Оламда зоҳир бўлган ҳар бир нарсанинг пайдо бўлиш сири бўлади. Моҳияти нимада кўринса, хосияти унинг ичига яширинган бўлади. Қуёшнинг хосияти нур ва ҳарорат эканлиги туфайли булут нутфаси дурри хушоб бўлмиш. Якка халаф, яъни оиланинг давомчиси пок бўлган ягона фарзанд ҳам конга ўхшайди, анбар сифатида денгизга ҳам ўхшаб кетади.
Бу халаф инсонга ҳам инсондир, шоҳга _ шоҳ-у, хонга хон эрур. Шаҳи озодани кондек кўрган бўлсак, шаҳзодани унинг гавҳари сифатида кўрдик.
Билки эрур мояи амну амон,
Хисрави Жамқадр Бадиуззамон.
Улки дили гавҳари яктодурур,
Барчасидин пояда аълодурур.
Унинг покликда зоти парилар цингари, бундай пок сифатли бирон зотни фариштадан ҳам топиб бўлмайди. Софликда, мулойимликда яратилган зот у, жаҳон халқи аҳлига Ҳақнинг раҳмати у. Нутқ ила васфингни айтиш осон эмас, ҳар қандай сўзамол ҳам сифатларингни санашда гунгу лол бўлиб қолади. Қуёшни халқ мақтагани-мақтаган, лекин бу унинг учун қанчалик таъриф бўла олади? Ойни ёруғ, осмонни баланд деб таърифласанг, бу хил мақтовни эл писанд қилмайди.
Сени ҳар қанча мақтасам ҳам мадҳингни айтиб тугаллашим қийин, шунинг учун сенга бошқа жиҳатдан хизмат қилай.
Ўзинг воқифсанки, шаҳи комкорга кўп махфий сирлар ошкор. Бугун бир нарса хаёлига келса, эртага ҳаммаси рўёбга чиқади, эрта эмас, индин бўладиган ишлар ҳам унга бугундан аён. Мунча камолот билан, кўнглингга неки яхши нарса келса айт деб ҳукм қилибди. Шоҳга менинг сўзим ҳам эътиборлидир. Сенга бир неча насиҳат айтсам жоиздир.
Бил муниким, умр вафосиздурур,
Давлат ила жоҳ бақосиз дурур.
Бу оламда ҳамма нарса кўз юмиб очгунча ўтиб кетади. Давр биносини хароб деб бил, кўринган нарсаларни сароб деб билгил. Бутун дунё фоний _ алдамчидир, боқийни тиласанг, у фақат Ҳақ эрур. Жисмимиз уйини тарҳини солувчи ҳам, унга руҳ бериб олгувчи ҳам Ўзи!
Олам аро токи тирикдур киши,
Ҳақ била бўлмоқ эрур ансаб иши.
Ҳақ ёдидан огоҳ бўлмаган ҳар бир одам учун огоҳлик ҳам гадоликча бўлмайди. Гадо бўлса ҳам Тангридан огоҳ бўлса, икки жаҳон шоҳига тенг бўла олади!
Олдинга келса тиламас иш басе,
Ҳақдин эрур, айлама нолиш басе.
Етса зафар, билма илик кучидин,
Бил зафару фатҳни бергучидин.
Шоҳлиғинга айламагил эътибор,
Ҳақ ғазабу лутфиға қил эътибор.
Узунқанот қушлар фил минганларни бир лаҳзада ҳалок этганини ёдингда тут.Биргина қуш донаси ҳар бирининг манзилини йўқлик оламига айлантиргани эсингдами? Заҳҳокнинг азоб-уқубат билан топган хазинаси Фаридунга қандай насиб этганини ҳам биларсан? Қаҳридан шер енгилган бўлса ҳам, оддий сигир сутини ичган бир етим унинг бошини узди-я!
Бу ажойиб ишни кўрки, Ҳақ ўз неъматларини халққа беришда сени сабаб қилди. Сен бу қисматни қандай ўзгартира олардинг? Шу ҳолатда бир неча нодон сенинг фармонларингга бўйсунмаётган бўлса, барчасига амалдаги қонунларга кўра сиёсат қилиш зарур бўлади.
Сенга Ҳақ лутф қилиб, тожу тахтни инъом қилди, сенга каромат, иқбол, бахт берди. Ҳукмингга оламни забун айлади, эл қаддини амрингга букди _ таъзим қилдирди.
