Мигель де Сервантес Сааведранинг «Хитроумный идальго Дон Кихот Ламанчский» (биринчи қисм — 1605, иккинчи қисм — 1615) романи қаҳрамони — Рыцарь Печального Образа ёки Рыцарь Львов бўлган Дон Кихотдир.

Ҳикояда Ламанчада яшовчи, рыцарлик романларига ишқибоз ва уларда тасвирланган воқеаларга ҳақиқат деб ишонган Алонсо Кихано исмли идальго ўзига Дон Кихот номи бериб, саёҳатчи рыцарьга айланади. У дунёдаги ёмонлик ва ноҳақликларга қарши курашишни, заифларни ҳимоя қилишни мақсад қилиб қўяди. Эски зирҳлардаги Дон Кихот ўзи билан содиқ ёрдамчиси Санчо Панса билан биргаликда қишлоғидан чиқиб, саргузаштлар излайди. Дон Кихотнинг атрофдаги воқеликка бўлган қарашлари рыцарлик романларидан таъсирлангани боис, у кўплаб кулгили ва ачинарли ҳолатларга тушиб қолади. Масалан, у шамол тегирмонларини аждарлар деб ўйлайди, қўйлар подасини катта қўшинга ўхшатади, ва йўлдаги корчомни ўзига кўра қалъа деб билган.

Дон Кихотнинг ташқи кўриниши (камбағал зирҳдаги озғин ва рангпар одам Россинант исмли кексайган отда), унга ҳамроҳ бўлган қўпол ва тўлишган Санчо Пансанинг ташқи кўриниши билан ажойиб тарзда контраст ташкил этади. Дон Кихотнинг ғалати ҳаракатлари унинг атрофидаги одамларга ҳазил туйулиб, уни жинни деб аташга сабаб бўлади. Дон Кихот ёвуз сеҳргарлар дунёни туманлаштириб, яхши одамларнинг қилмишларини йўқ қилиб, ёмон одамларнинг ҳаракатларини ёритиб, уларни улуғлайди, деб ишонади ва уларга қарши курашишни ўзининг асосий вазифаси деб билади.

Дон Кихотнинг хатти-ҳаракатлари аксар ҳолларда тескари натижа беради. Масалан, у бир чўпонни унинг хўжайинидан ҳимоя қилишга уринганда, хўжайин қаҳрга тўлиб, чўпонни янада қаттиқроқ жазолайди. Худди шундай, у адолат йўлида маҳкум қилинган маҳбусларни озод қилади, лекин улар озодликка чиқиши биланёқ уни тошбўрон қилади. Бу ҳолатларда Дон Кихот яхши ниятда бўлса-да, кўпроқ зарар етказади ва шу сабабли уни салбий қаҳрамон сифатида ҳам кўриш мумкин.

Дон Кихот рыцарлик романларига қаттиқ берилиб кетган бўлса-да, бошқа мавзуларда донолик ва ақл-заковатни намоён этади. У адабиёт, тарбия, ҳукумат, эркинлик, уруш ва тинчлик ҳақида сўз юритганда гуманист олим сифатида ўзини кўрсатади, ҳатто муаллифнинг альтер эгоси сифатида гавдаланади. Дон Кихот ўзининг ёрдамчиси Санчо Панса учун мураббийга айланади ва унинг хаёлий Баратария оролига губернатор бўлган даврда унга маслаҳатлар беради.

Романнинг иккинчи қисмида Дон Кихот воқеликни асл ҳолатида тушуна бошлайди. Шу билан бирга, унинг атрофидаги одамлар ҳам Дон Кихотнинг девонасига айланиб, унинг афсоналарга хос рицарлик ҳикояларини тасвирлашга уринади. Бакалавр Самсон Карраско, Дон Кихотни қишлоққа қайтариш мақсадида, уни мағлуб этиш учун ўзини саёҳатчи рыцарь қилиб кўрсатади.

Монтесинос ғори ҳақида эшитиб, Дон Кихот у ерга боришга бел боғлайди. У ғорда учраган сеҳрли дунё ҳақида ҳикоя қилиб, худди ўзи қасддан девоналик қилиб кўрсатгандек тасаввур уйғотади. Дон Кихот ўзини рыцарлик романларидаги қаҳрамонларга ўхшатиб, тоғларда муҳаббат вафодорлигига қасам ичади, ва бу ҳам унинг ақллироқ бўлганини кўрсатади.

Иккинчи қисмда Дон Кихот ва Санчо Панса реал воқеаларга ҳам дуч келишади: улар Барселонада турк кемаси ва Роке Гинарт исмли йўлтосар билан учрашишади, ва «говоратчи бош» ҳақидаги сирли ҳодисаларга гувоҳ бўлишади, бу эса нафақат Дон Кихот ва Санчони, балки бошқа меҳмонларни ҳам ҳайратга солади.

