|
Мен ўз кўрганларимни ҳикоя қилиб бермоқчиман. Хоразм мамлакати менинг диёрим бўлади. Санъатим соз чалмоқ бўлиб, ҳеч ким мусиқа илмини менчалик билмайди. Доимий ишим элга таълим бермоқ бўлиб, ҳозирда устозлик қилаётган кўпгина кишилар менинг шогирдларимдир.
Ногаҳон халқ ичида «Хоразмга бир хитойлик савдогар ҳурваш канизи билан келаётган эмиш. Хожанинг молу дунёси эл гумон қилганидан ҳам кўп эмиш. Унинг канизи эса ниҳоятда соҳибжамол бўлиб, барбат асбобини қойиллатиб чалар ва ғоят ёқимли ашулалар куйлар экан», деган хабар тарқалди. Бу хабар халқни беқарор қилди. Бир неча кундан сўнг эса хожа ҳам етиб келди. Хоразм аҳли ўз эшитганларининг қанчалик тўғри эканини ўз кўзлари билан кўришни истаб унинг истиқболига чиқишди. Хожа айтилганидек бой бўлиб, зуҳду тақвони шиор қилиб олган экан. Аслида хожага фарзанд саналган ой юзли гўзал канизак эса парда ичида, юзига оқ ниқоб тортиб ўтирарди. Фақат юзидаги ниқобигина эмас, балки кийимлари ҳам оқ бўлиб, шу рангдаги кийимларни хуш кўраркан.
У канизак ҳар куни икки қатла, субҳ ва шом пайтларида парда ичида ўтириб чанг чалиб, куйга ҳамоҳанг ашулалар куйлар, уларни тинглаётган одамлар ўзларини йўқотиб оҳу нола қилишар, ҳар куни бир ғамнок шу тарзда ҳалок бўларди. Бу гаплар шоҳга ҳам етиб борди. Уларни ўз саройига таклиф этишга журъат қилолмаган шоҳ ўз кийимларини ўзгартирди-да, одамлар орасида туриб куй ва ашулаларни тинглади-ю, у ҳам канизакка шайдо бўлиб қолди. Қизнинг кую навосидан унинг ҳусну жамолини англаган ҳукмдор маҳвашга уйланиб, хожага фарзанд бўлишни истаб хомтама бўлар экан, орага даллолаларни қўйиб хожага ўз истагини билдирди. Лекин хожа «Шоҳ ўз орзусини баён қилиб, бошимни кўкка етказди, лекин бу борада менинг толеъим йўқ экан. Гап шундаки, бу маҳваш санам турмушга чиқишни асло истамайди, Ҳақ уни жуфтидан тоқ қилиб яратган», деб жавоб қилди. Шоҳ ўз истагини яна бир неча бор изҳор этди, лекин хожа ҳар сафар олдингидек рад жавобини берарди. Охири ишқдан ҳалок бўлишига ишонган шоҳ беқ
арор бўлиб, ғазабланди-да, зулм қилишга бел боғлади. Бир қанча сипоҳларини хожа уйига бориб канизакни бор юклари билан саройга олиб келиш учун юборди. Улар шоҳ фармонини бажариб, канизакни саройга олиб келиб, қаср ичига туширдилар. Шоҳ хурсанд бўлиб, гўзал санам ҳузурига йўл олди. Бундан хабар топган канизак чангини қўлига олиб, шундай ашула айта бошладики, уни эшитган шоҳ ўзидан кетди, кимнинг қулоғига эшитилган бўлса, йиқилиб уйқуга кетаверди. Сарой аҳлининг барчаси шу тарзда маст бўлиб, ухлаб қолгач, канизак ўз уйи томон йўл олди.
