Искандарнинг лашкарлари отларини чумолисимонлар томон суриб боришгач, шоҳ атрофни кузатиб, ҳамма сир-синоатдан воқиф бўлди. Тезда донишмандларини йиғди-да, улар билан маслаҳатлашиб фикрни бир жойга қўйдилар. Аскарларнинг энг қўрқмас, жасурларини қўшин олдига қўямиз-да, барча чумолисимонлар уйғониши билан улар устига шиддат билан тез от чоптириб бориб, уларни қириб ташлайдилар. Кун ёришмасданоқ сипоҳ билан шаҳар жаҳон мўрдек қоронғи эканида, майдондаги қоронғи жойни топдилар. Уйқудан уйғонган чумолисимонлар тарқалишиб кетишганча, даладан бирон чуқур бўлса, талашиб, бир ерга тўпланиб қолишмасин деб, бекиниб олишди.
Қуёш кўтарилгач, Искандар томонидан пухта ўйлаб териб қўйилган сипоҳлар чумолиларга ўхшаб уларга ҳужум уюштиришди. Майдонни яна сипоҳлар суронию дўмбиралар овози тутиб кетди. Сипоҳлар шахд ила олишиб, кўп ўтмай барисини қириб ташладилар.
Чумолисимонлар саҳросидан ўтишгач, дашт юзида яна бошқа ваҳшийлар аскарларига дуч келишди. Бор майдонни ваҳшийлар сафлари эгаллаб олган, бари девсифат, занжирлар билан боғлаб қўйилган, ғулваш девлардек, лекин девларни ўлдира оладиган кўринишда, қуввати каркдек, ўзи филтан, гўё Аҳраманнинг ўзгинаси. Кўзи яшил, соқоли сариғу, юзи қора, барчасининг манглайидан тўнғиз тишидек шох чиқиб турибди. Кийимлари қулону кийик чармидан, уларнинг эти эса доимий овқатлари. Қўлларида ҳаддан ташқари дарахт новдалари, сутун каби оғир шохлар, уларнинг учига темир учликлар қопланган. Уларнинг аскарлари қатори минг ваҳший дев билан тўлди.
Бири кирди майдон аро кин ила,
Сўз айтиб ўзи билган ойин ила.
У қонини тўкиш учун ўзига қарши чиқа оладиган жангчини талаб қиларди. Бу ёндан тағин паҳлавон танли жангчи майдонга тушди. У шоҳ олдида кўп жанглар қилган, шерларга аждарлардек бас келган забардаст йигит эди. Ғаними ҳам унинг сари майл қилди. Катта тошга тошқин сой урилгандек бўлди. Етишишгач, бир кишига айланиб қолгандек олиша бошладилар. Бир-бирларига аямай зарба урардилар, лекин чаққонлик туфайли барчаси рад бўларди. Оқибатда ўжар ваҳшийзода учи қайирилган гажаклик сутун билан рақиби бошини пастга эгиб, кейин қўлларини боғлаб, отини гажак билан тортқилаганича ўз лашкарига топширди ва яна жанг учун талабгор чақира бошлади. Яна бир йигит Искандар томонидан майдонга от сурди. Унинг лақаби Қаҳқаро, ери Қирвон, асли Машриқ заминидан эди.
Қаҳқаро жангга киргач, ваҳшийга от солди, унга Аҳраман эътибор бермади. Ғазаб ўти кучайгач, қаттиқ жанг бошланди. Қаҳқаро отдан йиқилгач, тупроқ устига тушди. Қаҳқарони ҳам рақиб боғлаб, ўз лашкарига топширди, кейин янги ғаним истаб бақиришга тушди. Девсифат йигит олдига ким келса, асир тушириб олаверди. Яна янги рақибни чақиргани чақирган эди. Унинг бақиришлари, сурони румликларни қўрқитиб қўйган эди. Бу ишлар шоҳ кўнглига тоб солдию кўнглида қўрқув пайдо бўлиб, изтироб чека бошлади. Лашкарларига буйруқ берайин деса, нақ ўлимга мажбур қилган бўлади.
