Бундан бир неча йиллар муқаддам Деҳли шаҳрида жуда бадавлат шоҳ ҳукмронлик қилар, унинг мулку давлати, қўшинидаги сипоҳлари беҳад кўп экан. Жўна отли бу шоҳ ўзининг саховати билан машҳур бўлиб, халқини мўл-кўл молу давлат бериб хурсанд қилар экан. Юзлаб, минглаб муҳтож одамлар унинг эҳсонига сазовор бўлган экан. Бир куни бир меҳмон шоҳга ажойиб бир кўзгуни совға қилди. Унинг рўпарасида ўтирган ҳар бир киши рост сўзлаётган бўлса, юзи нурли бўлиб кўринар, ёлғон сўзлаётган бўлса, юзи қора тусга кирарди. Кўп киши кўзгуга боқиб туриб сўзлар эканлар, шу ҳақиқатга гувоҳ бўлдилар. Бу совғадан мамнун бўлган шоҳ меҳмонга кўпдан-кўп молу давлат бериб хурсанд қилди. У билан суҳбат қилиб туриб: «Сен оламда кўп ўлкаларни кезиб чиққан, минглаб одамлар билан суҳбатлашган инсон экансан. Айтчи, менга ўхшаган сахий кишини эшитганмисан ёки ҳузурига бориб хизматини қилганмисан?» деб сўраб қолди. Бу саволдан гангиб қолган меҳмон қандай жавоб беришни билмасди. «Ҳа» деса, шоҳн
инг кўнгли ранжиши муқаррар, «йўқ» деса, ёлғон гапирган бўлади. Охири ёлғон бўлса ҳам «Йўқ, кўрмаганман», жавоб қилди. Шоҳ «Шу гапинг ростми?» деб сўради, меҳмон «Ҳа рост», деб таъкидлади. Шоҳ «Унга ҳалиги кўзгуни тутинглар», деб буюрган эди, меҳмоннинг юзи қора бўлиб кўринди. У хижолат чекиб нима дейишни билмай тураркан, шоҳ «Эй покиза инсон, сен мен туфайли шу ҳолатга тушдинг. Ёлғон сўзлаганинг учун юзинг шундай кўринди, энди рост гапиргин, шунда юзинг ҳам пок бўлиб кўринади», деди. Меҳмон «Кўрганман», деган эди, шоҳ унга яна кўзгуни рўпара қилди, бу сафар унинг юзи оқ бўлиб кўринди.
Шоҳ меҳмонга яна мурожаат қилиб «Мендек саховатпеша инсон ким экан, айтиб бер», деб сўради. Меҳмон «Ҳақиқатни айтишдан бошқа чорам қолмади. Фақат менинг узундан узоқ ҳикоямни бир ўзинг эшитсанг, дуруст бўлади, деб ўйлайман», деди. Аъёнлару мулозимлар уларни ёлғиз қолдирдилар. Меҳмон сўз бошлади «Ҳиндистонда жаннат боғидек гўзал бир шаҳар бор. У сенинг мамлакатинг ичида жойлашган бўлиб, хазинангга ҳар йили мол юбориб туради. Мақтовга арзирли бу шаҳарнинг номи Тароз бўлиб, ўзи мажозий ишқ каби дилкашдир. Балки у ерда сен ҳам бўлгандирсан, ҳеч бўлмаса унинг мақтовини эшитгандирсан?». Шоҳ «У шаҳарни зиёрат қилмаган бўлмасам ҳам, халқдан васфини эшитганман. Сен ўз ҳикоятингни давом эттириб, кўрганларингни баён қилавер», деб буюрди. Меҳмон ўз сўзини шундай давом эттирди «Тароз жаннатмисол шаҳар бўлиб, туби каби дарахтлари осмонга етай дейди. Кавсарсимон сувлари ҳар томонда оқиб туради. Ҳавоси жаннат боғидаги каби жонпарвар ўрмони боғдан ҳам яхшироқ, у шаҳарда боғ-бўстонсиз киши йўқ. Ҳар бир кишининг боғи гўзалликда бетакрор. Шоҳ адолати туфайли халқ бой яшайди. Шаҳару кўчалар жаннатдек обод, уйлари билан одамлари қасрлару ҳурларни эслатади. Халқининг мол-дунёси шунчалар кўпки, бойлигини қўйишга жой тополмайди.