Шоҳ ва унинг сипоҳлари уйғонгач, аҳволдан огоҳ бўлиб, канизакни яна саройга мажбурлаб олиб келишди, у эса яна чанг чалиб ва ашула айтиб, барчани ухлатиб қўйди ва яна ўз уйига бориб, парда ичида ором ола бошлади. Шоҳ яна бир неча бор шу ишини такрорлади, лекин ҳар сафар шу ҳолат юз бераверди. Охири шоҳ ўз ишидан пушаймон бўлиб, хожа ҳузурига келди-да, узр сўраб у билан ота-ўғил тутинди, паривашдан ҳам кечирим тилаб, оға-сингил тутинди. Шундан сўнг хожа жаннатмонанд бир боғ ясаб, унга баланд бир қаср солдирди. Унинг ёнига эса ибодат қилиш учун бир ҳужра қурдирди. Гул юзли гўзал у ерда оппоқ кийиниб ибодатга машғул бўлар, тонг отгунча тангрига муножот айтиб, бировнинг умиди билан яшар, лекин у одамнинг кимлигини ҳеч кимга аён қилмасди. Субҳ бўлгач, фироқ ҳақида куй чалиб, ашула айтиб, эшитганларни зор йиғлатар, шомгача тоат-ибодат қилиб, шомда яна ўз кую ашуласини давом эттирарди. Парда ташқарисида ўтирган одамлар нолаю оҳ чекар, шоҳ ҳам гоҳ-гоҳида шу ерда ўтириб куй ва ашуладан ҳушини йўқотар эди. Хожа дастурхон тузаб, имкони борича шоҳга такаллуф кўрсатар, зиёфат қилиб кўнглини хушларди.
Мен у шаҳарнинг нағмасози, базмларнинг достоннавози эдим. Кунларим куй ва ашула билан ўтарди. Мен айтган канизак ўз куй ва қўшиқларини бошлагач, ишларим юришмай, элнинг эътиборидан қола бошладим. Шунда ўз аҳволимга чора ўйлаб топдим-да, хожа даргоҳига йўл олдим. У маҳваш ҳузурида экан, узоқроқдан фарёд чекдим. Икковлари овозимни эшитиб, фарёдим сабабини сўрадилар. Мен «Сизлар менга зулм қилдинглар», деб жавоб қилдим. Улар яна «Эй мазлум, бизга туҳмат қилма, биз зулм қилишга ўрганмаганмиз. Балки бизни кимлар биландир адаштираётгандирсан?» дедилар. «Ундоқ эмас, сўрасангиз, нима қилганингизни айтиб берай, инсоф қилсангизлар, бирон чора топиб берарсиз, бўлмаса сўзимни ёлғонга чиқарарсизлар», дедим. Улар «Айт!» дейишгач, дуо қилиб, кейин ўз аҳволимни шошилмасдан бирма-бир айтиб бердим. Улар сўзларимни кулимсираб эшитдилар. Сўнг мен ўз истагимни баён қилиб «Рухсат берсангизлар, мен бир неча фурсат ҳузурингизда бўлиб таълимингизни олсам. Мен ожиз бўлиб кўринсам ҳам,
мусиқа илмида анча машҳурман. Бу мамлакатдаги кўплаб таниқли созандаю ҳофизлар менинг шогирдларимдир. Афлотун ҳам соз чалишда менга тенг келолмайди. Мен бу ерда сизлар аён қилган ишларнинг моҳиятини айтиб беришга ожизман. Бу тарзда ашула айтиб, эшитувчиларни гоҳ ўлдириб, гоҳ тирилтиришни ҳеч ким кўрмаган. Шу туфайли менинг ишларим касод бўлди», дедим.
Хожа ва унинг қизи менинг сўзларимни тинглаб, хору зорлигимга ачиндилар шекилли, менга яхшилик қилишди. Хожа менга қараб «Биз билан ҳамкорлик қилишинг, соз билан меҳрибонимиз бўлишинг яхши, албатта. Лекин бир масала мушкулроқ: гул юзли сарвимга номаҳрамнинг хизмат қилиши ҳам, яқинроқ бориши ҳам мумкин эмас», деди. Мен унга «Ҳунар умиди билан мен ўзимни маҳрам айлаганман, сизни бу хил ғамдан қутқазиш учун эркаклигимдан воз кечганман», дедим. Икковлари ҳайрат билан боқишди-да, менинг рост гапираётганимни тафтиш қилиб ишонч ҳосил этишди. Кейин менга кўпдан-кўп илтифот кўрсатишди. Мен парда олдида хожага ҳамдам бўлиб, парда ичида эса у маҳбубага сирдош бўлиб хизматларини қилиб, уларнинг кўнглини олардим. Ой юзли гўзал куйлар экан, мени бир нарса ҳайрон қолдирарди: унинг барча ашулалари айрилиқ дардига бағишланган эди. Яна бир ҳолатдан ҳам хабардор бўлдим: у баъзан парда ичида яширинча йиғлар эди. Ғами кучайиб кетган пайтларда мен билан маҳрам сифатида суҳбатлаши
б, хаёлига келган айрим сўзлар маъносини мендан сўрарди, мен эса билганимча жавоб берардим. Баъзида уйқуси қочса, менга «Афсона айтиб бергин», деб илтимос қиларди-да, ривоятда айрилиқ ҳақида гап борса, беихтиёр йиғлашга тушарди. Бу ҳолат ҳақида фикр юритиб, паривашнинг биров ишқида мажнун эканлигига, унга зору маҳзунлигига ишонч ҳосил қилдим. Ичига ботиб азоб бераётган ҳажр тикани зардобларини ашуласи билан ташқарига чиқариб ташлар экан. Туну кун куйламаса, аланга уни пинҳона куйдирар экан. Шуларни аниқлагач, паривашни қийнаётган дарднинг моҳиятини билишга интилдим. Ҳар хил мавзуларда у билан суҳбатлашар эканман, бир куни савол беришга рухсат олиб, унинг биров ишқида ёниб, ҳажрида ўртанаётганини сезганимни айтдим-да:
«Манга бу ғамни ошкор этсанг,
Мени бу сирда роздор этсанг.
