Таҳвид водийси босиб ўтилгач, шубҳасиз, Ҳайрат водийси намоён бўлади. Бу водийда ҳали киши бошига тиғ етмасдан туриб, минг оҳ ва юз минг афсус чекиш юзланади. Ҳайрат тилни гунг ва лол этади. Киши кеча ва кундузга қанча боқмасин, унинг кеча ёри кундуз эканлигини сезмайдиган бўлади. Ўзининг йўқлигини ҳам, борлигини ҳам билмайди, эртага нима бўлишини ҳам англамайди. Ҳар нарсага кўз ташласа, ҳайратдан донг қотиб, ҳайронликда сарсону саргардон бўлади.
Йўл аҳли, бу водийга қадам қўйгач, унда ҳайронликдан ўзга иш бўлмайди. Агар тавҳид борасида нимага эришган, ёлғизлик ва ажралиш водийсида нимаики иш қилган бўлса, бу ерда уларнинг барчаси йўқолиб кетади. Ҳатто у ўзининг борлигини ҳам унутади. Агар ундан, сен бормисан ёки йўқмисан, деб сўрасалар, у буларнинг ҳеч бирига жавоб бера олмайди, бору йўқлигига хитоб қилиб, ўзини билдира олмайди. У . ўзининг ўртада, ё бир тарафда ёки ташқарида эканлигини ҳам, чеккада ёки кейин, ёхуд олдинда турганлигини ҳам яхши билмайди, ҳайрат уни буларнинг барчасидан четда тутади.
У ўзининг фоний эканлиги ёки боқийлигини ҳам, маст эканлиги ёки соқийлигини ҳам англамайди, мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги ҳам, зотининг малум ёки номаълумлигини ҳам билмайди. Шу тариқа ҳар ёққа боқса, чексиз ҳайратга тушади, ўзини ҳайрат ичида ғарқ бўлган ҳолда кўради. Ўзига ўзи, ошиқ эканлигимдан ажабланаман, аммо кимга ошиқ бўлганимни билмайман, дебди. Ҳар бир заррага зарралар орқали боқиб, уларнинг борлиги ёки йўқлигини исбот этишдан ҳайратга чўмади. Бу мақом ичра ана шу хил ажиб ҳолатлар бўлиб, улардан ҳали биттаси тугамасдан туриб, мингтаси дуч келади.

Ҳикоят

Жаҳонни забт этган бир подшо бор эди. Унинг даргоҳида юзлаб султонлар бош эгиб турарди. Мамлакати чексиз бўлиб, барча унинг ҳукмига бўйсунарди.
Унинг ҳаммадан яшириб юрадиган бир гавҳари бор эди. Бу гўзалнинг ҳусни олдида ҳур ва парилар ҳам шарманда бўлиб қоларди. У гўзаллик бўстонида бир нозикниҳол, бир нозикниҳолгина эмас, сарфароз этилган сарв эди. У жон ётоғидаги дилга хуш келувчи шам, йўқ, шам эмас, балки ёруғ қуёш машъали каби эди. Ноз чашмасидаги унинг кўзлари жонга бало келтирар, даврон ундай балоли кўзни ҳанузгача кўрмаган эди. Зулфи ва ҳоли фитнанинг анбар ҳидларини таратиб турар, бу фитнага дуч келган киши омон қолмас эди. Унинг оразида лаъли лаби жойлашган бўлиб, бениҳоя фасиҳ нафас эгаси эди. Буларни қуёш билан Масиҳга қиёс қилса бўлади. Унинг васли умидида неча давлатманд кишилар, балки тахт эгалари бўлган олий шоҳлар юрар, аммо бу мурод ҳеч кимга муяссар бўлмай, ҳеч бир кўнгил ҳали унинг васлидан шод бўлмаган эди. Бу гўзалъ қизнинг ўзи ҳам элга яқин бўлишни хоҳламасди. Иккала томон ҳам бундан ўзини тортар эди: яъни даврон ичра тоқ бўлган шундай гўзал қизга ким ҳам жуфт бўла оларди? У шу хил хислат эгаси бўлгач, эл унга харидор бўла олармиди?