Бу ҳолатда юзига ниқоб тўсган бир чаққон, қуёшдек қалқон тутган, қўлида ўрилган каманд бир паҳлавон шоҳ олдига яқинроқ бориб, ўз сўзларини айтди-да, ваҳший сари от чоптириб кетди. Уни шоҳ ҳам таний олмади, сипоҳ ҳам. Ғамидан эл пинҳона оҳ чекканича: «Бундай чиройли йигит ҳам, минг дариғ, бу ваҳшийдан тиғ ейдиган бўлди-да», деганича алам чекиб қолаверди.
Лекин у рақиб девангир билан ғазабга тўлган ҳолда олишаркан, оти шитоб билан айланиб, Аҳраман жонига изтироб солиб қўйди. Рақибини чарчатиб, айлантириб-айлантириб ерга урди ва шоҳ сари судраб кетди. Шоҳ олдига етиб боргач, шердек ерга сакраб тушди.
Шоҳ бу ишдан кўнгли қувончларга тўлди. Дилидаги дарди кўнглидан бир ондаёқ йўқ бўлди. Бу пайт ичида ҳалиги ниқобдор йигит ўз ўрнини эгаллаб, сафни тўлдирган эди, шоҳ қўлларини размгоҳ гардидан ювиб, нажоткор паҳлавонни дарҳол топиб келишга буюрди. Девкаш йигит эшикдан киргач, аввал мажлис аҳлига мадҳия айтди, Искандари Файлақус уни бўйнидан қучиб, иноят ошкор айлаб, бошига жавоҳир сочиб, кўп лутфу карамлар этди. Деди: «Эй адувбанд, ваҳшийшикор, ваҳший овловчи!
Ўзингни аён қилки, кимсан, равон
Ки шавқинг сенинг биздин олди тавон?»
Шунда ҳалиги жангчи бошидан ниқобни олди. Бу ўша шўхи чинийнажод ўша чобуки ҳурзод эди. Уни шоҳга тортиқ этган Хоқон мақтовини келтириб:
Ки: Ҳусн ичра хуршиди тобон эрур,
Яна Зуҳра янглиғ хушилҳон эрур.
Бу гапларни қўя турайлик-у, у жанг майдонида шижоатли сипоҳ ҳамдир», — деган эди.
Ўшанда мақталган бу қизнинг худди шу сифати Искандарга ёқмаган эди. Уни ҳусни беҳаду поён эди, лекин жанговар фазилати пинҳон эди. Бугун ўз кўзи билан кўрдики: гўзал жангга кириб, душманини асир этди. Тангри қудратига юз офаринки, унинг лутфи ғалабани бизга туҳфа қилди.
Дедиким: «Жамолига ёпсун ниқоб,
Чунки тун оқшомда кўринмас офтоб.
Қоронғуда турмай, уйга жўнасин,
Шоҳ уйқусин анда хароб айласин!»
Қиз шу заҳоти шамъ каби шабистонга кирди, гўё сарв бўстонга кирди!
Шоҳ мажлис туздириб, жом кўтарди, кейин тутқунни мажлисга олиб киришни, у билан суҳбатлашмоқчи эканини айтди. Кўп ўтмай қўллари боғлиқ девкушни мажлисга олиб киришди. Шоҳ буйруғи билан аввало кўп таом келтиришди, йигит тўйиб еб олди. Кейин бир неча жом қизил май билан меҳмон қилишди. У бир жомни, кейин эса яна бирини эса мезбон ичди. Бу шоҳнинг лутфидан хурсандлик ифодаси эди. Яна Каёний шоҳ катта қадаҳларда жом тутди ва бу билан девкашни роса хурсанд қилди. Шоҳ ҳар бир инъом қилганда, асир ҳар лаҳза бош қўярди. Уни май беихтиёр қилгач, ер ўпиб, сўз бошлади: «Мен ваҳшиймен биёбониход, атодин ато ваҳшию ваҳшзод
Йўқ андоқ тилимким, санонг айтсам,
Сен этгонга лойиқ дуонг айтсам.