Мана шу шаҳарда ажойиб бир йигит яшайди, унинг мақтовини мингта сўзамол ҳам айтиб тугатолмайди. Ҳуснда осмон қуёшига, лутфу эҳсонда ҳаёт сувига ўхшайди. Ўзи ёш бўлса ҳам, илму камолоти чексиз. Ҳар бир фанни шундай мукаммал эгаллаганки, кўп олимлар унга мулозимлик қилишади. Бахт юлдузи бўлган бу йигитнинг оти Масъуддир. У ҳар куни гулзорда кезиб, гулранг бода ичишни ёқтиради. То гул бор экан, гулзорда дўстлари билан базм қилишади. Бошларидан оёқларигача гул сочишиб, гул ичига ғарқ бўлишади. Гул фасли тугагач эса базм гулранг қасрда давом этади. Гулранг кийимлар кийган барча одамларнинг айш гули очилиб, бошларидан гуллар сочилади. Унинг базми фирдавс боғига ўхшайди. Менинг бу гапларим унга хос фазилатларнинг юздан биригина, холос. Унинг саховатини эса мен эмас, юзта Ҳотам тирилса ҳам, айтиб адо қилолмайди».
Бу сўзларни эшитган шоҳнинг сабру қарори қолмай, ўша соҳибкарам йигитни кўриб, унинг ҳаёти билан танишишга аҳд қилди-да, сарой аҳлига: «Мен бир ҳафта ҳарамда ором олиб май ичмоқчиман. Хизмат аҳлини ҳам бир ҳафтага ишларидан озод қиламан, улар уйларида роҳат қилиб шод бўлсинлар», деб фармон берди-ю, ҳарамини махсус одамларга топшириб уларга зарур вазифаларни юклади.
Жўнанинг ерда тез юрувчи бир улови бўлиб, уни «Сари ус-сайр» деб аташарди. Бир ҳафталик йўлни бир кунда босиб ўтишга қодир бўлган бу уловга тез юришда чақмоқ ҳам бас келолмас, осмондаги қушлар ҳам унга етолмасди. Шоҳ унга минди-да, юз ёғочлик йўлга икки кунда етиб борди.
Тароз шаҳри беҳишт боғига ўхшаб, туфроғидан атир иси уфуриб турар, ўз меҳмони тасвирлаганидан юз марта гўзалроқ эди. Шоҳ одамлардан сўраб, Масъуд яшайдиган манзилни тезда топди. Унинг рўпарасида баланд бир дарвоза турар, унинг олдидаги майдон эса халқ билан тўла эди. Эшик олдида мусофирларни кутиб олишга қўйилган ходимлар ҳозир туришарди. Улар Жўнани мусофир деб хаёл қилдилар-да, ҳол-аҳвол сўрашгач, меҳмонхонага бошладилар. Отини отхонага боғлаб, ўзини қасрга таклиф этдилар. Меҳмонхона бир қаср бўлиб, ундаги барча нарсалар шоҳона кўринишга эга эди. Бу ерда Жўнага ором беришди-да, олдига хилма-хил таомларни тортишди. Кўп ўтмай меҳмон қошига мезбон кириб келди. Унинг хулқу камоли Жўнани ҳайратда қолдирди. Масъуд сўзларини тугатгунча, меҳмон таомланиб бўлди. У ўз меҳмонидан «Мизожингиз бода тилайдими?» деб сўраб, сўнг бода келтиришни ва базм тайёргарлигини кўришни буюрди. Қаср ёнида бир ҳаммом қурилган бўлиб, ундаги ҳамма ашёлар қимматбаҳо тошлар билан безатилган, ҳовузларда сув ўрнига гулоб тайёрлаб қўйилганди. Масъуд меҳмонни ҳаммомга таклиф этди. Шоҳ ҳам ҳаммомга кириб йўл гардидан тозаланишни истаб турган эди. Мезбон таклифини қабул қилиб ҳаммомга кирди-ю, у ердаги нарсаларни кўриб ҳайратланди. Бундай ҳаммом унинг саройида ҳам йўқ эди: зарҳал тослар қуёш каби ялтирар, кумушдан ишланган дасталари ҳилолга ўхшар, лунгилардан мушку анбар ҳиди таралар, уларни тикишда ип ўрнига заррин иплар ишлатилган эди. Хизматчилар янги очилган гулга, йўқ, йўқ, ҳаммом ичидаги париларга ўхшашарди. Бу ерда йўл чангидан фориғ бўлган Жўна ҳаммомдан чиқар экан, унга гулранг ипакдан тикилган кийимларни кийдиришди. Шу хил рангдаги кийимларни кийиб олган Масъуд билан икковлари базмгоҳ томон йўл олишди.