Иттифоқо, бу гўзал қиз бир кеча туш кўрди. Тушида бир гўзал йигит унинг кўнглига ғулғула солди. Унинг турган-битгани руҳдан мужассам бўлгандек покиза ва тоза эди. Ҳусн осмонида у гўё шарқ қуёшининг ўзгинаси эди. Ҳусни саҳифасига мушк ҳидли бир хат битилган, ундаги хол эса ўша хат устидаги нуқтага ўхшарди. Унинг шўхлиги ва раънолиги сарвнинг ўзгинаси, нозиклиги ва зеболиги эса гулни эслатарди. Бу йигит агар қуёш чироғи бўлса, у қиз ёғду сочиб турган тўлин ой эди. Иккаласи бир тахт устида ўтириб, дам-бадам висол жомини ичишар, бир-бирларининг васлидан баҳраманд болишар эди.
Гул юзли бу уйқудан кўз очиб, ўрнидан турди. Кўнгил мулкидан қарори йўқолган эди. Бундан унинг ҳар дамда шайдолиги орта бориб, бу аҳволда расво бўлишлиги аён бўлиб қолди. У ҳар доим бу тушни қайта кўришни орзу қилар, лекин кўзидаги бу уйқуни кўз ёши олиб кетган эди. Унинг кўнглида осойиш қолмаган, тинчлиги бузилган, кечасию кундузи ором нималигини билмас эди.
Кунлардан бир кун у ҳажр дарди малол келиб, ўзининг олий қасри узра ошуфтаҳол чиқди. Кўнглига таскин бериш учун ҳар томонга қарар, сабр ва тўзимли бўлишни истар эди. Ногаҳон ўтли оҳ тортганча, шоҳ базм қурган томонга кўз ташлади. Бу ерда тушда кўрган кишига кўзи тушди ва оҳ уриб, ўзидан кетди. У кўрган киши шоҳ хизматкорлари ичидаги ёш бир навжувон йигит бўлиб, дунёга фитна солувчилардан эди.
Йигит ҳам худди шу пайт қиз томонга кўз солди ва шу заҳотиёқ кўнгли ишқ ўқига нишон бўлди. Унинг зорли жонига ҳаяжон тушиб, бу ҳаяжон унинг мажруҳ танига ҳам таъсир қилди. Кўнгил мулки ичра қўзғолон тушиб, жонига қасд қила бошлади. Унда на ҳуш қолди ва на сабр, ўзи ҳам улар билан бирга кетди.
Оқшомгача аҳвол шу тариқа давом этди. У ўзининг на ўлик, на тирик эканлигини биларди. Тун қоронғулиги ерга ўз пардасини қоплагандан сўнг ундан юз минг нола чиқа бошларди. Тонгга қадар аҳволи афғон чекмоқлик билан ўтар, тўккан оҳли кўз ёшлари худди тўфонга ўхшар эди. Тонг қуши саҳар сирини фош қилгач, йигит яна эртадан кечгача ўз вақтини кўксига тош уриш билан ўтказарди.
Ишқ икки томонга ҳам ана шу хил савдо солган, гўё ишқ икки мамлакатда ғавғо қилмоқда эди.
Гарчи йигит қиз ишқида ўзини зор сезса-да, лекин ўзини кўп сеҳр билан сақлаб турар эди. Аммо ой юзли беқарор бир ҳолга тушиб, ишқдан беҳад зор бўлганча бўшашиб борар эди. Кўрдики, унинг қўлидан ихтиёри кетиб, иши расволик билан тугайдиганга ўхшайди. Ана бу бечоралик билан қийин аҳвол юз бергач, у бунинг чорасини топишга киришди. Чунки унинг ишқи яшириб бўлмайдиган даражага етган эди, шунинг учун ўзига ўзи бирон тадбир топмасдан бошқа иложи йўқ эди.
Унинг икки яқин маҳрами бўлиб, шодлик ва ғамли онларида доимий ҳамдами эди. Улар ҳар бир ишнинг чорасини топишга уста, ҳар иккаласи ҳам қизиқ ҳунарлар кўрсатувчи ажойиб санъаткор ва сеҳргар қизлар эди. Улар макр ва афсунни пухта эгаллаб, уни ниҳоясига етказган, ҳатто пашша билан филни бир-бирига жуфтлай оладиган даражада моҳир эдилар. Уларбу ишни шундай бажарар эдиларки, бунда пашша ўзини кичик деб билмас, фил ҳам ўзини йирик жуссалик деб ҳисобламас эди. Улардан ҳар бири ана шу хил ҳийла, афсун ва фириб эгаси бўлиб, ҳатто ишқ билан жанг қилишга ҳам ярар эдилар.
