Ақлли киши билан ақлсиз киши ўртасида, менинг билишимча, бир жиддий фарқ бор.
Аввали – банда одам бўлиб яратилгандан сўнг дунёда ҳеч бир нарсага қизиқмай юра олмайди. Шу ўзи қизиққан нарсани излаган кезлари умрининг энг қизиқ вақти бўлиб ўйида қолади. Шунда эсли одам керакли, айтганда қулоқ, ўйлаганда кўнгил бўйсинадиган ишга қизиқиб, кўнгил қўяр экан. Унинг бу ўтган умридан ўқинчи бўлмас экан.
Ақлсиз, эсар(Эсар – эси йўқ, овсар) киши ўрнини топмай, кераксиз, тайинсиз бир нарсага қизиқиб, хумор бўлиб, умрининг қизиқ, қимматли чоғини итдай хорлик билан ўтказар экан. Вақти келиб бунга ўкинар экану, аммо бундан фойда бўлмас экан. Ёшликда бу қизиқ ишдан сўнг яна бошқа бир қизиқарли юмуш топиб оладиган кишисиниб(Кишисиниб – кишига ўхшаб), ёшлиги тўзимасдай, бўғини бўшамасдай юриб, бирор керакли тирикчилик ортидан қувганда, бўйни қотиб, бўғинлари бўшашиб, иккинчи талабгорликни эплаш йўлида ғайрат қилишга ярамай қолар экан.
Учинчи – ҳар нарсага қизиқмоқлик. Ул ўзи кишида хуморлик пайдо қиладиган нарса экан. Ҳар бир хуморлик ўзича бир дард бўлади экан, ҳар турли хумор бўлган нарсага етганда ёки ана-мана деб, етар-етмас бўлиб юрганда, кишида бир турли мастлик пайдо қилади экан.
Ҳар бир мастлик одамга кўп хато қилдириб, ақлнинг кўзини бойлаб, теваракдаги қаровчиларнинг кўзини очиб, «ановдай-мановдай» дегизиб, синатадиган нарса экан.
Шундай вақтларда эсли кишилар эсидан оғмай, ақлни қўлдан чиқармай, танани қийнамай юриб, изланади экан.
Эсар кишилар эгар-тўқимин ташлаб, бўрки (Бўрк – иссиқ бош кийим) тушиб қолиб, этаги отининг кетига ёпилиб қолиб, икки кўзи осмонда, жинни одамдай кўриниш берувни билади экан. Шуни ўзим кўрдим.
Агарда эсли кишиларнинг қаторида бўлгинг келса, кунида бир марта, бўлмаса, ҳафтада бир, энг бўлмаса, ойда бир ўзингдан ўзинг ҳисоб ол! Шу олдинги ҳисоб олганингдан бери умрингни қандай ўтказдинг экан, ё билимга, ё охиратга, ё дунёга ярамли, ўзинг ўксинмайдиган қилиқ билан ўтказибсанми, кунингни? Йўқ, бўлмаса, қандай ўтказганингни ўзинг ҳам билмай қолибсанми?

1893