Базм жаннатни, ҳур ва соқийлар кавсар билан бодани эслатишарди. Масъуд ўз меҳмонини ўтқазиб, кейин ўзи ўтирди. Мажлис аҳлининг барчаси гул юзли бўлиб, кийимлари гулнорий рангда эди. Мезбон ҳукм қилган эди, хушбичим бир соқий келиб, меҳмонга гулгун бода тутди. Қадаҳлар пай-пайдарпай айланар экан, май мажлис аҳлининг бошига чиқди. Шоҳ ҳам бодадан боши қизиб, ихтиёрсиз ҳар хил гапларни сўзлай бошлади. Унинг тўхтовсиз сўзлашини кўрган мезбон ҳам ҳайрон бўлиб қолди. Жўна унга қараб: «Эй бахтиёр йигит, қиёфанг ҳам исминг каби масъуд экан. Мен Ҳинд мамлакатини кезиб чиққан одамман. Лекин тангри шу қадар донишу салоҳиятни, мунча жамъияту рафоҳиятни насиб этган бошқа бир кишини кўрмаган эдим. Буларнинг барчасига қандай қилиб эришдинг? Шу саволимга жавоб бериб, менинг ҳайратимин бартараф айлагил», деб илтимос қилди. Масъуд унга: «Эй муборак юзли азиз инсон, саволингга жавоб бериш менинг бурчимдир. Буларнинг барчаси Яратганнинг неъматларидир. Бизнинг шоҳимиз олам аҳли бошидаги тангри соясидир. У ниҳоятда одил, ўз адолати билан олам аҳлини ҳайратга солган ҳукмдор. У адолатни қарор топтириб, зулм торларини шундай узиб ташлаганки, натижада бутун мамлакатда тинчлигу омонлик ҳукм суради. Юртда тинчлик бор экан, мамлакат халқи аҳилликда яшайди, илму ҳунар ҳам ривож топади. Бошқаларга қараганда мол-дунёмнинг кўпроқлигига эса икки ишим сабаб бўлган деб биламан. Бири Яратганнинг шукрини адо қилмоқ бўлса, иккинчиси шоҳни доимо дуо қилмоғимдир. Ана шу икки ишдан ғофил қолган одамлардан нимани кутиш мумкин?» деб жавоб қилди.
Бу сўзлар шоҳни шундай хурсанд қилдики, фарёд уришига оз қолди. Унинг кўнглидан Масъудга бўлган меҳр жой олди. Хушҳол бўлганидан ҳар хил воқеаларни ёқимли, равон қилиб сўзлаб берар экан, базм аҳлини лол қолдирди. Масъуд ўз меҳмонининг фазлу донишда замонанинг ягонаси эканлигини кўриб, унга жонини фидо қилгиси келарди. Ҳар тарафга кетган савдогарлардан бири шу куни ҳисобсиз фойда билан қайтиб келган эди, Масъуд мамлакатнинг бир йиллик хирожига тенг бўлган шу фойдани ўз меҳмонига тортиқ қилди.
