Элга молу дунё шараф-шон обрў бўлмай, ҳаё билан одобгина шараф ҳисобланади. Чунки ёғиннинг бошланиши ҳаё бўлганидек, ёғиннинг ҳар қатраси тупроғни кимёга айлантиради.
Одобсиз кишилар иззатли бўлмайдилар. Баланд осмон бу хил кишиларни пасайтириб қўяди.
Одобсизликнинг бири кулгу бўлиб, кулгу одобнинг йўқлигидан белги, холос. Қаҳқаҳаси туфайли каклик қаттиқ сайраб, бу хил кулгу унинг бошига хилма-хил балолар келтиради. Ғунча эса овозсиз, очилса сочилиб кетади.
Яшин ўз қаҳқаҳаси туфайли тоғ ичида йиқилиб, ер билан яксон бўлади. Субҳ эса овозсиз ўз жамолини аён қилар экан, қуёш нурлари ўз дурларини унинг устидан исириқ қилиб сочади.
Кулгу ўз ҳаддидан ошгач, йиғлаш ундан кўп яхшироқ бўлиб қолади. Шамъ ҳар туни йиғлаб, ўзини аён этар экан, унинг устидан кулаётган ғунчаларни ел учириб кетади. Булут паст овоз билан кўз ёшларини тўкар экан, яшин кулгусидан хоксор ҳолатига тушади.
Одобли инсонлар кулгуга кўп ҳам оғиз очавермайдилар. Лекин ҳаё булути қатрасиз ҳам бўлмайди. Қаҳқаҳа ҳазил билан ёр бўлса, икковининг қиёфаси қурбақанинг куйи билан сакрашини эслатади. Юзига соқол боғлаб элни кулдиришга интилган одам ўз соқолига ўзи кулгу келтиради.
Масхарабоз кулгу уйғотиш учун бир дирам деб нақ икки шапалоқ ейди. Бойўғли ҳам ўз кўриниши жиҳатидан масхарабозга ўхшаб кетгани учун, қушлар уни урмоқ учун ҳужум қиладилар. Бу масхарабозликларнинг барчаси ҳаё ва одоб келса, дарҳол дафъ бўлади.
Қуёш рухсори жилва қилгач, кеча зулмати ер тубига киришга мажбур бўлади.
Ҳар бир ақл-ҳушли инсон ўз сўзини ақл билан сўзлайди. Маст одамгина шовқин-сурон солиб гапиради. Тулки билан ит кулгу эшигини очишса, шер кўрингач, ҳамма уйидан қочиб чиқади.
Тавозуъ ёки адаб деб аталган нарса ҳақида ақл фақат уларни мақтаса ҳам, халқ фикрига мувофиқ бирдек бўлмайди. Масалан, уларни ҳар кишининг таврига _ ҳолатига қараб кўриниши ва ҳолатига мувофиқ бажариши зарур. Масалан, бек қулга узоқ ҳурмат кўрсатса, уни яхши ҳурмат қилмайдиган бўлади, гадойнинг олдида сажда қилиш эҳсон эмас, балки эҳсон унга танга бермакдур. Бола келса ўриндан туриш ҳам адаб ҳисобланмайди. Кексалар бундай ишни адабга нисбат бермайдилар. Бундай ҳолда у мутакаббир-у, сен енгил табиатли инсон бўлиб қоласан. Шунинг учун ҳам эл бу икки хил ишни қилишни қоралайди.
Одобда унинг муайян шартларига амал қилмоқ муҳимдир. Ҳар кишига муомала қилинганда, унинг сенга нисбатан ёши, обрў-эътибори қандайлиги ҳисобга олиниши керак. Бошқаларнинг обрўйи сенга нисбатан пастроқ бўлса ҳам, баланд бўлса ҳам, уларга яхши муомалада бўлиш керак. Улар бошқача иш тутсалар ҳам, сен ҳисоб билан иш кўришинг даркор. Бу хил ишингни жавобини қиёмат куни кўрасан. Умуман, барча билан яхши муомала қилмоқ вожибдур.