Мунча яхшиликлар шукрини билмасанг, неки амр этган бўлса, адо қилмасанг, ғафлатда қолиб ё мағрурлик қилиб амрига бўйсунмасанг, қаҳри келадими, йўқми, айт, мен уни айтгунимча ўзинг айтақол! Ғазабнинг қаттиқ шамоли етса, нима қила оласан? Мулк унинг мулки бўлса, қаёққа кетасан? Унга қарши душманлик қилиб исён, уруш бошласанг, енгилиб бирон жойга яширинган ҳолингда ҳам Холиқ буни кўриб турса, қандай ҳолатга тушасан? Сенинг эл олдида уятли бўлганинг Тангрига аён бўлса, не ҳол юз беради?
Адолатли бўлай десанг Муҳаммаднинг шаръий низомини туз. Қайси шоҳ нажот уйига паноҳ истаса, шу йўл ўша уйга олиб борувчи катта кўча вазифасини бажаради. Шариат қонунларига амал қилиб, адолат билан мамлакатингга мадор қилгил.
Шоҳки иш адл ила бунёд этар,
Адл бузуқ мулкни обод этар.
Яъни, шоҳ адолат билан иш юритса, адолат унинг вайрон бўлган мамлакатини обод этади. Адолат билан мамлакатни бошқарган подшонинг сирот кўпригидан ўтиши ҳам осон бўлади.
Коминг учун туз бўл-у, адл айла иш,
Ўқда агар адл йўқ этмас равиш.
Яъни, мақсадингга етиш учун ҳамиша адолат билан иш қил, ёй ўқи текис, тўғри бўлмаса учолмайди. Адл, уч ҳарфдан иборат бўлиб, ҳар бирида ўзгача мазмун бор: «айн» ҳарфи қуёшга ўхшаш порлоқдир, у зулмнинг қаро шомини ёруғликка айлантиради. «Дол»и давлату дин тожидур, дин била давлат эл муҳтожидир. Тожни кийиб, қуёш билан кўзни ёрит, сўнгра мустаҳкам бошқариш арқонини қўлингга тут.
Сенинг олдингда арз билан келган мазлумнинг сўзи ҳар қанча узун бўлса ҳам, узоқ умр кўрай десанг, гапини тўхтатма. Арз қилувчи зулм ўтидан фарёд қилаётган экан, адлинг сояси унга паноҳ бўлсин.
Мазлум сўзини тугатгач, унинг гаплари тўғри эканлиги аниқлангач, золим нафсинг бўлса ҳам, юзига қарама, нафски, доимо айшй истайди, сенга гуноҳ, ўзига мақсад тилайди. Ганж устидаги илон баҳр топсам дейди, унинг айтганини қилиб, азоб истама, тавба билан унга лойиқ жазосини бергил. Гуноҳ қанча улуғ бўлса ҳам, надомат оҳи уни учириб юборади. Журм ўтининг шуъласи юксалса узр ёшларининг сувидан паст бўлади.
Лутфу карам гарчи эрур дилпазир,
Қаҳру сиёсат ҳам эрур ногузир.
Оламдаги кишиларнинг барчаси яхши бўлавермайди, ҳар кишининг ҳамма иши ҳам маъқул бўлавермайди. Агар яхшиликни барчага баравар қилинса, яхшилик ёмонга кўп-у, яхшига оз бўлади.
Яхшиликни тез-тез қилиб турсанг ҳам, сиёсат тиғини ҳам баъзан ўткир қилиб тур. Неча касалга қанд фойдали бўлса ҳам, шундай касаллар борки, уларга заҳар фойда беради. Танадаги йирингга малҳам ёрдам бермаса, у фасод ништарнинг учи билан чиқариб бўлмаса ташланади. Замон шоҳи ақл билан иш қилар экан, яхшига _ яхши-ю, ёмонга _ ёмон бўлмоғи керак. Иккисига бир хил муносабатда бўлса, мамлакатда инқилоб юз беради.
Кимсани бот айламагил аржуманд,
Ҳам яна оз иш била қилма нажанд.
Одамларни тезда мансабда кўтармагил, ҳам озгина айби учун пастга туширмагин _ мансабини пасайтирмагин. Устунга чиқмоқ _ истак, тилакдир, чиқмоқ ва тушмоқ учун поядир. Поядан тез тушиб кетган одам йиқилиши, ранжу алам тортмоғи мумкин.
Кимники инсон десанг _ инсон эмас,
Шаклда бир, феълда яксон эмас.
Яъни, ҳар қайси инсон ўз феълу атвори, руҳияти билан бир-биридан фарқ қилади. Мукофотлаш ё жазолашда уларнинг бу хусусиятларини ҳам ҳисобга олиш керак. Муз шишаси билан шамъ ўзаро ўхшаса ҳам, иккисининг табиати икки хил.
Кимники айлай десанг маҳраминг,
Кўп синамай, айламагил ҳамдаминг.
