Қуёш ҳамал буржига киргач, фалак оламга ўз меҳрибонлигини зоҳир айлади. Тонг пайтлари саҳарнинг мушк таратувчи насими _ майин шамоли эсиб, боғда фаррошлик қила бошлади. Булут ҳам сувни саққо _ сув сепувчидек сепишга киришди. Боғ супурилиб, сув сепилгач, райҳонлар хурсандчилик билан бошларини кўтара бошладилар. Кейин улар ер юзига ҳужум бошлаган бўлиб, ҳар бири бир юлдуз каби ер осмонини тўлдириб юбордилар. Чиройли болаларни эслатувчи райҳонлар кулиб яйрашар, атирларини ҳар ёққа таратиб, боғдаги гуллар билан мусобақа қилишарди. Ранг-баранг гуллар гўзал ҳуснларини кўз-кўз қилишаркан, шабнам уларнинг юзларини гулоб билан янада нафисроқ безарди. Ғунчалар бекинмачоқ ўйнаш билан банд. Улар икки томонда терилишиб «Гулҳоча гул» ўйинини ўйнашарди.
Баҳор болалари ёғоч деразалардан гул ва райҳонлар ўйинини завқ билан кузатишарди. Бир неча кун шу тарзда ўтгач, шохлардаги гуллар ўрнини япроқлар эгаллай бошлади, боғ ўзининг оқу қизилини яшилга алмаштирди. Шохлардаги дурлар ўрнини зумрадлар, лаъллар ўрнини забаржадлар эгаллай бошлади. Кейин дарахт тугмалари меваларга айланиб, боғ меваларга тўлиб кетди.
Боғбон бу меваларни йиғиб олгач, боғ юлдузи йўқ осмондек бўлиб қолди. У гўё мевасиз бир гулистон эди, гавҳарсиз бир садафдек бўлиб қолганди. Мевалар ўз тожларига қадаш учун дур топиша олмас, мевалардан айрилган шохлар беморлардек заиф бўлиб қолишган, уларнинг шохлари ғамгин ошиқлардек, юзлари сарғайган дардли мажнунларга ўхшаб қолганди. Боғдаги сариғ рангли япроғларни кўрган одам боғни ғам ўти куйдираётгандек ҳис этарди. Ахир япроғдан боққа ўт тушмаган бўлса, нега шохлар ўтиндек қорайиб кетди?
Боғларда бу хил оҳу фиғон тугаганича ҳам йўқ эдики, барг кесувчи совуқ шамол эса бошлади-да, шохлардаги баргларни узиб ташлашга киришди-ю, уларни барглардан жудо қилиб, ҳар томонга ота бошлади. Япроғларнинг рангу сафоси ҳам қолмай, ўликлардек бўлиб тупроғлар устига туша бошлади. Ел аскарлари боғни талаб, мева дарахтларигина саф тортгандек яланғоч, бош-оёқ қора бўлиб, ариқлардаги сувлар занжири билан бир-бирига боғланган фиғон тортаётган яланғоч асирлардек туришарди. Уларни барг деб эмас, ошхона ўтини, шох эмас, дўзах кундаси деб аташ тўғрироқ бўларди. Гўё дўзах жаннат гулистонига айланган-у, дўзах унинг олдида беҳишт боғига айланганди.
Умр гулшанининг кузу баҳори ҳам шу гулистонга ўхшаб кетади. Инсоннинг шараф уйи вақти етгач умр қуёши пайдо бўлади. Кўпдан-кўп ғунчалар кулиб, ҳадсиз-ҳисобсиз гуллар очила бошлайди. Ғунчалар ўйнамоқ ва емак билан ором оладилар. Билим шами уларнинг миясига ақл нурини солмагунича, кўнгилларини идрок салоҳияти билан ёритмагунча, ёшлар ўзининг етилгани, юзи гулранг бўлганини англагач, жафо билан жонларини сайд этиб, базмларда лабларни май билан хурсанд қиладилар.
