А.С. Пушкиннинг "Евгений Онегин" романи қаҳрамони Евгений Онегин — Санкт-Петербургда яшовчи аристократ, зодагонлар уруғининг охирги вориси. У оромли ва бехавотир ҳаёт кечиради, нафақат ёш йигит сифатида ҳаловатда яшашни маъқул кўради, балки дендизм деб аталувчи услуб билан ҳаётга ўз қарашини намойиш қилади. Дендизм жамиятда эстетик ва нафис ҳаёт тарзини, индивидуалликни, мустақилликни қадрлаш билан белгиланади. Бу туйғулар Онегиннинг шахсий ва сиёсий эркинликка интилишига асос бўлиб хизмат қилади.

Қаҳрамоннинг сиёсий эркинликка мойиллиги ўз замонидаги вольнодумлар ва декабристлар билан боғлиқ жамиятларга қизиқишини ҳам кўрсатади. Онегиннинг маданияти ва психологияси, Байрон ва Наполеон каби инсонларга қарши туйғулари унинг замондошлари каби янгича, радикал фикрларни ўз ичига олган эркин шахс бўлганлигини билдиради.

Пушкиннинг романдаги мавзу ва услуби Онегиннинг ички дунёсига тўғридан тўғри ишора қилмай, аксинча, бевосита деталлар орқали унинг ҳис-туйғулари ва қарашларини фош этади. Бу ҳикоя услуби орқали Онегиннинг қаҳрамонлиги ва ички зиддиятлари очиқланади. У ҳаётнинг маъносизлиги, инсонларнинг кераксизлиги ва ҳаётдаги ҳар нарсани шубҳа билан қабул қиладиган демоник бир қиёфада намоён бўлади.

"Қишлоқ" бобларида Онегиннинг демонизми янада ошкора намоён бўлади ва охир-оқибат унинг ҳаётига ҳалокат келтиради. У ўз ёш дўсти Ленскийни дуэлда ўлдириб, яккаланган ва айбига ботган ҳолда яшашга мажбур бўлади. Татьянага бўлган муносабатларда ҳам у ўзининг тўғрилик ва ошкоралик йўлида юриб, унинг юрагига озор беради. Аммо Татьяна ва Ленский каби самимий ва пок инсонлар билан мулоқот қилиш Онегиннинг ички дунёсида маънавий ўзгаришларга олиб келади.

Бу роман орқали Пушкин нафақат Россиядаги ижтимоий ва маданий муаммоларни, балки бир авлоднинг ҳаётий ва маънавий курашларини ҳам тасвирлайди. Онегин каби қаҳрамонлар Пушкин давридаги жамиятда эркинлик, мустақил фикр ва шахсий қадриятлар учун кураш йўлидаги зиддиятларни ёритади.

Евгений Онегиннинг Ленскийни нотўғриликдан ўлдириб қўйиши унга ўзининг демоник индивидуализмининг хатарли ва ҳалокатли эканлигини англатади ва янги ҳаётий кризисга олиб келади. У ҳар куни кўзларида қонли тасвир намоён бўладиган жойларни тарк этиб, Россия бўйлаб саёҳатга йўл олади. Бу нафақат унутувни излаш, балки мантиқсиз ва маъносиз ҳаётдан қочиш мақсадида амалга оширилади.

Онегин Россиянинг тарихий қаҳрамонлик билан боғлиқ жойларига йўналади. Нижний Новгород — Мининнинг ватани, Волга бўйларидаги Разин ва Пугачев ҳақидаги афсоналар, Кавказ — эркинлик ўчоғи, ва Таврида ярим ороли — Пушкин ва Мицкевичнинг сўнгги манзили. У ўзи кўришни, Россияда маъноли ва тарихий аҳамиятга эга бўлган ҳаракатлар учун умидлар бор-йўқлигини билишни хоҳлайди. Узоқ саёҳатларининг натижалари унга қайғу ва маъюсликни келтиради. Россиянинг қаҳрамонлик даври ўтмишда қолгандек, ҳозирги замон эса майда-чуйда манфаатлар ва савдонинг ҳукмронлигида.

Шундай кайфиятда Онегин Петербургга қайтади ва у ерда Татьяна билан учрашади. Энди Татьяна улкан ўзгаришни бошидан кечирган — у княгиня ва юксак жамиятнинг «закончи»си бўлган. Романнинг якун қисми эса зиддиятли. Бир томондан, Онегиннинг қалбида қайта жонланган муҳаббат унинг маънавий янгиланиши имкониятини кўрсатади. Аммо бу умидсиз муҳаббат Онегинни ҳалокат чўққисига олиб келади. У княгиня Татьянадан муросасиз ва қалбини езувчи рад этишни эшитади, сўнгра муж-генералнинг (Пушкиннинг «Тош меҳмон»даги Командор статуясини эслатувчи) кутилмаган пайдо бўлиши билан юзма-юз келади.

Аммо Пушкин учун муҳим бўлган жиҳат — Онегиннинг маънавий тикланиш имконияти. Асардаги ҳақиқий қаҳрамон — айнан Онегин эмас, балки "суперқаҳрамон" тушунчасини ифода этувчи замонавий инсоннинг ўзи. Шу нуқтаи назардан Ленский, Онегин ва муаллиф-қаҳрамон (уларда демоник хусусиятлар ўтиб кетган) бу «суперқаҳрамон»нинг ҳар хил томонларини намоён қилади.

Пушкиннинг "Евгений Онегин" асарида замонавий инсоннинг зиддиятли онги, унинг жамият билан курашувчан муносабатлари ва маънавий изланишлари ўрганилган. Бу жараён рус адабиётининг XIX асрдаги асосий ривожланиш йўналишини аниқлаб берди ва келажакда Лермонтовнинг Печоринидан тортиб Достоевский ва Толстой қаҳрамонларигача бўлган галереяни яратишга асос солди.

Адабиётлар:

Белинский В.Г. Сочинения Александра Пушкина. Статья восьмая // Белинский В.Г. Полн. собр. соч. М., 1955. XVII;
Писарев Д.И. Пушкин и Белинский // Писарев Д.И. Соч. М., 1956. Т.З. С.306-338;
Ключевский В.О. Евгений Онегин и его предки // Ключевский В.О. Исторические портреты. М., 1990;
Семенко И.М. Эволюция Онегина (К спорам о пушкинском романе) // Русская литература. 1960, №2;
Непомнящий В. Начало большого стихотворения // Непомнящий В. Поэзия и судьба. Над страницами духовной биографии Пушкина. М., 1987;
Лотман Ю.М. Роман А.С.Пушкина «Евгений Онегин». Комментарий. Л, 1983;
Бочаров С.Г. Французский эпиграф к «Евгению Онегину» (Онегин и Ставрогин) // Московский пушкинист. М., 1995.

Абу Муслим тайёрлади