Токи бўлғай ҳаётим имкони,
Кимса мендин эшитмагай они.
Лек мумкиндурур даво қилурум,
Саъй этиб ҳожатинг раво қилурум»,
дедим. Сўзларимни тинглаган гулрух бироз ўйланиб қолди-да, сўнг: «Менинг ҳолатимни тўғри англабсан. Фақат илтимосингни айтмасанг яхшироқ бўларди. Чунки уни эшитишдан сенга фойда йўқ. Юрак сирларимни англашга жуда ҳам қизиқаётган бўлсанг, икки ишдан бирига рози бўл: ё бу ишдан воз кечгил ёки дардимдан огоҳ бўлгач, бу ердан бош олиб, бошқа мамлакатга кетишга рози бўлгин», деди. Бу сўзлардан ваҳимага тушиб бир неча кун ғамгин бўлиб юрдиму, кейин сабр-қарорсиз бўлиб, уни ўз хонасида ёлғиз учратдим-да: «Сен чекаётган дардни билишга бўлган қизиқиш менга тинчлик бермай, девона қилай деяпти. Майли, сўзларингни эшитиб бўлгач, бошимни олиб қаёққа десанг кетишга аҳд қилдим», дедим. Маҳваш «Бу сўзларинг қизиқ бўлдику, чунки сен ўз-ўзингга бало тилаяпсан. Аҳд қилган бўлсанг, шаҳарда турмасдан бош олиб кетишингга қасам ичгин», деди. Мен унинг айтганини бажо қилдим. Шундан сўнг маҳваш ўз аҳволини ҳикоя қилишга тушди:
«Мен чекаётган дард сабабларини сўраяпсан. Сўзни аввалидан бошламасам, ғамим сенга яхши аён бўлмаслиги мумкин. Билгинки, менинг диёрим Чин мамлакатидир. Ўша ерда туғилиб ўсганман. Болалик пайтимда икки шоҳнинг ўзаро уруши туфайли мен асирга тушиб қолдим. Мени чўриликка сотишаётган пайтда хожа харидор бўлиб сотиб олди. У мени яхши кўришининг сабаби шуки, мен унинг сотиб олган канизиман. Хожанинг фарзанди йўқ эди, шунинг учун у мени ўз фарзандидек эъзозларди. Менинг овозим ёқимли, сўзларим мулойим бўлиб, дилкаш қўшиқларни куйлардим. Бундан хабардор бўлган хожа мусиқа илмининг атоқли уламоларини, моҳир созанда ва хонандаларни уйга чақириб, бир неча йил давомида менинг иқтидоримни камолотга етказди. Санъатим овозаси жаҳонга тарқалиб, чангимнинг шуҳрати осмонга етди. Бунинг устига беқиёс ҳусним овоза устига овоза бўлди. Қанча-қанча бадавлат кишилар менга эга бўлиш учун беҳисоб молу хазиналар таклиф қилишди, шунчалар кўп маблағлар тўкдиларки, оқибатда хожа ўз фарзандини канизга айлантирди. Харидорларим кўпайгани сайин бозорим ҳам шунчалик қизирди.
Шу пайтларда Чинда моҳир бир наққош бўлиб, исми Моний эди. У менинг суратимни яширинча чизиб, сафар чоғида бир шаҳаншоҳга кўрсатибди. Шоҳ суратга шайдо бўлиб, канизакни сотиб олиш учун Чинга бир неча уддабурон кишиларни жўнатибди. Улар хожа истаганча Хитой хирожини тўлаб, мени ўз юртларига олиб кетдилар ва йўлда тез юриб шоҳ ҳузурига етказдилар. Висолимга эришган шоҳ бениҳоя хурсанд бўлди.
