Родион Романович Раскольников образи жаҳон адабиётидаги энг мураккаб ва рамзий қаҳрамонлардан бири бўлиб, у идеологик ва ахлоқий белгиларни мужассам этади. Унинг образи Дон Кихот, Гамлет, Фауст каби дунё адабий архетиплари қаторига киради. Раскольников нафақат маълум бир тарихий даврнинг ижтимоий хусусиятларини акс эттиради, балки умумбашарий ва универсал маънога ҳам эга бўлиб, ўзида архетиплик ва ахлоқий муҳимликни мужассам қилади.

Прототиплар

Ҳақиқий прототиплар
- Герасим Чистов — 1865 йилда Москвада икки аёлни болта билан ўлдирган ва уларни талон-тарож қилган амалдаги шахс.  
- А.Т. Неофитов — тарих профессори, Достоевскийнинг қариндоши бўлиб, молиявий сохтакорлик билан шуғулланган. Раскольниковнинг "тез бойиш орзуси" ғояси Неофитов прототипидан илҳомланган.  
- Пьер Франсуа Ласенер — француз жиноятчиси, ўз жиноятларини "жамиятга қарши кураш" деб тушунтирган. Унинг ижтимоий адолатни тиклашга қаратилган ғоялари Раскольниковнинг фикрлари билан уйғун.

Тарихий прототиплар
- Наполеон Бонапарт — Раскольниковнинг ғояси тарихий шахсларнинг "күчли шахс" концепциясидан илҳомланган. Хусусан, Наполеоннинг ахлоқий қоидаларни четга сурган ҳолда ўз мақсадларига эришиш ғояси Раскольниковнинг "ҳуқуқли шахс" назариясига таъсир кўрсатган.  

Адабий прототиплар
- Байрон қаҳрамонлари — Корсар, Лара, Манфред каби индивидуалистик ва қўзғолончи қаҳрамонлар.  
- Шекспирнинг Гамлети ва Шиллернинг "Қароқчилар" асари қаҳрамонлари Карл ва Франц Моорлар — уларнинг ахлоқий муаммолари Раскольниковнинг ички жанжаллари билан уйғун.  
- Пушкиннинг Германни ("Пиковая дама") — Раскольниковнинг ахлоқий тушкунлиги билан ўхшаш.  

Ахлоқий муаммолар
Раскольниковнинг ғояси "оддий" ва "нооддий" инсонларни ажратиш назариясига асосланган. Унинг фикрича, айрим шахслар жамият манфаати учун жиноят қилиш ҳуқуқига эга. Аммо бу назария амалда ахлоқий муаммоларга олиб келади. Раскольниковнинг қотилликдан кейинги ахлоқий тушкунлиги унинг ички зиддияти ва совести билан боғлиқ.  

Рамзий маъно
Раскольников номи "раскол" сўзидан келиб чиққан бўлиб, унинг шахсий ва ахлоқий иккиланишини ифода этади. Унинг ахлоқий жанжаллари қуйидаги нуқталарда намоён бўлади:  
- Ахлоқий иккиланиш: Жиноят ва виждон азоби ўртасидаги зиддият.  
- Ахлоқий тикланиш: Сония Мармеладова билан учрашув ва унинг кучи билан содир бўлган ахлоқий қайта туғилиш.  

Раскольников ўзининг янглиш "арифметика"си (битта "зарарли" кишини йўқ қилиб, жамиятни фойдали нарсага эриштираман деган ғояси) ҳақиқий ҳаёт қоидаларига тўғри келмаслигини англайди.

Асарнинг аҳамияти
Достоевскийнинг "Жиноят ва жазо" романи Раскольниковнинг ички жанжаллари орқали ахлоқ, инсон қадрияти ва ижтимоий адолат каби долзарб мавзуларни ўрганади. Раскольниковнинг образи ҳали ҳам жаҳон адабиётида чуқур таҳлил қилинадиган ва муҳокама қилинадиган қаҳрамонлардан бири бўлиб қолмоқда.

Абу Муслим