Улардан бири хушнағма руд асбобининг моҳир чалувчиси, иккинчиси эса қўшиқ айтувчи эди.Улар соз ва куйни моҳирлик билан ижро этганларида, чалган куйлари Зуҳра буржи томон ўзига маскан топиш учун кўкка кўтарилар эди. Агар улардан бири соз куйи билан кишининг жонини олса, иккинчиси ўзи чалган нағма билан ўлган баданга жон соларди. Буниси соз чаҳб, униси қўшиқ айтса, буни эшитган ақлли кишилар ҳам ўз ҳушидан ажралар эдилар.
Ой юзлига ишқ шиддати ортгач, ана шу икки канизагини хилватга чорлади. Аччиқ-аччиқ йиғлаган ҳолда уларга ўз ҳолини баён этди ва ишқ қандай қаттиқ аҳволга солганини билдирди. Тушда кўрган йигити уни маҳзун қилганини ҳам, ўнгида кўрганлиги эса девона этганини ҳам, у йигит ишқидан зор бўлиб, волаю беихтиёр бўлганини ҳам бирма-бир айтиб бергач, шундай деди:
— Сиз менинг севимли дугоналаримсиз. Мени бу аҳволдан қутқаришда ёрдам беринг. Акс ҳолда бу сирим тикани халқ ўртасида гул бўлиб очилади. Бу ишқ ўти эса танимни кулга айлантиради. Аммо бу куйиб-ёнишдан ҳеч ғам чекмайман, агар ўлиб кетсам ҳам аламзада бўлмайман. Бироқ мен шу вақтга қадар тақвода лоф уриб келдим, энди бу сиримни элга ошкор этсам, номусдан ўламан-ку! Отамнинг ҳам бундан номусга қолишидан кўп ғам чекаман, буни ҳатто шарҳ қилишга ҳам ожизман. Чунки у фалакнинг шоҳидек бир киши шарафига бу иш катта ор бўлиб тушади. Ахир отам учун мендайлардан юзтаси ўлса ҳам ҳеч нарса эмас, худди дарёда бир хас чўкканчалик гап. Шундай улуғ шоҳнинг беномус бўлишига тоқат қила олмайман, шу туфайли ғамим тобора зўрайиб бормоқда.
Мен сизга ўз ҳолимни баён этдим, энди ўзингиз биласиз: хоҳланг ўлдиринг, хоҳланг бу ишнинг иложини қилинг! Илгари асов бўлган бўлсам, энди ишқ қўлида хорман, илгари шаддот бўлган бўлсам, энди ожиз бўлиб қолдим. Ғамли аҳволимга раҳмингиз келсин, нолаю фарёдимга шафқат қилинглар!
У иккаласи бу нидони эшитгач, малика олдида жон фидо айлаб, шундай дедилар:
— Шундай бир чора топайликки, у нозанин йигит сенинг энг яқин улфатингга айлансин! Биз қилган бу ишни ҳеч бир одам билмай қолсин. Қайси бир одам, ҳатто ўша гўзал йигитнинг ўзи ҳам сезмай қолсин. Аммо сен бир неча кун сабр-тоқат қилгин, ҳар дам оҳу нола билан ун тортаверма! Чунки сенинг мақсадинг ишни яширин тарзда амалга оширмоқдир, биз ҳам шу тарзда иш тутмоқчимиз.
Ой юзли васлга умид пайдо қилиб, сабр ва чидамли бўлишга аҳд этди.
Икки доно канизак бу орада диққат билан чуқур ўйлаб, ишга киришиб кетдилар ва йигит билан бориш-келишни йўлга қўйдилар. Улар йигитни ўзларига ошно қилиб, унинг кўнглида ҳам шундай ҳис борлигини билдилар. Унга шунчалик макр ва фириб ишлатдиларки, оқибатда бу бечора ғариб йигит уларнинг тузоғига илинди. Улардан бири унга она, иккинчиси эса сингил тутинди. Йигитга: "Чорангни биз топиб берамиз. Сен бизга ўз аҳволингни аён қилмасанг ҳам, биз сенинг нимадан нотавон эканлигингни билиб олдик. Агар унинг ишқи кўнглинг мулкини поймол этган бўлса, ҳажрингга биздан висол умиди етади!"- дейишди.