Мезбон базмни янада безатиш учун «Ўнта ҳур шодиёна кайфият билан раҳба (шодлик уйларининг) эшигини очсинлар-да, халойиқ бошига гуллар сочсинлар», деб буюрди. Куз фасли бўлишига қарамай, эсиб турган шамол гулларни соча бошлади. Ясалган барча гуллар ёқимли ҳид таратиб, базмни беҳишт гулистонига айлантирди. Масъуд бир томонга қараб имо қилган эди, бир гул юзли гўзал келиб, табассум билан қуёшдек порлаб турган бир жомни тўлдириб шоҳга тутди-да, уйни қуёшдек ёритиб юборди. Мезбон шоҳга қараб «Бу жомнинг хосияти шундаки, бир тўлгандан сўнг, ҳеч қачон майдан бўшамайди, у ўнг томонга қараб айлантирилса, ичган билан ундаги май асло тугамайди, тўлдирилгач, чап томонга қараб айлантирилса, оз-оздан ичилса ҳам камайиб боради. Буни ясаган олимлар унга ана шундай тилсим боғлашган». Шу заҳотиёқ уни синаб кўришган эди, мезбон айтган фикрлар тасдиғини топди. У жом шоҳни бодапараст айлади-ю, ичмасдан туриб маст бўлди. Масъуд уни ҳам меҳмонига ҳадя қилди. Шоҳ шодлик ичига сиғмай ундан май ичар экан, ақлу ҳушини ҳам йўқотди. Базм тугагач, барча ухлаб ором олди. Тонг отгач, гулгун қасрда яна кечагидек базм бошланди. Масъуд шарофати билан ажойиб бир соз ва уни чалувчи дилнавоз гўзал кириб келди. Сознинг номи «чанг» бўлиб, созанда юзига гулранг ипак парда ёпиғлиқ турарди. Масъуд: «Созини қўлига олиб, юзини очсин-да, ўтириб чалишга киришсин», деган эди, ҳур ўтириб, пардасини юзидан олди-ю, элни ақлу ҳушидан жудо қилди. Чанг торларининг фиғони ўтирганларнинг жонини олгудек янграрди. Ҳур ва унинг кўйига асир бўлган шоҳ фарёд чекарди. Мезбон уларни ҳам шоҳга армуғон қилиб берди. Масъуд шу тарзда туну кун Жўнага хилма-хил нарсалардан тортиқ қилиб турди. Бу кун шу хилда ўтиб кеч бўлгач, базм аҳли уйқуга кетди.
Эртаси куни тонгдан аввалги икки кундагидан ҳам аълороқ базм бошланиб, май ичиш, гул сочиш, чеҳраларни қизартириш давом этди. Зебу зиёфату айшу ишрат олдинги кундагидан кўпроқ эди. Саховатли меҳмон яна амр қилган эди, бир мулозим тезда бориб чақмоқдан ҳам тезроқ югурувчи, номи «Гулгун» бўлган гулгун рангли бир отни келтирди. Юриши бошқа отлардан ўн марта тезроқ бўлган бу от бир кеча-кундузда юз ёғоч йўлни босиб ўтар экан. Масъуд бу отни ҳам шоҳга туҳфа қилди. Жўна барча совғаларга қараганда бу отдан кўпроқ хурсанд бўлди. Мезбон унга олдинги икки кундагидек тортиқлар қилиб, меҳмонининг кўнглини олди. Шом бўлгач, базм аҳлининг барчаси маст бўлиб ухлаб қолишди.
Эрталаб бўлгач, Жўна кўз очиши биланоқ мезбон ўз меҳмони томон шодликка тўлиб кириб келди. Икковлари суҳбатлашиб ўтиришаркан, шоҳ Масъудга қараб: «Эй гўзал чеҳрали дўстим, кўнглимизни жуда хурсанд қилдинг, сен қилган меҳмондорчиликни ўлгунча ҳам унутмайман. Сендан айрилиш ҳар қанча оғир бўлса ҳам, рухсат берсанг, биз йўлга тушсак», деб қолди. Айрилиқ сўзини эшитган Масъуд
Деди: «Эй раҳнаварди кор огоҳ,
Не ҳадис эрдиким, дединг ногоҳ.
Суҳбатинг бирла бор эдук хушҳол,
Бизга ҳажринг қилур мушавваш ҳол.
Хизматингда гар айладук тақсир ,
Сен карам бирла топмағил тағйир .
Шод эдук меҳрваш жамолингдин,
Мутаматтиъ-  чучук мақолингдин.
Неча кун турсанг ўлғабиз масрур-  ,
Йўқса тақсиримизни тут маъзур» - .
