Муваффақиятли ва қийинчиликларга тўла ҳаёт кечирган инсонларнинг ҳаёти ҳар даврда ўқувчиларга илҳом манбаи бўлиб келган. XIII асрда тазкира ёзиш анъанаси билан бошланган бир шахснинг ҳаётий саргузаштларини ҳикоя қилиш анъанаси кейинчалик биографиялар, хотиралар, автобиографиялар орқали давом этган. Ҳар қандай даврда исмлар, услублар ўзгарган бўлса-да, санъаткорларнинг ҳақиқий ҳаётининг излари уларнинг мухлислари томонидан доим қидириб келинган. Бир санъаткорнинг ҳаётига ва асарларига яқиндан назар ташлаб, уни ўқувчига таништиришга уринаётганлар, аслида, келажакка имзо қолдириш ёки бир имзога восита бўлиш ниятида бўладилар. Асарларини эҳтиром билан ўқийдиган бир ёзувчининг ҳаёти, айниқса, агар у турли қийинчиликлар ва саргузаштлар билан тўла бўлса, бизда янада ортиқроқ қизиқиш уйғотади.

Ҳар бир инсон қийин дамларда сабр қилиб, кураш олиб бориш учун мотивация ва илҳомга муҳтож. Бу жиҳатдан санъаткорларнинг ҳаёт ҳикоялари ўқувчилар учун ўзини тушуниш ва илҳом олиш учун яхши бир воситадир.

Биография ёзиш фақатгина бир шахсни тасвирлаш эмас. Бу шахс яшаётган давр шароитларини ҳам ўқувчига намоён этиши жиҳатидан аҳамиятлидир. Шу сабабли биографиялар ўтмиш учун манба бўлиши билан ҳам муҳим аҳамиятга эга. Шунингдек, бир ёзувчининг асарларини яратиш жараёнида яшаётган даврнинг таъсирини кузатиш, айни пайтда ўша замонни тушунишга ёрдам беради. Адабиёт ҳаётнинг оинасидир, шу боис бир ёзувчининг ҳаёт йўли ва асарлари унинг яшаётган даврининг аксидир.

Замонимизда технологиянинг таъсири билан барча нарса ошкора ва етиб бориш мумкин бўлган бир даврга айланди. Бу жиҳатдан ҳозирги ёзувчи ва шоирларнинг ҳаётлари аввалгидан кўра кўпроқ кўзга ташланса-да, инсоннинг руҳини тушуниш — кўринаётганнинг ортидаги нарсаларни ҳам англашдан ўтади. Бошқа инсонларнинг кўринадиган ҳаётидан ташқарида яшаган воқеликларини ва барча қийинчиликларга қарамасдан ўз йўналишларида қандай олға борганларини кўрадиган ўқувчи, аслида, ўз ҳаёт ҳикоясини шакллантирмоқда бўлади. Биография ўқиш шу жиҳатдан қараганда бир оз оинага қарашдек туюлади.

Адабиётга йўналиш берган, орқасидан ҳам ўқувчиларни, ҳам бошқа ёзувчиларни эргаштирган, наfaqat ўз давридошларига, балки кейинги авлодларга ҳам таъсир кўрсатган буюк устозларнинг ҳаёти энг кўп ўқилган биографиялардан бири бўлиб келган. Достоевский ҳам айнан шу ёзувчилар сирасида биринчи ўринда туради. Унинг асарлари унинг ҳаёт излари билан тўла. Баъзан очиқдан-очиқ, баъзан эса яширин тарзда акс этган бу нуқталарни кўрсатиш ва, балки, ёзувчининг абадий расмига бир миқ қадаш ниятида унинг ҳаётини баён этувчи асарлар яратилган. "Бўронли Ҳаёт" ҳам эҳтимол, айнан шундай бир мақсад билан ёзилган Достоевскийнинг ҳаёт йўлини ҳикоя қилувчи асардир.

Жаҳон адабиётининг энг кўп ўқиладиган, яратган қаҳрамонлари орқали ҳар бир даврда ўқувчи ўзини тенглаштирадиган ёзувчиларидан бири сифатида Достоевский ҳаёти билан ҳам қизиқиш уйғотган бир санъаткордир. Шу жиҳатдан, Керем Кына ҳам қийин, ҳам осон ишга қўл урган. Масаланинг қийинлиги — унинг ҳаётининг кўплаб нуқталари аввалдан сўзлангани, ҳатто биографиялари ёзилгани, асарлари таҳлил қилингани сабабли, бундай бир ёзувчини яна ёзиб чиқишдаги мураккабликдир. Осонлиги эса — сўзланадиган ёзувчининг сўзлашга арзийдиган, бўронли бир ҳаёт ҳикоясига эга бўлиши ва таҳлил қилинган сари чуқурлашадиган асарларининг яхши манба бўлишидадир.