Лекин пинҳони яхши сўзлар дилимда юрибдики, дейин гар десангким, «Де они манга».
Шаҳ дедики: «Ҳар не каломингни айт, каломингни, номингни айт».
Давангир асир дедики: «Сендан шунча лутф-марҳамат кўрдимки, уни эвазлашга ожизман. Лекин қўлимдан шугина иш келадики, олдингда ўлгунча иш қила биламан. Энди ёнингдан айрилмайман, зиёнингга иш қилмағайман, лекин билки, мен бу улус хониман, туну кун уларнинг нигоҳбониман. Чумолилардек беҳисоб сипоҳингни кўргач, аҳолимга, фуқароларимга қарши зўр душман келаётганини англаб, уларнинг жафосини ўзимга олиб, майдонга ўзим кирдим. Бўлиб ўтган ҳамма ишларнинг томошосини ўзинг кўрдинг.
Сенга асир бўлиб тушганим ҳам менинг бахтим бўлди. Менга сиёсат қиличини суриб ўлдирмадинг. Яна менга шунча иноятлар қилиб бениҳоят яхшиликлар қилдинг. Энди ижозат берсанг, борай, бирор ишинг чиқиб қолса, бир ишингга ярай. Мени соғиниб қавму элим мотамдадур. Бўлган сўзларни айтиб, барини ғуссадан озод қилай», деб рухсат сўради. Букилиб ер ўпди, худди маст филлардек зўрға ўрнидан туриб олди. Шоҳнинг бу қилган ишига ҳар ким ҳар нарса деб ажабланар, ҳар ким ўз кўнглида бир сўзни айтарди. Ҳикмат аҳли ҳам шоҳнинг бу ишидан ҳайрон эди, чунки бу иш ҳақиқатан ҳам ажойиб иш бўлган эди. лекин шоҳ хандону хушхол эди.
Бир неча замон ўтгач, эшик очилиб, ул ваҳший кириб келди ва ўзи тутиб асир қилган паҳлавонларнинг барчасини олиб келиб шоҳга тутди. Ерга юзини қўйди. Шоҳ унинг бу ишидан хурсанд бўлиб, яна ошкоро кўп илтифотлар кўрсатди. Асирлар қутулиб, яна шоҳ базмига хос бўлдилар. Шоҳ асирларга қараб туриб, бир маҳал Бориқи Барбарийга кўзи тушди. Меҳрибон шоҳ бари асирларни, жумладан, Бориқни ҳам қучоқлади. Ўша тун барчалари маст бўлдилар.
Искандар мағриб мулкини батамом эгаллаганидан сўнг, ҳар хил рангдаги бу нодир эллар асир ҳисобландилар. Шоҳга бўйинсунуб, қул ё чўри мақомида шоҳ хизматини бажара бошладилар.
Шоҳ ўзи кўрган чумолисимонларни ҳалок қилиш учун деди: «Отланиб халқ беваҳму бок тузуб чарга солсунлар ул навъ мўр, ки ул дашт аро қолмасун мўр».
У тўданинг ваҳшийлари илтимос қилиб дедиларки: «Эй шаҳи гардунасос! Эй улуғ шаҳаншоҳ! Агар улар тирик қолмасалар, биз қўриқчиларсиз қоламиз. Бизнинг уйқумиз оғир, ўн кеча-кундуз ҳушёр бўлсак, яна ўн кеча-кундуз уйқудамиз. Чу уйқуга борсак, улар бизга қўрғондирлар».
