Александр Дюманинг машҳур "Монте-Кристо графи" романи нафақат кечирим, қасос ва тақдирнинг ўзаро боғлиқлиги ҳақидаги достон, балки инсон характерининг мураккаб жиҳатларини, хусусан, адолат тизимидаги шахсларнинг ахлоқий танловларини ҳам таҳлил қилади. Романнинг марказий антагонистларидан бири, Бош прокурор Жерар де Вильфор, ўзининг фаолияти, шахсий ҳаёти ва оқибатда кечган фожиавий тақдири билан асарнинг энг муҳим қаҳрамонларидан бири ҳисобланади. Унинг образи адолатни қарор топтиришга масъул бўлган шахснинг қандай қилиб адолатсизлик қурбонига айланиши мумкинлигини кўрсатади.
I. Вильфорнинг шахсияти ва ижтимоий мавқеи
Жерар де Вильфор роман бошида ёш, амбицияли ва келажаги порлоқ прокурор ёрдамчиси сифатида тасвирланади. Унинг учун карьера, ижтимоий мавқе ва шахсий ютуқлар ҳамма нарсадан устун туради. Вильфор ақлли, зеҳнли ва қонунларни яхши биладиган шахс бўлиб, ўз ишида қатъийлик ва принципиаллик билан ёндашади. Бироқ, унинг бу фазилатлари шахсий манфаатлар ва сиёсий амбициялар билан уйғунлашганда, ахлоқий муаммоларни келтириб чиқаради.
Унинг оилавий келиб чиқиши ҳам мураккаб: отаси нуфузли ва радикал бонапартист Нуартье де Вильфор, ўзи эса монархия тарафдори. Бу сиёсий қарама-қаршилик унинг ҳаётида доимий таҳдид манбаи бўлиб, у ўз карьерасини ҳимоя қилиш учун ҳар қандай нарсага тайёр бўлади.
II. Эдмон Дантесга қарши жиноят: Вильфорнинг биринчи қабоҳат қадами
Романнинг асосий воқеалари Жерар де Вильфорнинг ҳаётига чуқур таъсир кўрсатадиган қарори билан бошланади. Эдмон Дантеснинг "Фараон" кемаси капитани Ла Клерк томонидан Наполеон Бонапартга йўлланган хатни етказишда айбланишида, Вильфор ўз шахсий манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида жиноят содир этади. У хатнинг мазмунини ўрганиш жараёнида унинг отаси Нуартье де Вильфорга йўналтирилганлигини билиб қолади. Агар бу хат ошкор бўлса, Вильфорнинг карьерасига жиддий путур етиши мумкин эди, чунки отасининг сиёсий позицияси унинг учун хавф туғдирарди.
Шу сабабли, Вильфор адолатни қарор топтириш ўрнига, хатни йўқ қилади ва Дантесни айбсизлигини билгани ҳолда, шафқатсизларча Иф қалъасига, абадий қамоққа ҳукм қилади. Бу ҳаракат унинг адолат ва виждон ўртасидаги танловида шахсий манфаатларни устун қўйганини яққол кўрсатади. Бу – унинг Монте-Кристо графининг қасос режасига тушишига сабаб бўлган биринчи ва энг муҳим қабоҳат қадами эди.
III. Қасоснинг келиши: Тақдирнинг шафқатсизлиги
Монте-Кристо графи сифатида қайтиб келган Эдмон Дантес ўз ҳаётини вайрон қилганларга қарши мукаммал қасос режасини тузади. Вильфор бу қасоснинг асосий нишонларидан бирига айланади. Граф унинг ҳаётидаги энг яширин ва оғриқли нуқталарни, жумладан, унинг турмуш ўртоғи ва ўгай қизи билан боғлиқ фожиаларни, шунингдек, унинг бир вақтлар ўлди деб ҳисоблаган ноқонуний ўғли Бенедетто билан боғлиқ сирларни фош этади.
Монте-Кристонинг пухта режалари натижасида Вильфорнинг оиласи тарқалиб кетади: унинг хотини одам ўлдиришда айбланади, ўзи эса халқ олдида шарманда бўлади. Энг оғир зарба эса унинг ўз қўллари билан гўдаклигида кўмиб юборган ўғли Бенедеттонинг тирик эканлиги ва унга қарши энг оғир айбловлар билан чиқишга тайёрлигини билганида келади. Бу ҳолат Вильфорнинг ақлини йўқота бошлашига сабаб бўлади.
IV. Вильфорнинг қулаши: Адолат ва жазонинг ўзаро боғлиқлиги
Роман сўнгида Жерар де Вильфорнинг ақлий ҳолати бузилиб, у бутунлай телбага айланади. Унинг ўз ҳаёти давомида содир этган жиноятлари, айниқса Дантесга қилган адолатсизлиги ва шахсий сирларининг фош бўлиши унинг руҳиятини емириб ташлайди. Унинг тақдири — адолатни ҳимоя қилиши керак бўлган шахснинг ўз қилмишлари учун ўзининг ақлини йўқотиш орқали жазоланишидир. Бу, Дюманинг адолат ва қасос мавзуларини қанчалик чуқур тасвирлаганини кўрсатади.
Вильфорнинг фожиаси шундаки, у ўз манфаатлари йўлида инсонийлик ва адолат тамойилларидан воз кечган. Унинг ақлий қулаши нафақат Монте-Кристонинг қасосининг муваффақияти, балки инсоний виждон ва адолат тамойилларининг бузилиши муқаррар равишда фожиага олиб келишини ҳам ифодалайди.
Жерар де Вильфор "Монте-Кристо графи" романида нафақат салбий қаҳрамон, балки мураккаб психологияга эга инсон сифатида тасвирланади. Унинг образи амбиция, қўрқув, шахсий манфаатлар ва виждон ўртасидаги доимий курашни акс эттиради. Унинг тақдири, адолатни ҳимоя қилишга чақирилган шахс ўз ахлоқий тамойилларига хиёнат қилганда, қандай оғир оқибатларга дучор бўлиши мумкинлигини кўрсатади. Вильфорнинг фожиаси Дюманинг "Ҳар ким ўз қилмишига яраша жазо олади" деган асосий ғоясини мустаҳкамлайди ва романнинг адабий ва фалсафий чуқурлигини оширади.
Абу Муслим