Сервантеснинг "Дон Кихот" асаридаги қаҳрамоннинг саргузаштлари, унинг катта саргузаштларга бўлган орзуси, ўзига хос воқеликка айланганда ва бакалавр Самсон Карраско, ўзини "Оқ Ой Рыцари" қилиб кўрсатиб, уни мағлуб этганда якунланади. Дон Кихот Ламанчга қайтиб, ўзининг рыцарлик қилмишларидан воз кечади ва ўзини девона бўлганини тан олади. Унинг ўлимини дўстлари ва яқинлари аза билан кутиб олишади. Дон Кихотнинг кўп қиррали ва мураккаб образи унинг нутқида акс этади. Дон Кихот рыцарлик романларига тақлид қилиб, ўзининг дўстона нутқи ва гумонсиз тилдаги муомалалари билан ўзининг ғояларини очиб беради.

Асарга турли даврларда берилган баҳо ва унинг маъноси вақт ўтиши билан ўзгарган. Бошланғич танқидчилар Дон Кихотни ёлғизгина комик қаҳрамон, рицарлик романларига пародия сифатида қараган. Бу нуқтаи назар эрта инглиз маърифатпарварлари томонидан ҳам қўллаб-қувватланган, улар Дон Кихотни фақат кулгили ва гўё "ақлсиз" одам сифатида кўришган. Аммо кейинроқ Филдингнинг қарашида Дон Кихот илтифот ва раҳмга лойиқ қаҳрамонга айланди.

19-асрда рус адабиётида Дон Кихот образыга алоқадор ассоциациялар пайдо бўлди, унда "шамол тегирмонлари билан кураш" ибораси ва "донкихотчилик" сўзи пайдо бўлди. Кейинроқ, Дон Кихотни идеализм ва тарихий воқеликдан узилганлик тимсоли сифатида кўриш бошланди. Тургенев Дон Кихотни ўзи учун қурбонлик қилишга тайёр бўлган, ҳақиқат ва адолат тарафдори деб билади. Унинг бу сифатлари Дон Кихотнинг "зулмсизлиги"ни тасвирлайди.

Достоевский эса Дон Кихотни "тоза қалб ва катта юракли инсон" деб билиб, уни "насроний адабиётидаги энг гўзал қаҳрамонлардан бири" сифатида эътироф этади. Дон Кихотнинг таъсири остида князь Мишкин каби образлар яратилди. 20-асрда Испаниядаги фалсафий ва сиёсий қарашларда Дон Кихот образи катта аҳамиятга эга бўлди. Унамуно Дон Кихотни миллий тимсол деб ҳисоблаб, уни Сервантес томонидан ноўрин қиёфада тасвирланганини айтган. Унга кўра, Дон Кихот ҳақиқий иймон тимсоли сифатида, христианликнинг ҳақиқий тимсоли сифатида талқин қилинган.

Франко даврида Дон Кихот Испаниянинг миллий рамзи ва "испан руҳи" тимсолига айланди. Баъзи испан тадқиқотчилари экзистенциалистик нуқтаи назарга таянилиб, Дон Кихотнинг ҳаракатларида ўз эркинлигини намоён этиш истагини кўришди. Бугунги замонавий танқидда, айниқса постмодернистик нуқтаи назардан Дон Кихот ўзини адабий қаҳрамон сифатида англаб, ўзига хос шахсият ва руҳий озодликни тадқиқ қилиш учун саёҳатчи рицарь сифатида дунёни кезади.

Адабиётлар:

Гейне Г. Введение к Дон Кихоту // Собр. соч. М, 1958. Т. 7;
Шеллинг Ф. Философия искусства. М., 1966;
Тургенев И.С. Гамлет и Дон Кихот // Собр. соч. М., 1956. Т. 11;
Достоевский Ф.М. Дневник писателя за 1877, сентябрь // Полн. собр. соч. Л., 1984. Т. 26;
Асорин. Путь Дон Кихота // Асорин (Хосе Мартинес Руис). Избр. произведения. М., 1989;
Любимов Н.М. Сервантес — мастер слова // Сервантес и всемирная литература. М., 1969;
Любимова Е.Н. Сервантес и Тургенев // Там же; Бэлза С.И. Дон Кихот в русской поэзии // Там же;
Alter R. Partial magic. California, 1975;
Диас-Плаха Г. От Сервантеса до ваших дней. М., 1981;
Багно В.Е. Дон Кихот Ламанчский — Рыцарь Печального Образа — Алонсо Кихано Добрый (к истории бытования сервантесовского образа в мировой литературе) // Сервантесовский чтения. Л., 1985.

Абу Муслим тайёрлаган