Бас, кишига ҳаётнинг лаззати ёр экан, умр деган ёри вафодор экан. Вафо одатидан узоқ одам зиёси йўқ шамънинг ўзгинасидир. Зиёдан озуқаси бўлмаган шамъ эса гўёки ўтсиз зиё, нури бўлмаган бир муз парчасидир.
Вафоси бўлган кишинигина ёр деса бўлади. У худди умр каби вафодордур. Ҳар киши оламда ёрсиз бўлса, дури шаҳворсиз бир садафгинадир, холос.
Ёлғиз одам баҳодир бўлса ҳам, қўлидан бирор иш, бирор ҳунар келмайди. Ёлғиз киши қачон кишилар сонига ўтади? Якка-ёлғиз инсон даврда мақсадига етолмайди. Чунки ёлғиз, бир ҳовучдан садо эшитиш мумкинми?
Ёрсиз элнинг оҳи ғам-андуҳ бўлади, холос. Ёнса ёлғиз _ ёғоч туташдан нарига бормайди. Тоқ кишининг уйи ҳам паст бўлади. Қачон уйни битта устун кўтариб турарди? Бургутнинг бир қаноти синса, тез учгани билан дарҳол чарчаб қолади.
Агар нард тахтасида биттагина рақамли куб (каъбатайн) бўлса, бу ўйинни ўйнаб бўлармиди? Тошки чақмоқдан узоқроқ тутилса, иккаласи ҳам узоқда тураверади-да! Бир-бирларига яқин етишсаларгина уларнинг ўтларидан олам ёришади.
Учи иккига айрилган қаламнинг учларидан бири синса, ёзаётган киши ўз хатини битиролмай қолади.
Жумла жаҳон шоҳлиғидин ори бор,
Кимки гадодур, доғи бир ёри бор.
Шоҳнинг ёнида ҳамдамлару ёрлари бўлмаса, кўнглида ташвишлару армонлари ҳам кўп бўлади. Ёр шундайин бир бебаҳо гавҳарки, ундай ёрга шоҳ ҳам, гадо ҳам муҳтож бўлади. Мен айтиб ўтганимдек, содиқ ёр бу даврда мутлақо қолмаган. Топмоқ гарчи мушкил бўлса ҳам, одамзод орасида топилади. Бу хил дўстлар васлидан баҳраманд бўлган кишининг бошига жоним исириқ бўлсин. Ким вафо кўриб, жафо қилмаган бўлса, кўрган вафосига вафосизлик қайтармаган бўлса, эй сабо, жонимни унга топширайин, ҳеч уялмай унга етказгил. Мендин унга арзи дуо айлагин, йўлида жонимни фидо қилгин. Чаманининг атиргулларидан олиб кел демайман, кўзимга йўлининг чангларини етказсанг бўлгани. Унинг билан суҳбатлашишга имконинг етса, олдида менинг ҳолимдан сўзлаб берарсан.
Аввал оёғига тушиб паст бўл _ оёқларини ўпгил, тупроғ билан тенг бўл. Субҳ насими каби хомуш турмасдан, шом шамоли каби фиғон айла. Айтким, висолингни тилаб яна қанча зор бўлай, фироқингга неча гирифтор бўлай?
Сени истаб шунчалик кўп изладимки, ҳар қайси қадамим сенинг талабингда бир алам бўлди. Сени тилаб ҳар қанча шиканж кўрган бўлсам, ранж дардидан бошқа бирон ганж талаб этмадим. Ҳар кишинингким оёғига бош қўйсам, менинг бошимга жала каби тош ёғдирди.
Ҳам бу нафас бошима ет раҳм этиб,
Сўнгра не осиғ келурунг мен кетиб.
Турмаву зинҳор етишгил менга,
Хизр ҳаёти бу хабар бил менга.
То чиқибон ўтру, юз афғон қилай,
Қайси фиғон, балки фидо жон қилай.
Тушса кўзум йиғлаю жононаға,
Жон берайин олида шукронаға.
Жондин олиб дард бу дармон била,
Бормайин охир дами армон била.
Гар манга бу ком қарийб ўлмаса,
Давлати дийдор насиб ўлмаса.
Дашти фано сори хиром айласам,
Мулки адам ичра мақом айласам.
Айласалар икки томондин вафо,
Етгай улар жониға онча сафо.
Ким сифати сиғмагай авроқ аро,
Демайин авроқки, офоқ аро.

Икки вафоли ёр хусусида

Эшитишимча, шоҳи комрон, тўрт улус хони Амир Темур Кўрагон иқлимларни бирин-кетин босиб олар экан, Ҳиндистон ўлкасида қаттиқ жанглар бўлди. Соҳибқирон ғолиб келиб бир неча ҳудудларни фатҳ этди ва душманлар кўнглига кучли даҳшат солди. Ёвлар кофир бўлиб, шаҳаншоҳ уларнинг барчасини қириб ташлашга буйруқ берди. Ҳар бир аскар ўз хоҳишича бош кесишга киришди. Бошлар селлардаги тошлар каби ҳамма ёқни тўлдирарди. Ўткир ханжарлар ҳамма ёқда бош кесишдан бўшамасди. Шу маҳал икки бечора ёр қотилларга дуч келишди. Бир сипоҳ улардан бирининг калласини танасидан жудо қилмоқчи бўлди. Шоҳнинг буйруғини бажармаса, ўзининг ўлдирилиши аниқ-ку! Ёнидан ханжарини чиқариб, ҳалиги ҳинднинг бошини чопмоқчи бўлган эди, дўсти бошининг ёв тиғи остида турганини кўрган йўлдоши ўз бошини очди-да, душман аскарига тутиб, «Сенга бош керак бўлса, унинг бошига тегмай, менинг бошимни кесақол», деб илтижо қила бошлади. Сипоҳ олдинги ҳиндини қолдириб, кейингисини ўлдирай деб тиғ кўтарган эди, ўртоғи қотил оёғига бош қўйиб ўзини ўлдиришини тиларди. Жаҳли чиққан сипоҳ «Майли, иккалангизнинг каллангизни оламан» деб, қай бирига ханжар кўтарса, иккинчиси изтироб чекиб фарёд урарди. Икки дўст ўз бошларини олдин кестириш учун бир-бирлари билан талашишарди. Шу ҳол давом этар экан, эл орасига «ал-омон», яъни «ўлдиришни тўхтатиб, қолганларни омон қолдиринглар», деган эълон-буйруқ эшитилди. Икки дўст бир-бирлари учун жонларидан кечишган эди, шоҳ ҳам халқ қонидан кечишга фармон берди. Икки жонажон дўст ўзларининг чинакам садоқатларини намоён қилишиб, ўзлари ҳам омон қолдилар, элнинг ҳаётини ҳам сақлаб қолдилар.
Эй Навоий, худо сенга шундай ёр берса,
Сен ҳам унга бошинг билан жонингни фидо қилгин.