Мен бола кезимда бизнинг қозоқлар сартни кўрса: “Энангни урайин, кенгқўлтиқ, чулдираган тажик, уйнинг тепасига соламан деб орқасига қамиш ортган, бутадан қўрққан, бир-бирини кўз кўрганда “ака-ука” дейишиб, бири чиқиб чиқиб кетса, иккинчиси қизидан сўккан, “шарт-шурт” қўядиган шулар”,- деб кулишарди.
Нўғайни кўрса, уни ҳам сўкиб: “Туядан қўрққан нўғай, отга минса чарчаб, яёв юрса дам олади, нўғай деганча ноқай (довдир) десангчи, ҳеч нарсага арзимайди, солдат нўғай, қочқин нўғай, бошолшиқ нўғай”,- дер эди.
Ўрисгада кулгувчи эди: “Овулни кўрса, босган, ёмон, сассиқбош ўрис елдек от суради, калласига нима келса, шуни қилади, “узун қулоқ” (хабарчи)ни топиб беришни талаб қилади, ким нима деса, шунга ишонади”, – деб.
Шунда мен ўйлагучи эдим: Эй, Худо-ей!
Дунёда биздан бошқа халқнинг бари онтурган, ёмон бўлади экан, энг дуруст халқ биз эканмиз деб, ҳалиги айтилмиш сўзларни бир улкан ҳақиқат билиб, қувониб, кулгувчи эдим.
Энди қараб турсам, сартнинг экмаган экини йўқ, етиштирмаган меваси йўқ, савдогарининг бормаган ери йўқ, қилмаган ҳунари йўқ.
Ўзи билан ўзи бўлиб, ҳеч бир шаҳри бир-бири билан ёвлашмайди. Ўрисға қарагунимизча қозоқнинг ўлигининг кафанлигини, тиригининг кийимини шулар еткизиб турди. Отаси боласига кўзи қиймаган молингни шулар тўдалаб ҳайдаб кетиб турдику. Ўрисга қарагандан сўнг ҳам ўриснинг ҳунарларини улар биздан олдин ўрганиб олди. Улкан бойлар ҳам, улкан муллалар ҳам, эплилик, кўркамлик, сиполик – бари шуларда.
Ноғайга қарасам, солдатликка ҳам чидайди, қашшоқликка ҳам чидайди, қазога ҳам чидайди, мулла, мадраса сақлаб, динни сийлашга ҳам чидайди. Тер тўкиб меҳнат қилиб, бойлик ортириш йўлини ҳам шулар билади, салтанату ҳашам ҳам шуларда. Тўймас томоғимиз учун уларнинг бойларига биримиз батрак, биримиз хизматчимиз. Бизнинг энг бойимизни:
“Полсининг тарбайған айағинг иле басирға тугил, чиқ, сассиқ қазақ”,- деб уйидан қувиб чиқаради. Бунинг бари – бири-бирини қувиб хор қилмай, тирикчиликка уриниб, ҳунар топиб, мол топиб, зўр бўлганликнинг белгиси.
Ўрисга-ку айтарга сўз ҳам йўқ. Биз уларнинг қулича ҳам эмасмиз. Бояги мақтанчоқлик, бояги қувонч, бировларни мазах қилиб айтган сўзларимиз қайда қолди?

1890