Яъни, бировни синамай туриб яқин олма, унга ишонма.
Ғафлатда бировга баҳо берма, яхши кўринса, яхши дема. Айбини билгач, сўнг пушаймон еб юрма. Тушда ҳур бўлиб кўринган қиз уйғоқликда шайтон бўлса, ажаб эмас.
Оз иш учун тунд итоб айлама,
Қатлу сиёсатда шитоб айлама.
Бок йўқ ар кечрак ўлур қатл иши,
Ўлса, сўзинг бирла тирилмас киши.
Сувда ҳубоб ўлса дамингдин хароб,
Мумкин эрурму ясамоғлик ҳубоб?
Яъни, ўлим жазосини беришда шошилма, бундай ҳукмни кечроқ чиқарса, ҳеч зиёни йўқ, аммо ўлгандан кейин уни тирилтириб бўлмайди. Сувда ҳубобни учириб, яна ясаб бўладими? Яхшиси сиёсат чоғи, яъни ҳукм чиқараётганда, кечириш керак, аммо бу ўринда фаросат билан иш кўриш керак, албатта. Агар гувоҳ қилинган гуноҳни тасдиқлаган бўлса ҳам, шариатда ёлғон гувоҳликнинг ўтгани вақти кам бўлганми? Ҳар кишининг сўзи ёлғон бўлса, кейин ҳар қанча рост гапирса ҳам ишонма! Рост сўзловчи одам қасддан ёлғон сўзламайди, айни вақтда ёлғончи ҳар қанча ҳаракат қилса ҳам, рост сўзлай олмайди. Тонготарнинг аввало ёлғондаками, кейин рости бошланади.
Тутма тузиб кину адоват фани,
Ўзга киши журми била ўзгани.
Яъни, бировнинг айби учун бошқа бировни айблама. Қўйчивон бўлсанг, ҳар қўйни ўз оёғи билан ос. Хаёлингга не келса, савобга ўхшаса ҳам, маслаҳатсиз иш тутишга шошилма.
Ўз ихтиёрингга кўп эътиқод қилаверма, ишончли кишиларнинг истагини ҳам ҳисобга олгин.
Шоҳ аъёнларини кўпроқ писанд этса, аъёнлар кўрадики, бу билан эл тилига банд солди.
Бўлма малул ўлса кенгашда талош,
Асру узун доғи керакмас кенгош.
Яъни, кенгашда баҳс кетса, диққат бўлма, лекин кенгаш жуда ҳам узайиб кетиши яхши эмас.
Қиладиган ишингни чўзмай, вақтидан бир нафас ҳам ўтказмай бошла.
Ўз ишингни ҳар қанча истаб турган бўлсанг ҳам, тангри иши олдида уни кейинга сур. Дўстинг хато қилса, у билан яхшилаб келишиб ол, чунки фақат Тангригина бехато.
Уруш куни душман томонга қарши юриш бошлаганингда, тезда тўра билан ясолингни туз (уруш яроғларини ҳозирла).
Урушда ҳужумга ўтиб, бехато зарба бер. Ўлимдан қўрқма, чунки тақдирсиз ҳеч ким ўлмайди.
Алам етганда, икки қадам чекингунча ҳаракат қилиб, бир қадам илгари қўй.
Зафар Ҳақ лутфидан бўлади, хатти-ҳаракат, жасоратга ҳам аҳамият бер.
Шундай юриш қилгинки, сипоҳ чексанг, лашкар тўпласанг, халқнинг дуоси сенга паноҳ бўлсин.
Урушда ғолиб чиқсанг, бу шукрона учун мағлубларни ўлдиришга қасд этма.
Ҳар неки бу номада мастур эрур,
Барчага шоҳ ишлари дастур эрур.
Ҳар ишда отангга ўхшайдиган бўлсанг «Ал валаду сирри абиҳ» бўласен. Отангнинг ҳар бир қадамига қадам қўйсанг, шунда ранжу қийинчилик кўрмагайсан.
Яъни: ўғилни мурид-у, отани пир бил, ҳар ишида айтган ҳукмини бажаришни одат қил. Давлат ва пирлик истасанг, бу пир олдида айбдор бўлиб қолма.

Хожа Абу Наср ҳақида ҳикоя

Унга Порсо лақаб бўлиб келган, ўзи эса аср нодири бўлса, унинг ўғли Хожа Абу Наср эди. Отаси дунёни севмасликда энг покиза шоҳлардан бўлса, ўғли худди шундай покиза шаҳзода эди.
