Эй кўнгил, олам бир найрангбоздир, унинг макрлари, алдовлари билан ранжийверма. Балки бир қўғирчоқбоз каби ҳийлагар, томоша пардаси - чодиридан минг хил ўйинчоқларни намойиш этади. Бир-биридан чиройли қўғирчоқларни элга кўрсатишдан мақсади эса элни алдашдан, азоблашдан иборат.
Ҳам тўкиб эл қонини тадбир ила,
Ҳам олиб эл жонини тазвир ила.
У, олам келинини ясатар экан, маккоралик қилиб, уни турли безаклар билан янада гўзалроқ қилишга интилади. У гўзал келинни эрта тонгданоқ хушбўй гуллар билан безайди, гул билан юзига ғоза суриб, зулф ҳамда эгнини сунбул билан ораста қилади-ю, лола билан чеҳрасини қизил қилиб, лола доғидан ул чеҳрага хол ясайди. Сабза билан қошига ўсма қўйиб, шабнам билан юзига ёпинчиқ - меъжар тутади. Ҳинодан панжаларига бўёқ суртиб, сувни унга ойинадор қилади. Оғзини ғунчалар билан пинҳон қилиб, сўзлаш чоғида у ғунчани очиладиган қилади. Шаҳло наргисдан унга кўз ясаб, савсану раънолар тилидан сўз ўргатади. Кўзларига ғамза билан ноз ўргатиб, ғамзасига фирибгарлик таълимини беради.
Шунча гўзалликлар билан у олам келинини безаб, халқни унга мафтун этишга интилади. Энди ҳар ким у гўзални кўриб шайдо бўлгач, ўзи даллолалик қилиб, икки тоқдан жуфтлар ясайди-ю, маҳрга жон давлатини белгилайди. Йигит ва қиз бир-бирига ошиқ бўлгач, энди уларнинг жон билан имонига ҳужум қилиб, даҳр уйидан қувлайди. Олам шундай давом этаверади.
Инсонлар тинмасдан базмга келган одамлардек бу дунёга келиб-кетаверадилар. Фалак юз минг одамларни шу тарзда вайрон қилган, унинг жафосидан оҳ, юз минг оҳ! Жаҳондаги барча жонли ва жонсиз нарсалар ундан шикоят қиладилар. Фалакнинг тўхтовсиз айланаверишидан тун билан кун ҳаёти остин-устун бўлиб кетган. Чеккан азобларидан қуёш юзи сарғайиб, янги ой ҳам беҳол. Тонг тўнини чок этиб, унинг ғами билан шом либоси мотамий ранг. Фалакнинг азоб-уқубатларидан ўтни ўз иситмаси беқарор қилса, елни югурмоқдан чарчатади. Денгиз унга алами борлиги туфайли заҳар рангидадир, кон фалак зулмидан бахти қаро, гўё ичини лахта-лахта қон боғлаган. У беихтиёр дурга жафо қилиб, озор берганидан бу ҳолатга чидай олмай кўз ёш тўкади. Булут ҳолининг азоби унинг дардига бир қора оҳ бўлиб атрофида юради.
Чашма ҳам ўзи кўрган балолар туфайли бир кўзини йўқотган ҳолда кўз ёш тўкади. Булбул унинг аламидан диққат, шу туфайли гул тўни парчалари ҳам ерни қоплаб ётади.
Аммо фалак эл жонига ҳар қанча ўт солса ҳам, берганларини барча одамдан қайтариб олади. Фалак ҳам ўзини элга яқин тутиб, меҳрибонлик қилиб, бир неча кун нашъу намо ҳам кўрсатади-да, бир неча кун элни ўз мақсадига эриштиргандек бўлади. Бировни молу давлат соҳасида Қорун каби бойликларга эга қилса, бошқасини Фаридун каби тахтга ўтқазади.
Фалак эл ҳолини синовдан ўтказиб, покни нопокдан жудо қилади. Яхши билан ёмон маълум бўлгач, ғалвирини айлантириб, кўпроқ ёмонлик қилганларга лутф этиб, янада бойроқ қилади.
