
Кема қайтар экан, жуда тез суръат билан сузиб борар, икки йиллик йўлни бир йилда босиб ўтишарди. Ўзининг жонажон пойтахти Румга эсон-омон етиб борган Искандар сув ичида яна бир кун қолмоқчи эди, лекин жисми заифлашиб кучи қолмади. Ҳамма билан бир-бир кўришгач, жисми бетоб бўлиб, хаёлига келдики: «Кетмак керак, бу жаҳон таркин этмак керак».
Бу пайт ҳаво жуда қизиб кетган, ерларни сув сепиб ҳам совутиш қийин эди. Шунчалик иссиқ эдики, ерга оёқ қўйган одамнинг оёғи ерга етгач ёниб кетиши аниқ эди. Искандар саман отини суриб бораркан, иссиқ жисмини мадорсиз айлади. Отда юриш имкони йўқлигидан майсазор устига тушди. Ердаги шамолдан майсалараро ором олмоқчи эди у. Касаллик анча кучайган, жисмини иситма ўртар эди. Жой қилиш учун ўрин тайёрлашгача ҳам чидай олмади. Биёбон шундай қизиб кетган эдики, биров шоҳга ўз қалқони билан соябон қилиб турди. У ҳам сипоҳдорлик қилган маҳалда қалқонни заркор қилиб яратган экан. Шоҳ тақдири номасида унинг ҳаёти тугалланаркан, унга ер темир, само олтин бўлиб кўринади дейилгандики, иш яқинлашиб қолибди. Кўздан ёш тўкиб, қайғу билан жондан қўлини ювди.