Шоҳ унга ўз узрини айтиб, хайрлашди-да, пойтахти томон йўлга тушди. «Гулгун»га минган Жўна ўша куниёқ Деҳлига етиб келди. Масъуд шоҳга берган инъомларини ўзининг ишончли мулозимларидан бериб юборди. Бир неча кундан сўнг бу тортиқлар ҳам шоҳ саройига олиб келинди. Шоҳ Масъуднинг қилган ишларидан, сон-саноқсиз берган совғаларидан ҳамон ҳайратда эди. Уни эсига олиб гулранг тўн кийди-да, гулгун жомга май қуйиб ичди.
Тароз шаҳрида ҳиммати пасту, мансаби юқори бўлган бир одам волийлик қиларди. У Жунпур деган шаҳардан бўлиб, оти Жайпур эди, ўз зулми билан Ҳинд мамлакатида машҳур бўлганди. Унинг устидан Жўнага кўп шикоятлар келиб тушган бўлиб, шоҳ қанча-қанча гуноҳларидан ҳам хабардор эди. Шунинг учун шоҳ «Ҳозирнинг ўзида фармон ёзиб Масъуд томон йўлланглар, Масъуд Тароз шаҳрига волийликни қабул қилиб олсин», деб буйруқ берди. Лекин бу фармондан олдин ушбу хабар Жайпурга етиб бориб, уни изтиробга солди. Салтанати қўлидан кетгани, шоҳ адолатни қарор топтирадиган бўлса, ўзининг кўплаб айблари очилиши ва ҳукмдор уни жазолаши муқаррарлигига кўзи етган золим волий Маллу деган ўзидан ҳам золимроқ ноибини чақириб, шоҳ фармони ҳақида маслаҳатлашиб «Энди бу фармонга қарши қандай чора топамиз», деб мурожаат қилди. Маллу: «Бу ишларнинг барчасига сабабчи Масъуддир. Шоҳга унинг сахийлиги ҳаддан зиёда эканлиги, элга қилаётган яхшиликлари ҳақида хабар етиб борганга ў
хшайди. Шундан кейин у Масъудни сендан афзал кўриб, сен айтган фармонни эълон қилган. Уни йўқотсак, ҳамма нарса ўзингда қолаверади. Масъуднинг ўлимидан изтиробга тушган шоҳ ҳам ўлиб, мамлакат сеники бўлади», деб жавоб қилди. Жайпур: «Бу ишни қандай қилиб амалга оширамиз», деб сўраган эди, Маллу: «Олдин унга ўзингни дўст қилиб кўрсатиб, уйингга чақириб меҳмон қил, кейин унинг уйига ҳам бор, икки орада дўстлик қарор топгач, у ёғини менга қўйиб берасан», деди. Жайпур бу маслаҳатдан хурсанд бўлиб, Масъуд билан яқинлашишга киришди, юз хил ҳийлаю найранг ишлатиб, сирдош дўсти бўлиб олди. Бир неча бор уйига чорлаб меҳмон қилди-да, ўзининг садоқатли дўст эканига ишонтирди.
Бир куни Масъуднинг уйига меҳмон бўлиб борган Жайпур шомгача уни маст қилди-да, ўзи ҳам кўп ичиб, гулзор ичида ётиб қолдилар. Бу ҳолатдан Масъуднинг ходимлари бехабар эдилар. Бир пана жойда бекиниб турган Маллу бир неча ҳамроҳлари билан мезбонни боғ ичидан топдилару қўл-оёқларини маҳкам боғлаб, бир муттаҳамга кўтартириб яширинча йўлга тушдилар ва Масъудни қоп-қоронғи чоҳ ичига ташладилар.
Тонг отгач, Масъуднинг мулозимлари ўз хожаларининг ғойиб бўлганидан огоҳ бўлиб, ҳаммаёқни изладилару ҳеч қаердан тополмадилар. Барчанинг изтироби ошиб фиғон кўтардилар. Волий ўзини ғам чекаётгандек қилиб кўрсатса ҳам, бу воқеадан жуда хурсанд эди. Етти оши берилгач, Масъудни азоб билан чоҳдан тортиб бир уй ичига олиб киришди, сўнг Маллунинг амри билан унинг кийимларини ечиб, яланғочлаб, икки киши ушлаб туриб, яна иккитаси калтаклашга тушди. Масъуд ҳар қанча ёлвориб, мол керак бўлса, беришини айтса ҳам, тўхтовсиз калтаклашда давом этишарди. Иккала ёғоч синиб, икков калтакловчи чарчагач, Маллу: «Уришни бас қилинг, уни азоблаб ўлдиришимиз керак», деб буюргач, боши ва оёғини босиб турган икки золим уни қўйиб юборишди.