Саховатга нолойиқ кишиларга, билимсиз, одобсиз кишиларга олтин лаганларда кумушлар ҳадя қилади. Покиза деб билган гулни жаннат гулзорининг зевари деб англайди-ю, тиканга мубтало этиб, узиб-совуриб юборади. Риндлар ичкилик қадаҳи терисини Хўтан мушки сақлайдиган қилди. Қилични золим подшоҳ ёнига осиб қўйиб, кўплаб бегуноҳ кишилар қонининг асоссиз тўкилишига сабаб бўлди. Ўқдек тўғри яхши одамлар адолатни билмаган подшоҳнинг саройидан ўқ камондан чиқиб қочгандек қочадилар.
Қизиғи шуки, яхши ёки ёмон одамлар ўз муҳлати бўйича яшаб, тахт узра яшаганлар каби тахта устида бу дунёни ташлаб кетадилар.
Фалак тахт устида подшолик қилган не-не улуғ шоҳларнинг биронтасини ҳам омон қолдирмади. Фаридуну Жамшид, Эражу Ҳушанг, Заҳҳоку Салм, Манучеҳру Навзар, Баҳману Скандар қани? Жаҳонгир Чингизхон, жаҳон хони Темур Кўрагон қани? Бу пасткаш олам биттасига ҳам вафо қилмади. Кимни юксакка кўтарган бўлса, яна пастга улоқтирди.
Давлату иқболи ила бўлма шод,
Меҳрига ҳам айламагил эътимод.
Ҳечдурур ҳосил-у, боқийси ҳеч,
Кеч боридин бот, вале қўйма кеч.
Сени ул этгунча забун, сен бурун
Айла ани фақр ила хору забун.
Қўлингда бор нарсангни сочиб, ўз қўлинг билан фалакни шарманда қил.
Панжаи хуршиддек илгингни оч,
Анда неким сийм эса, оламға соч.

Искандар ҳақида ҳикоя

Барча қитъаларни эгаллаган Искандар бутун жаҳон мулкига султон бўлди. У юриб олмаган бирон ер қолмади. Ҳатто денгизлару уммонларгача унинг амрига кирди. Қуллиғини шоҳлар ихтиёр қилиб, қуллуқ қилиш уларга ифтихор бўлиб қолди. Ҳам шоҳ, ҳам валий, ҳам пайғамбар, билимлар соҳасида тенгсиз олим бўлди. Жамшид ишини давом эттириб, жаҳонни кўрсатадиган жомлар ижод қилдирди. Етти кўк ҳукми муяссар бўлиб, ҳам етти қитъа унга бўйсунди. Шунчалик давлат, шону шавкат, бахт бўлса ҳам бу дунёни тарк этар экан, кўп ожизлигу бечоралик кўрди, кўплаб овораликлар унга дуч келди, кетар чоғи олдида амирлари ҳам, хизматчилари ҳам бўлмади. Уларнинг барчалари яшил боғда қолиб, ўзи қаро тупроқ ичига кирди. Нариги оламга жўнаш чоғида ичини бу хил сўзлар билан бўшатди: «Ким бу нафас бежон ҳолда жўнар эканман, шундай васият қиламан: «Менинг жоним узилгач, оҳ билан оламни қаро айлаб қабр томон олиб борар экансизлар, тобутим ёнидан бир қўлимни чиқариб қўйинглар, то бу қўлга кимнинг
назари тушса, унга ибрат кўзи билан боқсин. Билсинким, етти кишвар шоҳи, етти фалак мушкилларини ҳал қила олган шоҳ бу макондан жисмида жон йўқ ҳолича бўш қўли билан кетяпти. Жаҳон мулкини ҳавас қилган кишига шу тажриба, кўргани етарлидир».
Торт, Навоий, бу жаҳондин илик,
Қайси жаҳон, жавҳари жондин илик.