Шоҳ бу сўзларни эшитиб бармоғини тишлаб қолди. Чумолисимонларни қириб ташлаш ҳақидаги фармонини бекор қилди. Яна юриб, олтин ва кумушдан бўлган икки тоғни кўргиси келди. Ҳалиги қавм аҳли дуо қилиб дедилар: «Бу муддао ҳам эсдан чиқарилса яхшироқ. У теграга бормоқ мумкин эмас, осон эмасгина эмас, балки имкон эмас. У икки тоққа ўн кунчалик йўлни босиб борилади. Сен сўраяпсану, у жой бизга яқинроқ бўлса ҳам, лекин кўрганимиз йўқ. Биз ҳам уни кўриб мурод топганимиз йўқ, биздан улуғлар ҳам ундан ёд қолдиришмаган, яъни уларнинг ҳам кўзлари тушмаган. Нединким, йўлида хатар кўпдурур, юз урган кишига зарар кўп турур.
Етти кунчалик йўлида сув топилмайди, битган ўтлари бари оғунинг ўзи. У ерларга иссиқ ҳаво ҳужум қилганда, насим эсгач, ҳар нарсани эритиб юборади. Аждаҳо ўз жойида бўлмаган пайтлардагина ҳаво мўтадил эсади. Ўзи кичкинагина, афъи жаъфарий, яъни заҳарли қора илон, шундоқ илонлар борки, одам бир кўз солиш билан ҳалок бўлади». Шоҳ бу сўзларни эшитгач, у ён боришдан ҳам воз кечди. Дедики: «У томонларга боришдан мақсадим, томоша қилиб хурсанд бўлиш эди. Олтин-кумуш мақсадим эмасди».
Кейин шоҳ девкушларни уйига жўнатиб юборди, бир нечасини эса эшикда шукуҳи маҳобат учун хизматга қолдирди-да, яна шимол томон юришга бел боғлади. Денгиз оралаб, тоғу биёбон босиб Рум азми билан тез-тез юриб борарди, гоҳ йўлда Чин гўзали билан суҳбатлашиб, шавқи ошарди. Руслар, фаранглар диёри Ғарби шимолни қийналмай кесиб ўтди. Ғарби Шимол оралиғида ўша ерда яшовчи аҳоли илтимоснома билан келди: «Жаҳон мулкига ободлиғ бердинг. Жаҳон аҳлидан адл билан шодлик етмагани бизнинг диёр аҳлигина қолди!» «У ўлка нега хароб?» сўради Искандар. Дедиларки: «Бу мулкнинг бир сари ҳамоно эрур Қирвон сарҳади».
Ўша тарафларда бир буюк тоғ бўлиб, у тоғдан нари офат, нариси эса зулмат келади. Тоғу зулмат ўртасида бир водий бўлиб, шу ерда йўл ҳам тамом бўлади. Бу жой яъжуж тўдасига макондир. Улар яъжуж эмас, балки юз туман минг балодир. Уларнинг қиладиган ишларини тилга ҳам олиб бўлмайди. Халққа кўп зулм улардан етади.
Уларнинг қадди бўйлаб пароканда сочлари ёйилган, бири бир қариш бўлса, яна бириники ўн қулоч. Қулоқлари икки ёқдан чиқиб ёпишиб қолган, тирноғлари дев бармоғининг ўзи. Юзлари ранги беҳад сариғ, кўзи маймун кўзининг ўзи. Бурун ичларини тили билан тозалайди. Шу ишни қилгач, ўзи ғоят шодланади.
Оғиздан тўнғиздек икки тиш чиққан бўлиб, улар билан бемалол ер қазимоқ мумкин. Қайси ерга уларнинг тишлари текса, қиёматгача ўша ердан гиёҳ битмайди, ҳаммасининг оғзи иягида. Эркагию аёлининг икки кўкраги осилиб туради.
Улар йилда икки қатла тоғ ичидан чумолидек чиқиб, бизнинг шаҳру водий сари ёйилиб, не қилиш мумкин бўлса, беъманиликларни қилиб, бизни ватанимиздан ҳайдаб юборишмоқчи бўлишади. Водийда нима топса талон қилади, одамларни ушлаб олсалар ҳалок қилишади, этини талашиб ейишади. Юк ташийдиган ҳайвонларга ортиб, ўликларни ҳам уйларига етказдиришади. Кейинроқ ейиш учун захира тайёрлашади. Ҳар қанча овқат еган билан ҳеч тўйишмайди, тўйса ҳам бир дона қолдиришмайди. Ҳамма билганларимизни, арзимизни шоҳга айтдик».