Андоқ ўлдики, менсизин бир дам,
Тийра эрди анга ёруғ олам.
Умридин ҳосили жамолим анга,
Балки умри абад висолим анга.
...Менсизин йўқ эди даме коми,
Ком йўқ, хотирининг ороми.
Бўлмасам ҳамроҳ урмай ул бир гом,
Мен наво чекмай, ичмай ул бир жом.
Мен қаю нағмаким, адо айлаб,
Ул чекиб оҳу жон фидо айлаб.
Олмайин кўз даме жамолимдин,
Тўймайин бир нафас висолимдин.
Шоҳ қанчалик менга мойил бўлса, менинг кўнглим ҳам унга шунчалик мойил эди. Оқибатда шоҳ давлату сипоҳларини унута бошлади. Бир куни у май ичиб, бир кийикни кўрди-да: «Қандай қилиб ўлдирай?» деб мендан сўраб қолди. Мен: «Олдин қўлини боғлаб, сўнг узоқдан туриб ўлдиргин», дедим. Шоҳ уни мен айтганимдек қилиб ўлдирди. Унинг бу ишини ҳеч ким бажо қилолмасди. Бу маҳорати учун жонимни фидо қилсам арзирди. Мен бахтиқаро эса бунинг ўрнига шундай бемаъни сўзларни айтибманки, бунинг учун юз парча қилдирса ҳам ҳақли эди. Шунда ҳам ўлдирмай, мени бир биёбонга ташлатибди ва қаҳрланиб маст ҳолда шаҳарга йўл олибди.
Икки кеча-кундуз ўтгач, сотиб олган хожа мени соғиниб, кўриш учун Хитойдан сафарга чиққан экан. У Хоразмга тезроқ етиб бориш учун иккита қули билан кечасию кундуз йўл босар экан, тун пайтида оти йўлдан чиқиб мен ётган дашту биёбонга бориб қолибди. Хожани уйқу босиб, отдан йиқилибди-да, ухлаб қолибди. Кўзини очганда атроф ёришиб кетган экан. Ёнидаги юз қадамча йўлга назар ташласа кўзига бир қора кўринибди. У қўл-оёғи боғланган одамга ўхшаб ётганмиш. Хожа яқин келиб қараса, сочлари билан боғлаб ташланган бир аёл экан. «Ўликмикан, тирикмикан?» деб, қўл-оёғини ечиб қараса, юзида қони қолмаган бу аёлнинг бўю басти, кўзу қоши менга ўхшармиш. Оёғига тушган сочларию, зақани ва лабларидаги холи ҳам мени эслатармиш. Хожа ўзининг соғ ёки мастлигини-ю, уйқудами, уйғоқлигини билмай ҳайратланиб, хаёл суриб ўтираркан, узоқда бир карвоннинг қораси кўринибди. Бир қулини ўша томонга йўллаб карвонни чақиртирибди-да, одамларни шу ерга туширибди. Карвон аҳли ичида мени кўриш учун келаётган бир неча дугонам ҳам бор экан. Хожа уларга мени кўрсатган экан, нишоналаримдан мени танишибди ва ёқаларини йиртиб, оҳ-фарёд ура бошлашибди. Мени ўлган деб ўйлаган хожаю дугоналарим мени кўз ёшлари билан ювиб, қимматбаҳо ипакдан кафан бичиб, унга кофур (оқ хушбўй модда) сепишиб, ипак билан ўраб гулоб билан хушбўй қилишибди. Гулоб ҳидидан ўзимга келганимда, ҳамма юзларини иягимга суртишиб, димоғимга яхши ислар тутишибди. Кўзимни очсам уларнинг ҳар бири бошим устида ҳар хил сўзларни айтиб туришарди. Шунда мен уларга қараб «Бунда турмай тезлик билан жўнаб кетинглар, чунки бу водий офат манзилидир», дедим. Шунда мени бир кажавага ўтқазиб, оғзимга шарбат тутишиб, хушбўй кўкатлар билан қувват беришиб, икки кеча-кундуз йўл юрдилар. Менинг ҳам сиҳатим яхшиланди. Туялар чарчагач, хожа бир чашма олдида карвонни тўхтатди. Кўм-кўк яйловда кошона ясаб, тахт қуриб, унинг устида менга ором бердилар. Хожа олдимга келиб бошимдан ўтган воқеаларни сўради, унга барчасини айтиб бердим. Хожа бирдан бошини ушлаганича жим ўтирди-да, яна бир он бошини қуйи солди.