Азоб чекаётган Масъуд туриб ўтирди-да, деди:
Ки: «Гуноҳим недур, мусулмонлар!
Қилмади буйла зулми ёронлар!
Зулму бедод расмидин қайтинг,
Гуноҳе айлаган эсам, айтинг.
Одами жойизул хато бўлмиш,
Бу хато барчаға раво бўлмиш.
Ўткарай ҳар не таржумон десангиз,
Молдинким десунки, жон десангиз».
Лекин ҳар қанча илтижо қилмасин, золимлар парво қилмай, уни яна боғлаб, ўша чоҳ ичига ташладилар. Неча кунгача Масъуд шу хилда азоб чекди. Юзида ранг қолмай, кўз ёш тўкиб, жонидан умидини узган бегуноҳ йигит «Менга раҳм қилиб, тиғ уриб, ўлдиринглар», деб фиғон қиларди. Охири зулмгар жафо қилишдан тўйиб, эртаси куни уни ўлдиришга қарор қилди. Маллу чоҳ бошига бир кишини қўйиб, Жайпур ҳузурига хурсанд бўлиб бориб, Масъудни ўлдиришга рухсат олди-да, уйига келиб базм тузди-ю, кетма-кет ичкилик ичишга киришди.
Маллунинг гул юзли бир қизи бўлиб, Масъудга ошиқ эди. Бу ажойиб йигитнинг фазилатларини эшитган, узоқдан туриб уни кўрган ҳам эди. Ўз севгиси ҳақида ҳеч кимга айта олмай, пинҳона куярди. Қиз уйда экан, бир мазлумнинг қоронғи чоҳ ичида ётганини эшитган эди-ю, унинг кимлигини сўрашга қўрқарди. Бу кеча отаси ҳам, қариндошларию мулозимлар ҳам, маст бўлиб ётишганини кўриб, чоҳ олдига борди. Қараса, чоҳ қоровули ҳам мастлик уйқусида экан. Маҳваш нозанин чоҳ бошини очиб ёқимли овоз билан «Эй ғам чекувчи инсон, сен қайси мазлумсан, отинг нима, бу пайт ўликмисан ё тирикмисан?» деб сўради. Бу овозни эшитган Масъуд жисмига жони қайтиб келгандек, нола қилиб: «Отим Масъуд, юз туман бало остида азоб чекяпман. Сен айт: одаммисан ёки фариштамисан? Овозингдан танимга жон келди, қўлингдан келса, қутқариш фикрини қилгин, бўлмаса, мени ўлик деб билгин», деб жавоб қилди. Қиз унинг отини эшитгач, ҳаяжонга тушиб, кўнгли ишқ ўтида ўртанди. Кўпдан бери унинг ҳажрида қон ютиб ю
рган, неча кун давомида мотам тутган, ғойиб бўлганини билса ҳам, ўлганини эшитмаган бу қиз отасининг бешафқатлиги, пасткашлигини яхши биларди. Кўнглига гумон тушиб, маҳбусга яна саволлар бериб, унинг чиндан ҳам Масъуд эканига ишонч ҳосил қилди-да, қутқариш чорасига киришди. Иккита маҳрам канизи париваш севгисидан огоҳ эдилар. Учовлари имконлари борича ҳаракат қилиб, йигитни чоҳ тагидан чиқариб олишди. Унинг танида руҳдан нишон ҳам йўқ эди. Қўл-оёғини ечдилар-да, ҳолини сўраш маҳали эмаслигини, бу ерда узоқ қолиб кетиш фойдасиз эканини англаб, икки каниз кўтариб яширинча уйга олиб кирдилар. Масъуд бу ерда қанча ётса ҳам, ҳеч ким гумон қилмаслигига ишонардилар. Тагига бир неча қават тўшак солиб ётқизишди-да, гоҳ шарбат, гоҳ таом бериб, меҳрибонлик кўрсатиб, атрофида парвона бўлишарди.