Достоевский жаҳон адабиётининг энг кўп ўқиладиган ёзувчиларидан биридир. Унинг бўронли ҳаёти руҳининг чуқурликларида қолдирган излар асарларига акс этган. Адабий даҳоси олдида таажжуб уйғотувчи бундай ёзувчи ҳаётида эҳтимол жуда кам ёзувчилар бошидан ўтказадиган кўплаб омадсизликлар ва дардлар билан курашган. У йиқилган, яраланган, яраларини боғлайдиган кишиларга суянган, уларни ҳам йўқотган, яна қайта туриб, курашни давом эттирган. Унинг ҳаёти ернинг энг паст нуқтасидан то чўққигача бўлган кўплаб саргузаштларни ўз ичига олади.

“Бўронли Ҳаёт” асарида Керем Кына Достоевский исмининг қаердан келгани, болалиги, оилавий муносабатлари, қатл жазосига ҳукм қилиниш сабаблари, қиморга боғлиқлиги каби масалаларни сўзлар экан, шу воқеалар олдида Достоевский нима ҳис қилгани, нима деб ўйлагани, қанчалик ўзгаргани ва трансформация қилгани, афсуслари, умидсизликлари, умид билан тўлган жойларини ҳам ўқувчига етказишга ҳаракат қилган.

Керем Кына Достоевскийнинг “Инсон — бир сир, бу сирни ечиш керак” деган гапидан йўлга чиқиб, унинг ҳаётига ўқувчини ҳамроҳ қилар экан, бир оз инсон сири ҳақидаги изланишга ҳам эътибор қаратади.

Асар биринчи бўлимда Достоевский исмининг келиб чиқиши билан бошланади. Илк тўрт бўлим онаси ва отасини, уларнинг болаликлари ўтган жойларни, Достоевскийнинг туғилишини сўзлайди. Биографик асарда ёзувчининг мақсади — сўзланаётган шахсни ҳар жиҳатдан таништиришдир. Шу сабабли у қандай оила муҳитида тарбияланган, онаси ва отасининг табиати қандай бўлгани, таълим муҳити қандай бўлгани каби жиҳатларга тўхталиш муҳим аҳамиятга эга. Жами эллик бир бўлимдан иборат бўлган асарнинг илк ўн беш бўлимида асосан Достоевскийнинг оиласи, атроф-муҳити, тәрбиячиси, дўстлари ҳақида тўхталиб ўтилган, кейинги қисмларда эса тўлиқ Достоевский марказга олиниб, унинг атрофида шаклланган воқеалар баён қилинган.

Достоевский шубҳасиз, қаҳрамон яратишда усталик билан танилган ёзувчидир. Керем Кына унинг бу маҳорат манбаларини ўз асарида излаган. Айниқса, “Бўронли Ҳаёт” асарининг дастлабки бўлимларида унинг болалигини батафсил баён этиши — ёзувчининг ўсган ижтимоий муҳитини диққат билан ўрганишга уринганини кўрсатади. Достоевскийнинг асарларида чуқурлик билан ишланган қаҳрамонларнинг шаклланишида, унинг Эски ва Янги Аҳддан ўқиган 104 та ҳикояси, онаси Мария Фёдоровнани қизиқарли оила ҳикоялари, тарбиячисидан эшитган эртаклари, Карамзиннинг Россия тарихи ва хотиралари, деҳқонлардан эшитган халқ ривоятлари ва уйда ўқилган романлар катта таъсир кўрсатган.

Ёзувчилар учун биринчи асарлар жуда муҳим ҳисобланади. Улар ижод саҳнасига чиқишдаги дастлабки қадамлардир. Шу жиҳатдан агар гап Достоевский ҳақида кетар экан, унинг илк асари “Кичкина одамлар” қандай ёзилгани алоҳида аҳамиятга эга. Ишдан бўшаши, тўлай олмаётган қарзлари билан безорликда ўтган кунларидан сўнг ёзган илк роман лойиҳасини яқин дўсти Григоровичга ўқитиши, “янги Гогол туғилди” деб берилган мақтовлар билан бир вақтда аристократия қатламидан эшитган масхараловчи муносабатлар орасидаги руҳий ҳолатлар Достоевскийнинг бутун ҳаёти ва таразисига қилган таъсирини Керем Кына қуйидагича ифода этган:

«Энди Достоевский аристократия ичида ўзига қаратилган масхараловчи нигоҳларни англайди. Тургенев унга ошиқ эмаслигини, балки уни асабидан чиқариш учун имконият излаётганини яхши билади». (75-бет)

«Ҳар бир ҳаракати аристократияга тегади. Аввал инжиқлик билан туриб, сўнг катта ғазаб билан ҳужум қилади, лекин иккаласи ҳам натижа бермайди. Бу муҳит энди уни бўғади». (75-бет)

Илк асари билан рус адабий муҳитига тез ва таъсирли қадам қўйган Достоевскийнинг эҳтимолки ҳасад билан қарши олинган бу муваффақияти унда яккалик, ғазаб ва оқибатда руҳий мувозанат йўқотилишига олиб келган. Керем Кына бу ҳолатни Достоевскийнинг “ким билади, эҳтимол инсонларнинг сени ҳақорат қилиши яхшироқдир. Ҳеч бўлмаганда, уларни севиш азобидан қутқаради” деган сўзлари билан боғлаб баён қилган.

Достоевскийнинг иккинчи романи “Иккинчиси” ўша давр адабий муҳити томонидан Гоголга тақлид деб баҳоланган. Ҳозирда қадри етарлича англанмаган бу муҳим асар ўша вақтда эса Достоевскийнинг янги ҳужумларга учрашига сабаб бўлган. Бу салбий муносабатлар келтириб чиқарган руҳий босимлар унинг эпилепсия хуружларини қандай кучайтирганини Керем Кына тўсиб қўйилган кўчага кириб кетган инсоннинг жасадига ўхшатиб тасвирлайди.

Якунлов сўзи

“Бўронли Ҳаёт” асарида Керем Кына Достоевскийнинг бошидан кечирган воқеаларини, асарларини ва бу ҳаёт тарзи унинг ижодига қай даражада акс этганини баён этар экан, ўз тафсирлари ва таҳлилларини ҳам асарига қўшган. Достоевскийнинг “Иккинчиси” романидан сўнг бошидан кечирган депрессияси, ундан келиб чиққан ёлғизланиши, ҳибсга олиниш қарори, қатл жазосидан сўнгида қутулиши ва тўрт йил давом этган қаравул маҳкумлиги каби воқеаларни сўзлар экан, унинг шу жараёндаги психологик ҳолатини ҳам ўқувчига батафсил етказган. Бу жиҳат ҳам “Бўронли Ҳаёт” асарини муваффақиятли қилган нуқталардан бирига айланган.

“Бўронли Ҳаёт” воқеа ва шахслар асосида майда бўлимларга бўлинган. Бу услуб ўқувчининг зерикмасдан ўқишини таъминлаган. Ҳар бир бўлим бошига Достоевскийнинг сўзлари жойлаштирилган. Асарнинг охирига Достоевский ҳаётининг хронологиясини ҳам қўшган Керем Кына — ўқувчига қулайлик яратишга интилган, менимча.

“Бўронли Ҳаёт” биография асарида бўлиши керак бўлган барча элементларни ўз ичига олган. Достоевский ҳаётининг бурилиш нуқталари, асарлари, руҳий ҳолатлари, оиласи батафсил баён этилган. Бу жараёнда Достоевский асарларидан иқтибослар келтирилиши, қаҳрамонлари билан боғлиқлик ўрнатилиши — муваффақиятли амалга оширилган. Булардан ташқари, Керем Кына эҳтимолки, сўзлаётган ёзувчи билан жуда кучли тенглаштириш ҳиссига борганидан, баъзи жойларда муболағали иборалар ва ортиқча даъволарга ҳам ўрин берган. Масалан, Достоевскийнинг қаравул маҳкумлигидан сўнг ўзини ўқишга бағишлаганини сўзлаган қисмини қуйидаги фикр билан якунлаган:

> «Достоевский инсонликнинг сирини англай олганми? Шубҳасиз, ҳа. Бу сирлар учун, хатда айтилганидек, бутун умрини бағишлаганми? Бу ҳам шак-шубҳасиз». (109-бет)

Бундай шахсий хулосалар ва муболағали мақтовлардан ташқари, Достоевскийни қизиқиш билан ўқувчи ўқувчилар учун завқ билан ўқиладиган бир биографиядир.

Бўронли Ҳаёт: Достоевскийнинг Саргузаштларга Бой Ҳаёт Йўли, Керем Кына, Дестек Йайынлари, Истанбул, 2025.

Абу Муслим таржимаси