Йигит бу сўзлардан хурсанд бўлиб, жон-дили билан уларга муҳтож бўлди. Иккаласи унга нима деб фармон қилса, у бунга жон-жон деб итоат этар эди. Ишбилармонлар ҳийла ва алдов бозорини ана шу тарзда қизитиб, бу турфа қушни шундай ов қилдилар. Улар бизнинг манзилга юр, деб йигитни ўз уйларига таклиф қилдилар. У нотавон уларникига шод бўлиб борди. У ерда дилга хуш ёқувчи бир шоҳона базм туздилар. Ишқ асири бўлган йигит май ича бошлади. Қадаҳ таъсир этиб, у маст бўлиб қолгач, ўз аҳволидан турли ҳикоялар айта бошлади. У ишқ ва ошиқликнинг ўти ва дуди, васл ва ҳижроннинг фойдаси ва зиёни ҳақида сўзлар, канизаклар эса уни қизиқтирадиган сирлар айтиб, унга кўп нарсаларни шарҳлаб берардилар. У бу сўзларни эшитиб, худди мақсад жомини ичгандек, номурод киши ўз муродига етгандек бўлар эди.
Май ичиш ва суҳбатлардан сўнг у ёш йигит ишқ аро шундай бир нотавон ҳолга тушдики, бундан унга гунгу лоллик юзланиб, зум ўтмай ўз ҳолидан беҳол бўла бошлади. Шундан сўнг улар ҳуш олувчи хушнағма рудни қўлга олиб, бир дилкаш қўшиқни бошлаб юбордилар. Нотавон бу қўшиқни эшитиб, ҳушидан кетди. Гўё у ҳушни кеткизувчи май ичган эди.
Тун беҳад қоронғу эди. Ҳушидан кетган йигит канизаклар қаршисида ётар, икки зийрак қиз ўз мақсадларига эришган эдилар. Улар ишда сусткашликка йўл қўймай, ғайрат билан ажиб бир кажава ҳозирладилар. Йигжтни кажава ичига солиб, тезлик билан бу ендан олиб кетдилар ва ой юзли базмига еткардилар. Бу ерда шодлик қилиш учун керак бўлган барча асбоблар муҳайё бўлиб, ширин лабли ойжамол уларни хилватда кутмоқда эди. Икки чоратопар канизак кажавада бир оқ баданли сарвни унинг ҳузурига еткардилар. Уни маҳваш тахти томон олиб бориб, ойни хуршидга топширдилар.
Ой юзли васлда ўз мақсадига эришгач, йигит юзига гулоб сепишни буюрди. Атир ҳидлари ҳушсизга етиб боргаеҳ, у кўзини очди ва жаннатмисол бир жойни кўрди. Ёнида ҳур ва парилажга ўхшаш бир гўзал қиз — ўша кўнглини зор айлаган ой юзли жонона турар эди. У шу заҳотиёқ ўмидан сакраб туриб, ажиб бир ҳолатда яна қайта ерга ўтирди. Теварак-атрофига ҳайронлик билан боқа бошлади. Остида катта бир шоҳона тахтни, ёнида бахтиёр ҳолда кулиб турган бир дилбарни кўрди.
Шунда у ўзига ўзи: "Ё Раб! Не ҳои экан бу ҳои? Тушимми, ўнгимми ва ёки хаёл?!"— деди.
Ой юзли унга ширин сўзлар билан таскин берди ва висол расмини бажо келтириб: "Эй ҳушидан ажралган, бу туш эмас, шукр этиб, энди васл жомини ичгин!"—деди. Шу сўзларни айтгач, пари қўлига бир жоин тутиб, уни ўзи ичди ва яна қадаҳ тўлдириб, ундаги майни йигитга узатди.
