Ундан сўнгги водийни Тавҳид (Ягоналик) водийси деб билгил. Унда фард бўлиб, ортиқча нарсалардан ҳоли бўлиш лозимлигини ҳам англагил.
Бу водийда сайр қилмоқчи бўлсанг, унда яккаю ёлғизлик сен учун асосий қоида бўлади. Бу водийдаги сайринг ниҳоясига етгач, у пайтда юз туман мингта қушни битта қуш деб биласан. Бунда уларнинг барчасининг мақсади яккалик, барчасининг куй ва навоси ёлғизлик бўлади. Таркидунё қилувчилар шу ҳолатга эришса, улар учун бирликда йўқолиш асосий иш бўлиб қолади. Чунки бир карра бир бир бўлади, ақлнинг бу ишга ҳадди сиғмайди.
Бу қийин иш сенинг қаршингда кўндаланг бўлса, билки, бирдан ўзга барча нарса ҳечдир. Бир бўлу, бир кўру, бир де, бир тила! Бунда ҳеч қачон иккиликка майл қилма! Чунки иккилик бу йўлда ортиқчалик қилади ва бирлик сирларини билишдан четга чиқишни англатади.

Ҳикоят

Мансур тавҳидда юқори даражага эришиб, унинг тилида доим "анал-ҳақ" такрорланарди.
Дин арбоблари унга сенинг бу ишинг яқинлар аҳлининг иши эмас. Кўпгина сулук аҳлига ҳам бу ҳолат кашф бўлса-да, улар одоб сақлаб, мўтадилликни таъминлаганлар. Сен ҳам ўзингни улардек тут, бу хил даъвони изҳор қилма, нафсингни доига сазовор этма, деб кўп насиҳат қилдилар. Аммо у ичган қадаҳ ниҳоятда маст қилувчи бўлгани сабабли унга бу нағмани такрорлашдан ҳеч бир ором йўқ эди.
Бир кун унда қизиқ бир ҳолат юз бериб, хаёлини ҳар томонга олиб қоча бошлади. Унинг хаёли Расулиллоҳга бориб етди. Унинг ёдига Муҳаммад пайғамбарнинг Буроқ номли отга миниб, осмонни сайр этгани ва унга бирлик гавҳаридан тож насиб этиб, ваҳдат пиллапояси меърож бўИганлигини ҳамда унга юксак осмон икки қош орасидек яқин бўлиб, "ли маъ Аллоҳ"-софлик яқинлигига эришгани ва Аллоҳдан унга хитоб келиб, "Эй дўст, истаган мақсадинг недур?" деб сўралганида, у Аллоҳ лутфига узрхоҳлик қилиб, осий умматнинг гуноҳидан ўтишни истагани келди. Унда эҳсон кўпу лутф ҳаммага етарлидир, унга лутф ҳаддан зиёду халқи эса сахий эди. Худди буни ҳақнинг ўзи ундан илтимос этгану "истагил" деб, беқиёс лутф кўр-гузгандек эди. У араблар шоҳи ана шу тарзда осий умматнинг гуноҳини авф этишни илтимос этди. Азалдан то абад ҳар кимки эгри йўл билан борган бўлса, унинг шафқат этувчиси бўлгин. Эҳсонингни аямай, барчани раҳмат этгил ва кечирим юзасидан ҳамманинг гуноҳидан ўтгил, деб айтди. Нима учун у, содиқлик ва софлик кони, фақат одамларнинг гуноҳини кечиришни сўраш билан кифояланди экан?
Мансурнинг кўнглига шу хаёллар келиб, доимо шуларни ўйлаб юрар эди. Бу андиша уни эзиб, ожизлик ва ҳайрат қўлида лол этар эди.
Бир кун унинг тушида Расулиллоҳ аён бўлди. Унга шундай сўзларни айтиб, мушкилини ҳал этди:
— Эй телбалик айвонида ўтириб, ваҳдат лофи билан "анал-ҳақ"— деювчи! Билмадингми, ўша оқшом олий буржларда кезиб юрганимда менда ҳеч қандай "менлик" хаёли йўқ эди, балки бу сўзни айтишнинг ҳеч бир эҳтимоли мавжуд эмас эди! Чунки у даргоҳга элтган ҳам, йўл бошлаган ҳам, истаган ҳам, бағишлаган ҳам фақат унинг ўзи эди.
Сен ажиб бир узоқни кўролмаслигингдан бу борада ўзингнинг кўрлигинг ва нодонлигингни ошкор этдинг. Чунки Тавҳид водийси ёки яккалик ва ёлғизлик гулшанида "менлик" ва "сенлик" томон йўл очдинг, аммо у бу хил иккилик васфидан пок турарди. Деган ҳам, берган ҳам, инъом қилиб сочган ҳам, терган ҳам унинг ўзидир! У ёзув "менлик" рангидан пок эди, нағмасида ҳам иккилик оҳанги йўқ эди.
Мен у ерда "сенлик"ни хаёл қилиб, иккилик нақшидан ақл юргизганман. Сендаги бу ҳолат, шуни билки, ғилайликдан, битта нарсани иккита қилиб кўришдан ўзга нарса эмас. Бу хаёлни хотирингдан чиқариб, йўқ қилиб ташла!