Мен унинг аҳволларини сўрадим. У ҳам ўз қиссасини айтди ва мендан «Энди нима қилмоқчисан?» деб сўради. Мен «Гарчи шоҳ ўз канизига ғазаб қилган экан, мен бунга сазовор эдим. Шоҳ қаҳр қилган бўлса ҳам, у ўлдирган одамни тангри асради. Киши ўлганга тиғ урмайди, бир ўликни икки бор ўлдирмайди. Сизлар мени ўраган кафанни кийиб, унинг даргоҳига борсам-да «Мен қилган гуноҳларимнинг жазосини тортдим. Худо менга янгидан жон ато қилди, уни ҳам шоҳга фидо қилишни истаб, бу ерга келдим. Қатл қиладиган бўлса ҳам, авф қилишни истаса ҳам, мен бандасиман. Айбим бўлса, ўзи паноҳим, унинг караму лутфи эса менинг орзуйимдир», деб айтсам, ҳеч шубҳа йўқки, шоҳ авф этиб, бениҳоя яхшилик кўрсатади», деб жавоб қилдим. Бу сўзларимни эшитган хожаю халқ фарёд уриб «Бу хоҳишинг хатодир, ё эсингдан айрилдингмики, бўлмағур гапларни айтяпсан. Биргина сўзинг учун қонингни тўккан шоҳга жонингни фидо қилишинг нимаси? Шоҳ куйдирувчи бир шуъладир. Ҳар кимга бу шуъла тегса, унинг куйиб кул бўлиши муқаррар. Ўз ихтиёри билан ўт ичига кирмоқ эса ўзини куйдиришдан бошқа нарса эмасдир. Бирон нарсадан ранжиб, ғазаб ўтида ёнаётган шоҳдан қанча узоққа қочилса, шунча офат камроқ бўлади. Ғазаби тинчигач, сенга раво кўрган ишидан пушаймон бўлганлиги ҳақидаги хабар ҳар тарафга тарқалади. Афсусланаётган бўлса, унинг ҳузурига бориш осон бўлади. Қилган ишини тўғри деб билаётган бўлса, жонингни қутқарган бўламиз, холос», дедилар.
Хожа бу сўзларини тугатгандан сўнг барчалари маслаҳатлашиб: «Ҳозирча бирон томонга қочиб бормоқ керак», деган фикрда тўхташди. Энг узоқ манзил Хоразм эди, шунинг учун ўша тарафга қараб йўл олдик. Мен бу шоҳдан шу тарзда айрилгач, ҳажрида тирик қолмаслигимни билдим, ўзимни ўлган деб гумон қилдим, зеро ҳажр ўлим билан тенгдир. Шу туфайли менга либос бўлган кафанни кийиб юришни одат қилдим. Висолидан айрилганим учун кафаним оқ либосдир.
Бу шаҳарга етиб келгач, шу ерга тушдик. Сен бўлиб ўтган барча ишлардан огоҳсан. Бу ернинг шоҳи олдида ёлғон сўзлашим, унинг дилига юз хил изтироб солганимни кўнглим хоҳиши деб билмагин. У валинеъматимга вафо ифодаси эди. Сенга сирларимни ошкор қилдим. Сен ҳам менга берган ваъданг устидан чиққин-да, бу диёрда турмай тезроқ кетгил».
Мен бу хил сўзларни эшитгач, сарви гулрух билан хайрлашдим-да, мамлакатма-мамлакат юриб, қадам ба қадам йўл босган бўлсам-да, бу сирни ҳеч кимга айтмадим. Шоҳ: «Афсона айт!» деб ҳукм қилгач, бундан яхши афсонани тополмадим. Хусусан, бундай кофурий ранг (оппоқ) қасрни кўриб, фироқ ичида изтироб чекиб, оқ кийим кийиб олган, йўқ, кийим эмас, оппоқ кафан кийиб, унга кофур сепиб олган ҳурваш гўзал ёдимга келди. оламнинг ажойиботи бўлган у соҳибжамол бу қасрга жуда муносибдир».