Нафис либос кийган Узро каби гўзал чеҳрали соқий ҳушини йўқотган йигитга қўша-қўша қадаҳ ичирар эди. Май жоми уят ўтига сув сепиб ўчиргач, улар бир-бирларига пардасиз сўзлар айта бошладилар. Шу тарзда ғамли ошиқ ва мунгли маъшуқ ишрат уйида бирга бўлдилар. Улар шундай бирликка эришдиларки, ўртадан иккилик деган нарса кўтарилди. Ҳавас имкон берадиган ҳар қандай кўнгил очишни бу икки ҳамнафас бир-бирларидан топдилар. Улар шундай адабсиз ишлар қилдиларки, буларни шарҳлаб ўтириш одобдан эмас. Ҳам йигит муштоқ, ҳам қиз муҳтож бўлиб, улар юзга юз, оғизга оғиз қўйган эдилар. Қолган ишларни ҳам шунга қиёс этса бўлади. Охири нима билан тугаганини ҳам шундан билиб олиш мумкин. Саҳарга қадар улар шу хил айшу ишрат қуриб, икки томонлама адабсиз ишларга йўл қўйишди.
Субҳидам тун сирини тош қилиб, ер устидаги мушкдек қоронғулик устига оппоқ кофур сепа бошлади. Тонг оқаришиб келмоқда эди. Май ҳам уларга кучли таъсир қилиб, базм қилувчиларнинг ҳушини олиб қўйган эди. Бундан безовта бўлган икки канизак парда орқасидан туриб, куй чалишни бошлаб юборди. Улар базм қилувчиларнинг ақлини ўғирлаб, йигитни яна беҳуш ҳолга келтирдилар. Хасталик унга таъсир қилиб, у беҳол бўлганча ерга йиқилди ва идрокни йўқотди.
Тадбиркор канизаклар бунга эришгандан сўнг, ошиқни тағин кажавага солиб, оёғидан маҳкам боғладилар. Уни ўзлари олиб келган ўша аввалги кошонага олиб бориб қўйдилар. Ғам тиканидан озор чекувчи ошиқни яна ўз ғамхонасига етказдилар.
Йигит мастлик уйқусидан халос бўлгач, димоғига тонг ели келиб урилди. У кўз очиб, мулоҳаза юрита бошлади. Бўлиб ўтган аҳвол, юз берган ҳодисалар бирма-бир унинг хаёлида гавдаланар эди. Маҳбубасини эслаб, ичидан мунгли бир оҳ отилиб чиқди, аъзойи баданини тошга уриб, соғ жойини қолдирмади. Ўз-ўзи билан кўп можаролар қилиб, бу ёруғ олам кўзига қоронғу кўриниб кетди. Кўзларидан юлдузлар каби ёшларини шашқатор тўкиб, оҳу дард чcкар, атрофга ғавғо солар эди. Васл базмини хаёлига келтириб, жиннилардек нола қиларди. У ўз-ўзига шундай дер эди:
—    Ё Раб! Не тадбир айлайин?! Кимга ўз ҳолимни баён қилайин! Агар буни бировга айтмай, хомуш турай десам, тоқатим етадими?! Ўзимни ушлаб туришга қувват топа оламанми?! Ҳолатимни яширин тутишни ёки ошкор этишни ҳам, сўз дейишимни ёки тек туришимни ҳам билмайман. Бу дардимни айтган билан адо қилиб бўлармиди! Менда унинг мингдан бирини гапиришга ҳам имкон йўқ. Агар уни махфий тутишни хаёл қилсам, унда жон тарк этишим мумкин...
У шу тарзда ғавғою нола чекар, на танида руҳ, на бошида ҳуш қолган эди. Унинг бу хил ҳайратланиши ҳар лаҳза жонга таъсир қилар, эл ҳам унинг бу ҳолига ҳайрон бўлар эди. Ҳар киши унинг бу аҳволини сўраса, у жавоб бермай, фақат шундай дер эди:
—    Мендан, буларни сўрамангиз, куйганим басдир, яна куйдирмангиз! Ҳолатимни шарҳ этиб бўлмайди, бунга эришмаган киши уни ҳис эта олмайди.
Ё Раб! Ўша иқбол билан васл базмида истиқболга эришган киши мен эдимми?! Агар мен уни шарҳ қилмоқчи бўлсам, бошқа киши бунга ишона оладими?! Ҳайратим жонимни ўртар — найлайин?! Жисми вайронимни ўртар - найлайин?!
