Н.В. Гоголнинг «Ўлик жонлар» поэмаси (1-қисм, 1842 йил, цензура билан «Чичиковнинг саргузаштлари ёки Ўлик жонлар» номи остида нашр этилган)нинг марказий қаҳрамони Чичиков жуда кўпқиррали ва символик образдир. Гогол ўзининг асосий бадиий принципларидан бири бўлган «исмдан келиб чиқиб образ яратиш» йўли билан Чичиковга маъноли юкламаси бўлмаган, жарангдор ва аҳамиятсиз туюладиган овоз бирикмасидан ташкил топган фамилия беради. Бу фамилия Чичиковнинг умумий образига тўғри келади, унинг сохталиги, конформизми ва иккиюзламачилигини таъкидлайди. Чичиков «на чиройли, на хунук; на ёш, на қарилик» хусусиятлари билан ўрта, деярли шунга ўхшаш инсон сифатида тасвирланган.

Образнинг шаклланиши ва хусусиятлари

Физик портрет:  
Чичиковнинг ташқи кўринишида ҳам ижобий, ҳам салбий жиҳатлар четга сурилиб, ўртача, номаълум бир қиёфа яратилади. Унинг «Павел Иванович» исми ва отаси исми ҳам жарангдор ва шинам бўлиб, у бошқалар билан сингишиб кетиш истагини ифодалайди. У ўзига хосликдан қочиб, «ўртача» ва «мувозанатли» бўлишга интилади. Чичиковнинг ташқи қиёфаси бир томондан расмий ва мулойим, бошқа томондан, оддий ва ҳаётий жиҳатлар билан характерланади. Унинг бу икки йўналиши ҳамда туб моҳияти мимикрия ва муҳитга мослашувчанликда намоён бўлади.

Биография ва ҳаракатлари

Чичиковнинг биографияси ўқувчига 11-бобда тақдим этилади. Унинг ҳаёт йўли асосий «подвиг» — ўлик жонларни сотиб олиш билан боғлиқ. Чичиков болалигиданоқ ишбилармонлик қобилиятини намоён қилган: эриган мумдан қуш ясаб, уни фойда билан сотган, турли товарларни мактаб ўртоқларига қайта сотган. Катта ҳаётда у мансабини давлат хизматчиси сифатида бошлаб, сохтакорликлари орқали молиявий бойликка эришишга интилади. У «ўлик жонлар»ни харид қилиб, уларни гаровга қўйиш орқали катта пул ишлаб топишни мақсад қилган.

Ижтимоий ва ахлоқий қирралар

Гогол Чичиковнинг образи орқали Россия жамиятининг бузуқликлари, бюрократиянинг қотиб қолган тизими ва моддий бойликка ортиқча аҳамият бериш каби ижтимоий камчиликларни танқид қилади. Чичиковнинг фаолияти ахлоқий релятивизмнинг ёрқин намунаси бўлиб, у ўз мақсадлари учун ҳар қандай воситани қонуний деб ҳисоблайди.

Рамзий маъно ва функциялар

Чичиковнинг образи бир неча рамзий вазифани бажаради:
1. Эстетик функция: Чичиков турли образларга мослаша оладиган персонаж сифатида тасвирланади. У Манилов билан хушомадчи, Собакевич билан манфаатпараст, Ноздрев билан эркин ва қарамликсиз.
2. Ахлоқий функция: Чичиков моддий бойлик ва шахсий манфаатни ҳар нарсадан юқори қўяди. Унинг ҳаракатлари пулнинг бузуқлик манбаси сифатидаги хусусиятини очиб беради.
3. Сотериологик функция (қутқариш): Гоголнинг режасига кўра, Чичиков учинчи қисмда қайта туғилишни бошдан кечириши керак эди. Унинг номи (Павел) апостол Павел билан уйғун бўлиб, қутқариш ва ишончга йўналиш рамзи ҳисобланади.

Хулоса

Чичиков Россия жамиятининг собиқ ва замонавий муаммоларини мужассам этган универсал образ бўлиб, у ҳали ҳам адабиёт ва санъатда ўрганилади ва муҳокама қилинадиган рамзий қаҳрамонлардан биридир.

Абу Муслим