Қисса айтувчи мусофир ўз сўзини тугатгунга қадар ғойиб бўлган маҳбубасидан нишон топган Баҳром юз марта ҳушини йўқотиб, юздан ортиқ ўлиб тирилган эдию ушбу афсонадан ўлиб, шу афсонадан тирилган эди. Ҳикоячи ўзининг фиғонидан огоҳ бўлиб қолса ва бир нафас афсонасини тўхтатса, бошқа воқеага ўтиб кетиши мумкин, деган хаёлда нола қилишдан ўзини зўрға асраб турарди. Мусофир афсонани охиригача айтиб тугатгач, шоҳ оташин фиғон тортиб, ўз олдига уни чақирди-да, қаттиқ қучоқлади-ю, руҳининг булбули учгандек ўлган кишига ўхшаб ўзидан кетди. Бундай афсонани эшитиб беҳуш бўлган одам яна ўзига келиб нима ҳам қила оларди?!
Шоҳ Баҳром ўзининг ғойиб бўлган маҳбубасидан нишон топгач, саҳаргача беқарор бўлиб, чала сўйилган ҳайвондек азоб чекди. Шавқ ўтида ўртанаётган шоҳ сабр қилишга чидай олмай, изтиробда ўзини у ёқдан бу ёққа урарди. Сал тинчланса, мусофирни ўз қиссасини такрорлашга ундар, ҳажр дардида қийналса ҳам висол умиди билан ором топарди. Шу тарзда оқшомни тонгга улади. Субҳ кулгуси оламга ёйилиб, қуёш шуълалари жаҳонни ёритгач, шоҳ аввалига Дилором манзили _ Хоразм томон дарҳол йўлга тушиш истагини билдирди. Лекин давлат арконлари бўлган амалдорлар бир неча кун сабр қилиш зарурлигини уқдириб: «Шоҳнинг заифлиги давом этаётган бу кунларда узоқ сафарга отланиш тўғри бўлмайди», дейишди. Табиблар ҳам: «Тоғ қанча улуғвор бўлса ҳам, виқору сокинликни одат қилган. Агар у ҳаракатга тушса, қиёмат ошкор бўлади. Шунинг учун бир неча кун бу ғамга чидаб, ором олгинда, оламни бузмагин», деб маслаҳат беришди. Кейин хожага:
«Ким бу янглиғ хабар эшиттук жазм,
Ки бор эмиш маконингиз Хоразм.
Бу хабардин агарчи бўлдук шод,
Етти юз навъ бандимизга кушод.
Лек ҳолатни англаган ҳангом,
Тутмангиз анда бир нафас ором.
Кеча-кундуз демай хиром қилинг,
Уйқуни биз каби ҳаром қилинг»
деган мазмунда мактуб ёзиб, тезкор чопарлар қўлига топширишди. Шоҳ ушбу хат ичига ўзининг дил сўзлари битилган мактубни ҳам яширинча қўшиб қўйди. Унда Баҳром ўзининг Дилоромга бўлган самимий муҳаббатини изҳор этиб, тезроқ келишини илтимос қилганди. Шоҳ ўзининг Хоразмга боролмаётганини манманликка йўймаслик, балки ўзининг оғир бетоблиги туфайли сафарга чиқа олмаганини тушунишини илтижо қилиб:
«Буйла мажруҳу нотавондурман,
Нотавон жисму хаста жондурман.
Келу ўлғон танимга жон бўлғил,
Жисмима мояи равон бўлғил»
каби таъсирчан сўзларни ёзган эди.
Яна Хоразм шоҳига ҳам мактуб ёзиб, унда хожага Хоразмнинг бир йиллик молини бериб уни тезлик билан ўз томонига жўнатиши буюрилган эди. Чопарлар шамолдек тез юриб Хоразмга етиб бордилар-да, хожанинг боғини топиб мактубни қўлига тутқаздилар. Хожа уни олгач, сажда қилиб, Дилоромга йўлланган хатни ҳам эгасига топшириб, икковларининг бошлари осмонга етди. Хоразм шоҳи эса ўзига юборилган мактубни ўқиб, дарҳол Баҳром буйруғини бажо қилди: хазинадан тегишли маблағни олиб, хожага етказди. Хожаю Дилором янада шодланишиб Баҳром тахти томон йўл олдилар-да, тез юриб кўзлаган манзилларига яқинлашдилар.