Аввал васл бирлиги ичра мақсадга эришиб, маъшуқ билан қовушдим. Сўнгра ҳижрондан бу хил машаққатга дуч келиб, ҳайрат ичра ҳайратга чўммоқдаман.
Ё Раббий! Шундай ажиб чексиз бир ҳолатга тушиб қолдимки, уни ҳеч кимсага насиб этмагин!


Фақру Фано водийсининг со ъзи Ҳайрат водийсидан ўтсанг, Фақру Фано водийсига дуч келасан. Бу водийда хомуш, гунг, кар ва беҳуш бўлишдан ўзга нарса йўқдир. Чунки бу чуқур денгиз тўфон гирдобида бўлиб, унда юз туман олам ғарқ бўлади. Кучли бўрон ўзининг юксак тўлқинлари билан минг хил нақшлар пайдо қилади. Дам-бадам бу нақшлар йўқолиб, яна минг хил турли янги мавжлар пайдо бўлади.
Агар сен бу ҳодисага яхши назар солсанг, мавжда вужуд йўқ эканлигини кўрасан, чунки денгиздан ўзга барчаси нобуд бўлувчидир.
Ҳақ вужуди ана шу чексиз денгиздир, унинг юзидаги мавжлар эса бу оламдаги турли-туман нарсалардир. Маъно аҳллари эътибор қилувчи ушбу ўн саккиз минг олам ичида нимаики нарса бўлса, улар шакл жиҳатидангина мавжуд бўлиб, шаклда кўринувчанлик хусусиятига эгадир.
Ер сатҳи узра юзлаб ажойиб шакллар мавжуд, ҳар бир шаклнинг ўзи яна ранг-баранг товланишларга эга. Фараз қил: теварак-атрофда денгизлар ёки маъданҳ конлар, ёки дашт-саҳролар, ёки гулшанлар, ёки тўрғай ва булбуллафни ўзига ром этиб, уларни ҳалок қила оладиган даражадаги ранго-ранг нафис гул ва лолалар, турли иқлимлар ва мамлакатлар, дарёлар, булоқлар ва тоғлар ҳамда уларни ўраб олган ўт ва ҳаво, балки ўт ва ҳаводан бошқа яна бир қанча нарсалар мавжуд.
Булар атрофида яна тўққиз қаватли осмон, собиту сайёра ва малаклар тўдаси бор. Улар сон-саноқсиз, балки миқдор ичра чексиз кўпдир. Ундаги кўзга кўринмас даражадаги эътиборсиз юлдузлар ер жисмига ўхшаб кетади.
Тўрт унсур, етти кўк ва олти томон - булар коинотнинг нодир ва энг олий асосини ташкил этади. Коинотдаги барча нарсалар ичида ҳаммадан энг улуғи Инсон бўлиб, унинг камолоти олдида ақл ҳайрон қолади.
Бунда сен хаёл қилиб турган вақтингда ёхуд авом деб гумон қил ёки у олий табақага мансуб боисин, ёки қудрат соҳиби бўлган султонлар, ёки ихтиёр эгалари бўлган хоқонлар, агар файласуфлар, олимлар, ёки диний қоидаларни ўзгартириб, янги мазҳаблар тузувчи кишилар боисин, ёки уюшмаган қавм, ёки иттифоқли жамоа боисин, халқ орасида етук саналган валилар, ёки фараз қилки, Аллоҳдан элчи бўлиб келган пайғамбар боисин -буларнинг барчасини ҳақ зоти денгизининг майжи деб бил ҳамда ўша вужуднинг мавжи деб англагил! Аммо уларнинг барчаси вақтинчаликка нақш этилган бўлиб, ўткинчилик хислатига эга, боқийлик улар учун хос сифат эмас.
Денгизнинг чайқалиши ана шу хил турли мавжларни ҳосил қилган ва ҳар ёқда турли-туман нақшларни вужудга келтирган. Бу тўлқинли денгиз бир зум таскин топса, у мавжлардан асар ҳам қолмайди.