Шоҳ дедики: «У ярамас тўда қачон сиз томонга келадиган бўлса, биз улардан аввалроқ чорасини топиб қўямиз». Дедилар: Бу томонга ҳужум қилишганда бутун дунёни қоронғилаштириб юборишади. Ўша қора гард ошкор бўлганда бизнинг ҳам кунимиз қора бўлади». Шоҳ: «Қачон бу иш содир бўлади?» Дедилар: «Бир неча кун ўтгач».
Шоҳ уларни йўқ қилиш чорасини ўйлаб, тушишга манзил қидириб, ўша ўтлоқдан топди. Ўша ерлилар дедиларки: «Неча марта чора излаб тополмаганмиз, шоҳимиз маскан қилмоқчи бўляпти. Бу ерда, қилмасин, чунки улар жаҳон элидек эмас. Улардан бири етса, бир зумда не юзу, минг бўлиб кетишади. Ҳаммаси дарғазаб бўлиб бир пасда етиб келади».
Шоҳ дедики: «Сизлар қайғурмангизлар, лекин бу ўлкада турмангизлар. Бу ердаги барча нарсаларни ташиб кетинглар, бирон арғамчи ҳам қолмасин. Тангрига таваккал қилиб, уларни фикрини айлай, нечукки билай».
Аҳоли ўз жойларини қолдириб кўчишди, лекин шоҳ кўчмади. У ўзи турган жой атрофига чуқур очиқ ҳандақ қаздирди. Фаранг, Рус, Шому Румга одамлар юбориб, улардаги энг уста коргарлар, мис, биринч, темир, қўрғошин, тол, кўмур олдириб келтирди. Ўзи ҳар куни қалъа атрофини айланиб юрарди. Икки минг тош терувчи камар узра ўтиш учун тахта тош тайёрлади. Паҳлавонлар шаҳарнинг икки девори ичида Фарҳоддек қаттиқ тош кесишар, боғларни тўсиш учун тош деворлар кесиб тайёрладилар. Уларнинг сони ҳам саноқсиз.
Ҳамма керакли нарсалар ҳозир бўлгач, қуюқ тўзон кўринди. Бу яъжужлар келаётганининг белгиси эди. Яъжужлар ва Искандар қўшини жанги оғир кечди. Яъжужлар қирилиб, қочганларича кўплаб румликларни нобуд қилиб, жангчи ва отини ҳам едилар. Яъжужлар икки тоғ оралиғига қочиб кетишди. Икки тоғ орасининг энг яқин ери 10 000 қари (7 км 500 м) эди. Мунажжимлар муайян соатни топиб беришгач, шоҳ от устида туриб ерга ранг тўкиш ва ҳар соатда унинг рангини ўзгартириб туриш ҳақида топшириқ берди. Сўнг минг ўра тайёрладилар. Икки тоғ орасига қурилаётган девор тўсиқ баландлиги 150 м га етди.
Узунлигига 10000 қари (7 км 500 м) эди, эни 500 қари бўлди. Ишчилар кеча-кундуз тинмай 6 ой оғир ишни кундузи-ю кечаси бажардилар. Аҳолининг деворнинг иккинчи қаватига чиқиши учун икки зина қолдирилди. Қалъа устига буржлар қуриб, уларни темирлар билан боғлаб ташлашди. Чумолилар етиб келиб тиш-тирноғлари билан чиқмоқчи бўлдилар-у, шоҳ: «Тошбўрон қилинг», деб буйруқ берди. Жуда кўплари тошлардан ўлгач, охири чидай олмай чекиндилар. Ер аҳли бошига ҳар зулмким сурдилар, фалакдан барига эваз кўрдилар. Шундай қилиб донишманд шоҳ яъжуж дафъи учун ҳам сад чекди. Бир неча кун шу ерда туришгач, Рум тахти томон юрдилар.