Карвон билан шаҳар орасида бир манзил масофа қолганида шоҳ кечаси, барча ухлаётган маҳалда яширинча ўз гулчеҳраси томон йўл олиб, саҳарда карвон қўнган жойга етиб келди. Бу пайт карвон аҳли ширин уйқуда эди. Чашма бошида катта бир чинор бўлиб ичида ғордек кавак кўриниб турарди. Чашма олдига қурилган чодир уй ичида эса Дилором ухлаб ётарди. Шоҳ отини бир тошга маҳкам қилиб боғлади-да, чинор томон юрди. Кейин чинор бағридаги ғорга қадам босиб, у ердан Дилоромга назар ташлади. Кўп ўтмай париваш ҳам уйғониб кетди ва олдин тангрига шукрона айтиб сажда қилди-да, кейин қўлига чангни олиб ошиқона ашула бошлади. Унда Дилором шоҳ фироқидан нола қилиб, унинг иштиёқидан оҳ чекарди. Сўнг у чашма олдига бориб янги бир ашулани куйлай кетди. Шоҳ дилдорининг ҳар бир ашуласини тинглар экан, кўзидан ғамли ёшларини оқизиб, ўзидан кетарди. Дилором эса бошқа бир ашулани куйларкан шундай фиғон чекарди:
«Ки бу йўл не бало узоғ ўлди,
Тобидин доғим узра доғ ўлди.
Етти оғзимға ранждин жоним,
Қолмади ғам емакка имконим.
Умрдин ноумид бўлдим ло!
Меҳнати ҳажр ичинда ўлдим ло!
Ул кун ўлғайму, эй сипеҳри даний,
Ки солиб шоҳ хизматиға мени.
Қулоғиға сўзумни еткурсанг,
Аёғиға кўзумни еткурсанг.
Васлдин ҳосил ўлса дармоним,
Бўлмағай ўлсам ўзга армоним!»
Бу хил ашулани эшитган шоҳ оҳ тортиб, ёқасини йиртди. Дарахт бағридаги ғордан юз нолаю фиғон билан югуриб чиқди-да, бориб ўзини ёрининг оёғига ташлади, гўё офтобга сиғинувчи киши қуёшни кўриб сажда қилгандек бўлди ва парини кўрган девонадек ҳушини йўқотиб йиқилди. Бу ҳолатни кўрган париваш ҳайратдан лол бўлиб турарди. Кейин шоҳ оёғига кўзидан дурлар тўкиб, оёғини ўпгач, у ҳам ўзидан кетди. Ер устида иккови бехуд бўлиб ўзларига келмай ётишарди. Қуёш оламга ўзининг нурли ипакларини ёйгач, карвон аҳли уйғонишиб уларнинг аҳволларидан хабардор бўлдилар ва икковининг боши узра тўпландилар. Хожа бу ажойиб ҳолни кузатар экан, уларнинг бошларига иқбол қуши қўнганини билди, кейин одамларни тарқатиб бир оқ чодир олиб келди-да, улар ётган ерга ўрнатди. Икки дилхоҳ ўзларига келишгач, нималар ҳақида суҳбатлашганларидан мен огоҳ эмасман, чунки уларни ўз оғушига олган ётоқхонага элгина эмас, саҳар насими ҳам сирдош бўлолмасди. Хуллас, шоҳ муродига етди, у хурсанд бўлиб хожани ўзига махсус вазир этиб тайинлаб, савдогарлик ишларидан қутқарди. Одамлар вақтни ғанимат билиб шаҳар томон йўлга тушдилар.
Шоҳ Баҳром шаҳарга қайтгач, жисми тамомила соғайиб, яна базмларга берилиб кетди. У ҳар ҳафтанинг етти кунини етти ранго-ранг қасрда ўтказиб, маҳваш дилдорлари қўлидан май ичишни одатга айлантирди. Қасрлардаги гулчеҳралар унга азиз бўлсалар ҳам, у ўз маҳбубаси Дилоромни барчасидан кўпроқ севарди. Шоҳ бир неча йилни шу тарзда базмлар билан ўтказди. Лекин подшоҳ уч юз йил давру даврон сурса ҳам, барча тахтларни эгаллаб, бутун жаҳонга ҳукмдорлик қилса ҳам, етти осмон гумбазида ором олиб Миррих (Марс) сайёраси унинг даргоҳида эшик оғаси бўлиб хизмат қилса ҳам, ҳамма нарсани қолдириб кетиши керак бўлади. Шоҳ Баҳромнинг ҳам барча муродлари ҳосил бўлгач, ҳаёти шундай натижа билан тугади. У етти қасрда тўхтовсиз май ичар экан, қайси манзилда бўлса ҳам гул юзли сарвдек гўзал ёри Дилором унга ҳамроҳлик қиларди. У ўз чангини янгратиб, қўшиқ куйлаб шоҳ кўнглини шод этарди. Баҳром овга чиққан маҳалда ҳам маҳбубаси от устида чанг чалиб, ашула айтиб борарди. Хонандаси ҳам, соқийси ҳам, умрибоқийси ҳам Дилором эди. У шоҳ базмларининг безаги бўлиб ҳукмдорни хурсанд этар, Баҳром айш маҳалида ҳам, тоат пайтида ҳам севимли маҳбубасини бир соат кўрмай туролмас эди.