Тонг отгач, Маллу Масъудни ўлдириш учун чоҳ томон йўл олди. Қараса, зиндон боши очиқ, посбон эса маст бўлиб ухлаб ётибди, банди эса йўқ. Посбонни дарҳол ҳалок қилган Маллу ўз жонини омон сақлаб қолиш мақсадида волий олдига қараб югурди ва бўлган воқеани сўзлаб берди. Икковлари ғамга чўмиб, Масъудни қидиришга тушишди. Шаҳардан тополмагач, тоғу даштдан излашга киришишди. Ўн кун тўхтовсиз қидирсалар ҳам, ундан нишон тополмадилар. Бу вақт ичида Маллу қизининг меҳрибонлиги туфайли Масъуд ҳам нотавонликдан қутулди. Қиз иккита от олиб келди-да, икковлари тун қоронғусида қочиб кетишди. Маллунинг одамлари эртаси бу ишдан огоҳ бўлишиб, уларни қувишга киришишди. Қувувчилар билан уларнинг ораларида бир ёғоч масофа қолгач, икки бечора қўрқувга тушишди. Шу пайт денгиз қирғоғида бўш бир кема турганига кўзлари тушди-ю, эгаси билан ижара ҳақини келишиб денгизда тезлик билан сузиб кетишди. Икковлари сувда ўн кеча-кундуз сузишгач, ниҳоят қирғоққа тушишди ва отларига миниб, шаҳар томон йўл олишди. Кечаси билан йўл юриб шаҳар чеккасига етиб келишганда, бир эски қалъа ичидан чиқиб келган қароқчилар уларга ҳужум қилиб, оту тўнларини тортиб олишди-да, ўз қароргоҳларига қайтишди. Икковлари кийимсиз қолиб ҳайрон бўлиб туришаркан, бир тўда отлиқлар ўтиб қолишди. Масъуд уларга юз берган воқеани сўзлаб берган эди, раҳмлари келиб, бир-икки эски кийимни ташлаб кетишди. Уларни кийиб олган икки мусофир бир вайронада кечани ўтказишди. Йўлда толиққанлари учун шу ерда бир оз дам олишмоқчи бўлишди. Овқатсиз қийналиб, очлик азоб бера бошлагач, Масъуд беҳол қизни вайронада қолдириб, бирон егулик топиб келиш учун шаҳар томон йўл олди. У бозор ичига кириб борган эди, шоҳ базми учун мевалар сотиб олаётган мулозимларга кўзи тушди. Улар мева ва кўкатлар солинган саватларни саройга элтиб бериш учун ҳаммоллар ёллашаётган эди, Масъуд ходимнинг ҳар бир сават учун икки дирамдан тўлаши ҳақидаги сўзларини эшитди-да, битта саватни кўтариб ҳаммоллар сафига қўшилди ва сарой томон йўл олди. Йўл анча узоқ бўлганидан, у ҳолдан тойган ҳам эдики, шоҳ чорбоғи кўринди. Масъуднинг кўзи гулшан ичида мусиқа тинглаб май ичиб ўтирган Жўнага тушди. Шоҳ Масъуд билан бўлиб ўтган воқеалардан хабар топиб уни эслаб, май ичиб зор-зор йиғларди. Боғ ичида эса Масъуд отбоқар олдида турган «Гулгун»ни кўрди, унинг тамғасига боқиб, ўзи меҳмонга тақдим этган оти эканига ишонч ҳосил қилди, лекин «У меҳмон бу ерга келиб, отни шоҳга совға қилган экан-да», деган хаёлга борди. Сал нарироққа юрган эди, қулоғига Жўнага ўзи тақдим қилган созанда қизнинг куйи ва ашуласи эшитилди. У Масъудга яхши таниш бўлган шеърни куйларди. Кўнглига изтироб тушган ҳолда «Меҳмон бу қизни сотиб юборган экан-да», деб ўйлади.