Бирон киши мартабада сендан паст бўлиб, сенинг ҳукминг остида бўлса ҳам, унинг сўзи, шикоятлари сенга хуш келмаётган бўлса ҳам, пайғамбаримиз ҳадисларига кўра ёқимли муомалада бўлиш, унга сўз одоби ҳақида ўгит беришдан йироқ бўлмоқ лозим. Бундай одамларга ҳамиша яхшилик қилиш, айни чоғда уларнинг аҳволларидан хабардор бўлиб туриш зарурдир. Бу уларга кўрсатилган эҳтиром, таъзиминг бўлади.
Агар аҳли аёлинг бўлса, уларга ҳам худди шундай меҳрибонлик кўрсатиш лозим. Болаларни кичикликдан парвариш қилишда ҳикмат кўп. Қатрани садаф тарбия қилиб келгани учун у гавҳар бўлиб бошга чиқиш шарафига эга бўлди.
Яна бири фарзандга яхши от қўймоқдир. Шундай исм қўйиш зарурки, одамлар атаганларида уялиб қолмасин. Исмларда ҳам фарқ кўп учрайди. Бири Ҳусайн бўлса, яна бири Язиддир.
Яна бири болага таълим бериш ва илму адаб ўргатиш учун муаллим топишдир. Ит таълим ўрганиб шундай камол топадики, ҳатто оғзида келтирган ови ҳалол бўлади.
Болани тарбиялашда унга шафқат кўрсатиш, уни тақдирлаб бориш ҳам даркор, лекин бу хил ишлар: мақташ, мукофотлаш ҳаддидан ошиб кетса, фақат зиён бўлади. Болага меҳрни ҳам, жазо беришни ҳам меъёридан оширмаслик унинг яхши одоби учун хизмат қилади.
Одобнинг энг муҳим шартларидан бири ота билан она эҳтиромини бажо қилмоқдир. Бу икки зотнинг хизматларини бир хил бажариш, бу хизматларни имкон борича кўпроқ адо қилсанг ҳам шунча оз. Бошингни ота қошиға фидо айлаб, жисмингни она бошиға садқа қилгил. Икки жаҳонингга роҳат истасанг, ушбу икки зотнинг ризолигини олгил. Туну кунингни ёритмоқ учун бирини ой, бирини қуёш деб англагил. Сўзларидан салгина ҳам четга чиқмай, васиятномаларидан бир қадам бўлсин ташқари қадам қўймагин. Барча хизматларинг одоб доирасида бўлсин, қоматингни эса «адаб» сўзидаги «дол» ҳарфи каби тутгил.
Сўнгра силаи раҳм _ қариндошларга садоқат, уларга меҳрибонлик, доимий алоқада бўлишни, ўша доира одамларига меҳр-шафқатни ўзинг учун фарз бил. Қариндошларингнинг барчаси билан доимо муносабатни узмай, улуғроғига хизмат қил, кичикроқларига шафқат кўрсатгил. Ўзинг билан тенгқур деб ҳисоблаганларингга ҳам эҳтиром кўрсатгил. Қилган меҳнатингни ҳеч қачон юзига солмагил, ҳурматсизлик қилиб зинҳор дилига озор бермагил.

Нўширавоннинг уялгани ҳақида ҳикоя

Нўширавон шаҳзода эканлигида, бир қизнинг ишқи билан нотавон бўлди, ғунча каби кўнгли тўла қон эди. Ўз ёрига етишиш йўлида оғир меҳнатлар қилиб, охири унинг висолига муяссар бўлди, бир чаман ичига хилват жой тайёрлатиб, гулрух билан очиқ суҳбат қилмоқчи бўлди. У гулузор ҳам бунга қаршилик қилмади. Шоҳ дилбари томон қўлини узатган эди, кўзи бир бута наргисга тушди, бундан уялиб кетиб, дарров қўлини тортиб олди. Суманбар ҳайрон бўлиб деди: «Бу хилда қўл чўзмоқнинг ва дарров тортиб олмоқнинг сабаби недур?»
Сабабини шоҳ шундай тушунтирди: «Менинг бундай ҳаракат қилишимга наргиснинг шаҳло кўзи сабабчидур». Айни ҳаё билан футувват бу ишда уни қувватдан қолдирди. Кўзларини ёшга тўлдириб ўриндан туриб кетди. Унинг бу пок нияти Нўширавонга хос бўлган ҳаё хосияти эдики, жумлаи оламга уни шоҳ айлади, адлини оламга паноҳ айлади.
Айш, Навоий, неча дилкаш дурур,
Лек адаб бирла ҳаё хушдурур.