И.В. Гётенинг «Фауст» фожиаси қаҳрамони (I қисми — 1806, II қисми — 1825-1831). Фауст образининг манбаси халқ китоби билан бир қаторда, Симон-маги ҳақидаги афсона бўлган. Гёте қўғирчоқ театри саҳналаштирувларини ҳам кўрган, у ерда кўпинча шайтонга жонини сотган ва умрининг охирида дўзахга олиб кетилган сеҳргар ҳақидаги ҳикоя ўйналган. Гётенинг Фаусти ўз прототипларига жуда кам ўхшайди. Бу улкан, ҳамма соҳаларни қамраб олган шахс бўлиб, ўрта асрлар эмас, балки Уйғониш даври инсон сифатида тасвирланади. Бежиз эмас, кейинги даврнинг бутун маданияти О. Шпенглер томонидан «фаустча» деб белгиланган.

Фауст — ўзини ноёб шахс сифатида англаган қаҳрамондир. Шунинг учун у ўтган ҳаётидан қониқмаган, илм имкониятларидан хафа бўлиб, беқиёс ва мутлақни билишга интилган. Шу билан бирга, у фаол инсон бўлиб, Библиянинг бошланғич сўзларини ўзгача таржима қилишни таклиф қилади: «бошида сўз бўлган» эмас, балки «бошида амал бўлган» деб айтмоқчи бўлади. Фауст инсон устидаги Худо тажрибасининг объектига айланади, чунки у фавқулодда инсон бўлиб, номаълумни билишга жасорат қилади, сайланганлик муҳри билан белгиланган. Мефистофель Фауст ҳақида шундай дейди: «У курашга шошилади ва тўсиқларни мағлуб қилишни яхши кўради, узоқдаги мақсадни кўради ва осмондон юлдузларни, ердаги энг яхши лаззатларни талаб қилади. Ва унинг руҳи асрлар давомида тинчланмайди, қаерга олиб боришидан қатъи назар, унинг изланишлари давом этади». Шундай инсон Худога бефарқ эмас. Олий қудратли Худо Мефистофельнинг тажрибаси муваффақиятсиз бўлишига ва шайтон Фауст орқали инсонни ночор ва яратувчи хатоси деб исботлай олмаслигига ишонади. Мефистофель Фаустнинг олдига унинг ноумидликда, ўзини ўлдириш арафасида турганида келади. Фақат уйғонган баҳор табиати, нафис қўшиқ унини захарли идишдан қўлини олиб қочади.

Фауст қариб қарийган ва ҳаётни янгитдан бошлашни хоҳлайди. У шундагина борлиқнинг маъносини тушуниши ва ҳаёти давомида топмаган манфаатни жамиятга келтириши мумкин. Ҳар қанча обрў ва эътирофга эга бўлса-да, Фауст янги билимлар излаш учун ҳар қандай сеҳрга ва ҳар кимга мурожаат қилишга тайёр. Унинг интилишлари чексиз ва қўрқмас, шу сабабли у Мефистофель билан битим тузади. Битим шартлари оддий: Фауст ўз ҳаётининг ҳар қандай лаҳзасини чиройли, орзу қилинган дам деб эътироф этганда, у шайтоннинг ўлжасига айланади. Биринчи васваса унга ҳашамдор ҳаётни таклиф этади, лекин Фауст тезда Ауэрбахнинг ичкиликхоналарини тарк этади: ичкиликбозлар унга ёқмайди. Иккинчи васваса эса муҳаббат: Мефистофель Фаустга ёшликни қайтариб, шаҳвоний ҳузур-ҳаловат унинг олий интилишларидан четлаштиради, деб ўйлайди. Фожианинг биринчи қисмида Фауст ва Маргарита ўртасидаги муносабатлар тарихига бағишланган. Мефистофель яна адашади: Маргаритага бўлган муҳаббати уни ҳалокатга олиб келса ҳам, Фауст ўзини шайтон кутгандек тутмайди. Ўзаро муҳаббатнинг қувончини бошдан кечириб, Фауст зерика бошлайди, аммо буни ўзини ҳам тан олмайди. Маргаританинг акаси ўлдирилиши воқеалар занжирини тезлаштиради: Фауст қочиши керак бўлади, Мефистофель ёрдамида онасини тасодифан ўлдириб қўйган Маргарита қамоққа олиниб, ўлимга ҳукм қилинади. Фауст унга ёрдам бермоқчи бўлади (шайтонга барча қулф ва қўрғонлар бўйсунади), лекин Маргарита ақлини йўқотган ва қочишдан бош тортади.