Масъуд шоҳона асбоблар орасида турган сеҳрли жомни ҳам кўриб, ичи қонга тўлди. У ўзи берган гулранг тўнда, гулранг тахт устида, гулранг тож кийиб ўтирган шоҳнинг ўз меҳмони эканини дарҳол англаган эди, лекин ўзини танитиш масаласида ўйланиб қолди. «Агар ўзимни ҳозир танитсам, қилган яхшиликларим учун совға кутгандек бўлиб кўринаман», деган хаёлда эди Масъуд. Саватни унинг бошидан олишгач, кўзлари ёшга тўлиб боғдан чиқиш учун дарвоза томон бораётган чоғда ҳузурига шоҳ билан ҳамроҳ бўлиб борган мулозимлар уни таниб қолишиб оёғига таъзим қилдилар-да, йиғлаб кўришдилар. Масъуднинг ҳам беихтиёр равишда кўзларидан ёшлар оқа бошлади. Бу ғала-ғовурни шоҳ ҳам эшитди ва воқеани англаб ичкаридан югуриб чиқиб келди. Дўстини бу аҳволда кўриб, ёруғ жаҳон кўзига қоронғи бўлди. Бўйнини қучиб, ёш тўкар экан, Масъуд шоҳ оёғига бош қўйди. У тарафдан эса чиний канизак кўз ёш қилиб чиқиб Масъуд бошидан айланиб ўргиларди.
Изтироблари таскин топгач, шоҳ унга бир неча мулозимни тайинлаб: «Уни ҳаммомга элтинглар», деб буюрди, лекин Масъуд ўз ҳамроҳига жони ачиб, у ҳақидаги гапларни шоҳга баён қилди. Жўна бу сўзларни эшитгач, бир неча аёлга гулранг кийимлар ҳозирлаб, қизни олиб келишни буюрди. Мулозимлар ва гулчеҳра ходималар уни вайрона ичидан топдилар-да, бошидан оёғигача гулранг кийимлар кийдиришиб, кажава ичига ўтқазиб шоҳ турган гулшанга етказдилар ва қаср ичига олиб кирдилар.
Масъуд иссиқ сувда ювиниб чиққач, ўзига тайёрлаб қўйилган гулгун либосларни кийди-да, шоҳ ҳузурига йўл олди. Жўна уни ўғлидек кўриб, бошидан ўтган воқеаларни сўради. Меҳмон ўз саргузаштини сўзлаб берар экан, шоҳ тинмай кўз ёшларини тўкар эди. Ҳукмдор уни ўзига дўст тутиниб, туну кун ҳамдаму мусоҳиб эди. Сўнг кўпдан-кўп хазиналар бериб, Маллу қизини унга никоҳлади ва Тароз, Дарбаст шаҳарлари ва бир неча ўлканинг волийлигини унга топширди. Шоҳ амри билан Маллу ва Жайпур қатл этилди.
Хушдурур боғи коинот гули,
Барчадин яхшироқ ҳаёт гули.
Мусофирнинг бу афсонасидан шоҳ Баҳром хурсанд бўлди. Меҳмон ҳам Тароз шаҳридан бўлиб, Масъуд наслидан экан. Шоҳ уни ўзига ҳамдам қилиб олиб, бойликлар билан бирга Тароз мулкини ҳам тортиқ қилди. Шундай буйруқларни бергач, хотиржам бўлиб уйқуга кетди.

Чоршанба куни тонг отгач, шоҳ Баҳром нилуфар рангидаги кийимларни кийиб, нилуфар қасрини ўзига манзилгоҳ этди. Қўлига феруза жомни олиб, ундан лаъл рангли май ичишга киришди. Нилуфардек либос кийган ой юзли дилдор қуёшдек бўлиб жаҳонга зеб берди. Баҳром оқшом тушгунча нилуфарий жомдан май ичиб, базмни тарк қилди-да, ухлаш истагини билдирди. Мулозимлар унга жойни ҳозирлаб бердилар, сўнг ҳар кунгидек йўлга чиқиб бир саёҳатчини учратдилар-да, қасрга олиб келдилар. Парда ичидан «Мусофир афсона айтишга киришсин», деган овоз келгач, мусофир шоҳни дуо қилиб, ўз ҳикоясини бошлади.