Агар ҳар бир кишида ақл мавжуд бўлса, шуни билгилки, азалдан то абад бу оламдаги мавжуд барча нарсалар борлиққа эга эмас, фақат шакл кўринишига эга. Қудратли ҳақдан бошқа ҳамма нарса фоний - ўткинчидир, фақат ёлғиз угина мутлақ боқийдир. Унга вужуд тартиби маҳкамланган бўлиб, борлиқ расми инкор этилмасдан маъқуллангандир. Ҳақдан ўзга ҳар қандай зот, фараз қилайлик, оби ҳаёт ичган бўлса ҳам, бу оламда мутлақ ўткинчи ҳисобланади. Агар сен боқийлик истамоқчи бўлсанг, ўзингни фоний қилмоғинг зарур.

Ҳикоят

Шайх Абул Аббос Қассоб Омилий (Шайх Аҳмад бин Муҳаммад бин Абдулкарим, 921-в.е.) қассобликка мансуб бўлиб, ўз замонасининг забардаст пешволаридан бири эди. У фано водийсига қадам қўйиб, ўз вужудини унда йўқотди.
Бии кун у хонақоҳда ўтирар, теварагида эса суҳбатдошлари йиғилган эдилар. Бу маҳалда бир ғалати девона беадаблик билан хонақоҳ саҳнига кириб келди. Кирган заҳотиёқ, минбарга чиқиб:
—    Эй, ҳонақоҳда турувчилар! Менга қулоқ бериб, сўзларимни яхшилаб тинглангиз! Мен учун ҳозир сув тўла обдастани ҳозирланг! Мен ўзимни поклаб олганимдан сўнг таҳорат қилмоқчиман,— деди.
Олий қадрли шайх бу сўзни эшитгач, унга обдаста элтиб беринглар, деди. Хcнақоҳтлаги бир дарвиш катта бир чиройли обдастани сув билан тўлатиб олиб келди. У зоти паст бу обдастани синдириб, яна битта идиш олиб келишни буюрди. Дарвиш яна бир обдаста олиб келди. У шу заҳотиёқ бу идтшни ҳам уриб синдирди. Дарвиш сбайхга бу ҳолни маълум қилгач, шайх боринг, у нечта идишни синдирса ҳам олиб бориб бераверинг, деди.
Унга нечта обдаста олиб келган бўлсалар, у ҳаммаларини бирма-бир тош билан уриб синдирди. Ниҳоят, ундан узр сўраб, бу ердаги идишланииииг барчасини уриб синдирдинг, хонақоҳда яна сенга келтириб беигудек биронта ҳам идиш қолмади, деб айтдилар.
Шунда н деди:
—    Агар идиш бўлмаса, орқангигизга қайтинг ва бориб бу сўзларни шайхингизга айтингки, энди у ўз соқолини бу ерга олиб келсин, токи мен буюрилган фарздан қутулайин!
Шайх бу наёсиз сўзларни эшитгач, ўрнидан сакраб туриб, у томонга қараб юрди. У шундай дер эди: "Еҳ: қандай хуш соату бахтиёр ҳолат! Қаранғки, бир қассоб ўғлига соқол битсаю йиллар давомида у соқолига оро бериб, ювиб тараса ва вақти келиб унинг бу соқоли шундай бир ишга яраб қолса! Унга бир дарвиш илтифот кўрсатиб, ўзини қайғудан қутқарса!".
Шайхнинг бежирим оппоқ соқоли бор эди. Уни ҳовучига тутамлаганча бояги кишимнг олдига йўналди.
Бу одани ғофил ва ҳаёсиз, балки идроки йўқ телба бир киши эди. У шайхдан бу хилИ фано хислатиуи кўргач, энди ортиқча алжираш учун ўзида қувват топмади. Шайх оёғи остида ўзини тупроғ этиб, ерга бош қўйганча ҳушидан кетди.
Фонийликка эришган солик унга назар солиб, ундаги ўзликдан асар ҳам қолдирмади. (гумроҳни шу тарзда камолга етказиб, мисни олтинга айлантирди. Ҳар бир киши ранг, нақш ва бўёқдан — ўзлигидан чиқмай туриб, бундай ишни қилиши мумкин эмас.
Эй Фоний, сен ҳам ҳақдан ана шундай йўқлик тила! Бу хил йўқ бўлиш билан абадий борлиқни қўлга киритасан!