Иккинчи қисмда Фауст ҳокимият, гўзаллик ва амаллар васвасасига қарши кураш олиб бориши керак бўлади. Мефистофель билан императорнинг саройида бўлиб, молиявий янгиликлар таклиф этади. Кейин, мутлақ гўзалликка интилиб, шайтоннинг сеҳрли кучлари орқали унга Елена Прекраснини чақиришни сўрайди. Мефистофель бутпарастлик оламини бошқаришда ожизлик қилади, ва Фауст сирли дунёда яшайдиган Матерларга мурожаат қилади. Фауст уни йўқликдан қайтаришга муваффақ бўлади, улар турмуш қуришади ва Евфорион исмли ўғил кўришади. У отасининг чексиз интилишларини мерос қилиб олади, бу эса унинг ҳалокатига олиб келади. Елена ҳам Фаустни тарк этиб, ўз дунёсини тарк этади.

Мефистофель яна Фаустнинг олдига қайтиб, уни синовдан ўтказишда давом этади. На бойлик, на ҳокимият ва на шон-шуҳрат уни жалб қилади; у фойдали меҳнатга чанқоқ. Император Фаустга денгиз соҳилидаги ер участкасини тақдим этади, уни ободонлаштириш учун. Мефистофель турли тўсиқлар яратиб, уни икки қария, Филемон ва Бавкиданинг ўлимига сабабчи қилади. Шунга қарамай, Фауст меҳнатга чанқоқлигидан қувонган ва кундалик меҳнатда идеалига эришганини ҳис қилади. Ёшликдан айрилган, кўзи ожиз ва кучсиз бўлган Фауст, ниҳоят ўзини бахтиёр деб ҳисоблаб, Мефистофель кутаётган, унга тақиқланган гапни айтади: «Мен энг олий дамни ҳозир ҳис қиляпман». Фауст ҳаётдан кўз юммоқда, Мефистофелнинг ёрдамчилари унинг қабрини қазишади, шайтон унинг жонини дўзахга олиб кетмоқчи бўлади, лекин омадсизликка учрайди. Олий осмон қудрати Фаустни мағфират қилади, ва унинг жони осмонга кўтарилади. Иккинчи қисм шайтоннинг мағлубияти ва Фаустнинг оқланиши билан якунланади.

Гётенинг фожиаси ва Фауст образи ҳақидаги адабиётлар жуда кенг қамровли. Фауст феномени фалсафий, эстетик ва мистик нуқтаи назардан талқин қилинган, уни сиёсий аллюзия билан боғлашга уринишлар бўлган. Айниқса, иккинчи қисмга баҳо беришда кескин мунозаралар бўлган: мифологик персонажлар билан уйғунлашган Фауст тарихи. Унинг саҳнабоплиги ҳақида адолатли шубҳалар билдирилган. Ҳақиқатда, кўпинча саҳнага биринчи қисм қўйилган, айниқса XIX асрда. Биринчи саҳналаштириш 1819 йилда Монбижу қасрида амалга оширилган. Веймарлик актёр, Гётенинг шогирди Пий Александр Вольф Фауст ролини ижро этган. Кейинчалик машҳур актёрлар диққати Мефистофель образига қаратилади, истисно сифатида Александр Моисси Фауст ролини М. Рейнхардт қўйган спектаклда ижро этган (1910).

Адабиётлар:
Жирмунский В. Гете в русской литературе. Л., 1987;
Гейман Б.Я. «Фауст» Гете в свете исторического перелома на рубеже ХVIII-Х1Х вв. // Ученые записки ЛГПИ. 1961. №14;
Аникст А.А. «Фауст» Гете. М., 1978.

Абу Муслим тайёради