Хожа Макка томон йўл олгач, Хожа Абу Наср ҳам у билан бирга боришга жазм қилди. Ота солики атвор _ тасаввуф пешволаридан шайхлик билан шуғулланса, ўғли унга сирдошлик қиларди. Ота саҳрода қайси томонга қараб бир қадам ташласа, ўғил ҳам шундай бир қадам ташлаб борарди.
Бир неча кун саҳрода кезишгач, кўзлаган мақсадларига етдилар. Халқ ҳаж арконларини тамомлагач, яхшию ёмон, муршиду солик бир улуғ кишининг халқ истакларини адо этиб, барча халойиқ номидан дуо қилишини истадилар. Тўпланганларнинг барчаси Хожага кўз тикдилар. Бу иш Хожа зиммасига юклатилгач, Хожа Абу Насрга ишора қилиб айтдики: «У менга илмда тенг, лекин бу хил баланд иш унга лойиқдир. Йўлда раҳбари бўлмаган ҳар киши адашиши мумкин. Мен ҳамроҳсиз эдим, Тангри менга уни йўлдош айлади. У йўл бўйи мени парваришлаб келди. Қийин йўлларимни осонлаштириб, бехатар айлади. Мен ҳаётимдан хавотир олсам, у мен ҳақимда ташвиш чекиб, ўзида Ҳақни ҳам, мени ҳам фикрлар эди». Шундай деди-да, у элига ишорат қилди, узр учун йўл қолдирмади. Шамъ каби кўз ёши тўкиб, ичи куйган чинордек бўлиб, раҳмату афв истагини баён қилиб, Хожа ўрнидан туриб омин қилиб турарди. Сўнгги дуо бу бўлдиким: «Ё Аллоҳ, сенга уялганимдан паноҳ сўраб илтижо қиляпман, мен тилак тилаш илмини билмасам, менинг оминимни зоеъ айлама. Бунда отамдек киши зиммамга бу ишни юклади».
Ё раб, ул омину дуо ҳурмати,
Ё ул ўғул бирла ато ҳурмати.
Ким бу ато бирла ўғулни мудом,
Давлату дин тахтида тут мустадом.
Ўзга ўғилларни ҳам эт муҳтарам,
Унга ўғул, мунга иниларни ҳам,
Жумлаи оламға алар ихтиёр.
Олам эли ичра шаҳу шаҳриёр.
Шоҳ дуосида туганди калом,
Эмди Навоийға эрур бода ком.

Бир қул ҳикояти

Халқи яхшиликлардан баҳраманд бўлган бир саховатли подшоҳ бўлиб, унинг бир хизматчи қули бор эди. У кўп йиллардан бери подшо ошпази бўлиб ишларди. Бир куни подшо шилон базми _ умумий зиёфат уюштирганда шоҳ иштаҳаси жўш уриб турган чоғ, бахтсизлик юз бериб, ошпаз шоҳ учун олиб келаётган иссиқ ошни унинг бошига тўкиб юборди. Одамлар «Подшо ҳозир уни ўлимга буюради, чунки унинг бу гуноҳига шундайин жазо муносиб», дедилар.
Шоҳ хизматкорга боқиб, уни ғоят ғамгин ҳолда кўрди-да, унга лутф кўрсатиб _ яхшилик қилиб озод этиб юборди. Вазир дедики: «Сенинг марҳаматинг чексиз, хизматкор ўз иши учун ўлимгагина маҳкум эди». Шоҳ хурсандлик билан табассум қилиб, «Бировни хижолат ҳалак қилган бўлса, уни яна бир ўлдириш яхши эмас-ку! Шунинг учун уни яна бир жазолашга зарурат йўқ эди», деди.
Халқ вакилларидан бири гуноҳкорроқ экан, у аввало афву меҳрибонликка муносиброқдир.
Ё Раб, унингдек карам этувчи шоҳ ҳузурида бошқа юз минг эшикда хизматда бўлишдан афзалроқдир. Менинг гуноҳим ҳар неча кўп бўлса ҳам, шукрки, сендек илоҳим бор. Хижолат ичида менга жой қолмади, менга ўз эҳсонингдан эҳсон қилишинг мумкин. Лутфу караминг қобили бўлмасам ҳам, улардан бирйўла ноумид ҳам эмасман. Мен ким-у, яхшилик денгизини бағишлашни ҳавас қилсам? Менга баҳо қилинган бир қатранинг ўзи етарли.
Шукрки, эҳсонинг бўлиб ёварим,
Топти ниҳоят варақин дафтарим.
Ҳайрати аброр кўриб зотини,
«Ҳайрат ул-аброр» дедим отини.
Ким ўқуса ё қилур эрса савод,
Руҳум агар қилса дуо бирла шод...