Бир куни шоҳ ниҳоятда кенг бир майдонда ов қилди. У ерда ҳайвонлар юлдузлардек сон-саноқсиз бўлиб, қочиш йўллари ҳам берк эди. Овчилар ҳам, овланувчи ҳайвонлар ҳам ғоятда кўп эди. Кенг ўтлоқ отлиқларга тўла бўлиб, улар бир неча қатор давра ҳосил қилишганди. Ов қилинадиган жойнинг доираси уч ёғоч, овчилар эса ўн беш саф эдилар. Ов бошлангач, кўм-кўк ўтлоқ ҳайвонлар қонидан лолазорга айланди. Бу қонлар сел бўлиб оқарди.
Шоҳ Баҳром раҳм-шафқатни унутиб, кўплаб ҳайвонларни ўлдирар экан, ёнидаги мингга яқин мерган йигитлар ҳам ундан кам ов қилмасликка тиришар эдилар. Сафдаги отлиқлар ёмғирдек ўқ ёғдиришганда, ҳайвонлар қай томонга югурмасинлар, қочиб қутула олмасдилар. Овчилар неча ўн минглаб бегуноҳ ҳайвонларни раҳмсизлик билан ўлдирар эканлар, кийимлари қоп-қора қонга бўялганди. У манзилда гўё қондан бир гулистон пайдо бўлгандек эди.
Бу манзилдаги ўтлоқнинг ости балчиқ ва сувдан иборат бўлган ботқоқлик экан. Унинг юзини чанг-тўзон босгач, ёмғир ёққанида, у ердан ўт-ўланлар ўсиб чиққан, кейин ўрмонга айланган, дарахтлар илдиз отиб, ботқоқ остини қотириб қўйган экан. Ов вақтида оққан қонлар ўтлоқ остига сингигач, ботқоқлик сувига етиб бориб, унга қўшилди-да, балчиқ пайдо қилиб, овчиларнинг белигача етиб борди. Отлар ҳам балчиққа бота бошлашди. Шу пайт қуёш юзини булутлар тўсди-да, қаттиқ ёмғир ёға бошлади. Гўё Нуҳ тўфони юз берганга ўхшарди. Ов майдони одамларга тўлиб кетгач, ернинг юки оғирлигидан эгилиб, юз минг балчиқ остига кириб кетди. Барчалари овга бориб, ов қилиш жойидаги тузоққа илиндилар. Шер билан жайрон, яъни Баҳром билан Дилором ҳам шу тузоққа тушиб қолдилар. Икковлари ҳам қутулиш имкони йўқлигини англаб, бир-бирлари билан маҳкам қучоқлашганларича балчиқ остига кириб кетдилар. Шунча беҳисоб лашкарлар чумолилардек тўполон кўтаришди-ю, барчалари чумолиларде
к ер остига равона бўлишди. Бу ғазабкор сипоҳлар чумолилардек ер остига киришган экан, Сулаймон ҳам равона бўлмай қолмади.
Барча олам аҳлининг оқибат борадиган жойи гўр (қабр)дир. Унинг исми ҳам Баҳроми Гўр эди. Аждарҳога ўхшайдиган бу разил дунёнинг доимий одати одамларни ютишдан иборат. У ана шу одати бўйича юта олганича халқни ютди. Лекин унинг ютишида бир қонун мавжуд бўлиб, у бир ёки ўн, юз ёки минг кишини ямларди. Лекин бу жиҳатдан қараганда, Баҳром иши бошқачароқ юз берди, яъни бу даҳшатли аждаҳо уни шунча обрў, хазина, жаҳонга сиғмаган сипоҳи билан бир дамда шундай ютиб юбордики, ундан ҳеч кимса хабар тополмай қолди.
Аллоҳ _ Аллоҳ! Не аждаҳодур бу,
Аждаҳо демаким, балодур бу.
...Токи жондин эрур нишон кишиға,
Андин эрмас даме амон кишиға.
Жонни олғон била дағи қўймас,
Танни ютқон била дағи тўймас.
Жисми хокини хокисор айлар,
Кўкка ажзосини ғубор айлар.
|