Боғ гул ва чечакларни тарк этгач, навбат барг билан мевага етади. Ҳар бир дарахт гулшан кийимини кийиб илму адаб мевасидан баҳраманд бўлади, илм-касб эгаллайди. Бири тафсирлар илмини ўрганса, бошқасини ҳадислар қизиқтиради. Ёшлар мадрасаларни ўзларига оромгоҳ қиладилар, бошқалари хонақоҳларни хилватхона қилиб танлайдилар.
Ёшлик мевалари тўкилгач, бақо гулшанини гўзалликлар тарк айлагач, ёшлик айёмининг мевалари тўкилиб, жаҳоннинг нафосату гўзаллиги тугаллана боргач, қадду қомат дарахти ғам елидан эгила бошлагач, гулдек юзлар хазон бўлиб сарғая бошлайди. Тан дарахтида ҳавас барги қолмай, кузнинг совуқ шамоли уларни учириб кетади. Кўзлар уйлар бурчагини талаша бошлайди, болалар кулгуси янграб, юзларни заъфарон қилади.
Икки букилган қад ҳассага таяниб аста одимлайди. Оғиз ичидаги дурлар тўкилиб, бир дона ҳам тиши қолмайди. Юздаги оқ туклар кафан ипларини хотирга солади. Ўлимни ўйлайверганидан боши қуйи эгилган, хайрлашиш учун қадди ҳам икки букилган.
Бир неча кун шу аҳволдаги изтироб билан қон ютиш, оҳ-фарёд ичида кечади. Ажал хабарчиси фармон бўлганида етиб келиб, унинг кўнглини ҳаёт азоблари, кексалик аламларидан қутқаради. Бу базмга етиб келган ҳар бир одам навбат билан бу қадаҳ _ ўлим қадаҳини ичади. Бу аччиқ қадаҳни тотган инсон йўқлик кўчаси томон маст ҳолда йўл олади. Маст экан, ўзини ҳам билмайди, борганидан сўнг хабари ҳам келмайди.
Элни бу май айлади бир-бир адам,
Навбат эрур бизга доғи дам-бадам.
Оҳки, умрим билимсизлик билан ўтди. Ўлим вақти етганда хижолатликда қолдим. Керак вақтда _ умр куни тамом уйқуда қолдим, энди уйғонсам, шом вақти бўлибди. Шу вақтгача қиладиган ишимни билмадим. Иш қилиш куни етганида иш қила олмас куним келишини билмадим. Тириклик чоғим бўлур-бўлмасга нобуд бўлди, ўзимни ўлдирсам ҳам энди нима фойдаси бор?
Вақт кам-у, йўл узуну май ачиқ,
Асру қатиғ ҳол етибдур қатиқ.
Агар Аллоҳнинг ўзи раҳм қилиб кечирмаса, менинг ҳолимга минг қатла вой! Қазо умр кунларини бўлакларга бўлиб беради, ҳар бири бир нарсага мўлжалланган: ўн ёшгача _ ғафлат, эркин ҳаёт кечиришга, йигирмагача _ билимсизлигу мастлик билан банд бўлиш мумкин. Ўттиз билан қирқ ичида айш қилиш, ваҳки, у ҳам менга насиб этмади. Инсон эллик ёшга борганда тараққий қилиши мумкин эмас, олтмиш ёшида эса иши таназзулга _ пастга тушиш бўлиб қолади. Етмиш ёшда туришинг, саксонда ўтиришинг фарздир. Тўқсон ёшда йиқилмоқ, юз ёшда жон таркини қилиш керак.
Умри табиий кишига бўлса ком,
Истар ўлуб, ҳар сари қилғай хиром.
Умри табиий дема, гар умри Нуҳ,
Бор эса, тавфиқдин ўлмай футуҳ.
Яхшироқ ул умрдин ўлмоқ йироқ,
Умр неким, андин ўлум яхшироқ.