Бола онадан икки хил миназ билан туғилади: бири – есам, ичсам, ухласам,- дейди. Бу – таннинг хумори, булар бўлмаса, тан жонга макон бўлолмайди. Ўзи ўсмайди, қувват топмайди. Яна бирови – билсам экан демаклик.
Нима кўрса, шунга талпиниб, ялтир-юлтир нарса бўлса, унга қизиқиб, оғзига солиб, таъмини татиб кўриб, томоғига, бетига босиб қараб, сурнай-карнай бўлса, товушига интилиб, сал каттаргач, ит ҳурсада, мол товуш чиқарса-да, биров кулса-да, биров йиғласа-да, тура югуриб, “Бу нима?”, “У нима нарса?”, “У нега ундай қилади?”, “Бу нега бундай қилади?” – деб кўзи кўрган, қулоғи эшитганнинг барини сўраб, тиним билмайди. Бунинг бари – билсам экан, кўрсам экан, ўргансам экан деган жоннинг хумори.
Дунёнинг кўринган ҳам кўринмаган сирларини тугаллаб, энг бўлмаса, оз-оздан билишга уринмаса, одамликдан бўлмайди. Билмаган ва билишга уринмаган жон, одам жони эмас, ҳайвон жони бўлади. Азалда Худо таоло ҳайвоннинг жонидан одамнинг жонини йирик яратган, бу – ишора билан яратгани.
Қуввати етмаган, мияси тўлмаган ўша эси кам бола вақтдаги “Бу нима?”, “У нима?” деб, бир нарсани сўраб билсам экан, деган интилиш- нинг уйқу ва овқат истаги сабаб эсдан чиқиб кетадиган хуморимизни, нега энди, эр етиб, ақл киргач, ўрнини топиб – изланиб, эгасини топиб – сўраниб, илмга талпиниш йўлига солмас эканмиз?
Шундай ақлни ўстириб, ўсишимизни юк- салтириб, хуморланиб йиққан хазинамизни кўпайтиш бу – жоннинг емиши эди. Жон тандан ортиқ эди, тан жонга бош уриши керак эди. Йўқ, биз ундай қилмадик, ҳакка- дай шақиллаб, қарғадай қақиллаб, овулдаги гўнгтепадан нари ўтмадик. Жон бизни ёш ку- нимиздан бийлаб – бошқариб юрар экан. Эр етган сўнг, куч энган сўнг биз унга бийлатма- дик. Жонни танга бош урғиздик, ҳеч нарсага кўнгил билан қарамадик, кўз билан ҳам яхши қарамадик, кўнгил айтиб турганига ишонмадик. Кўз билан кўрган нарсаларнинг ҳам сир- тини кўрибоқ тўя қолдик. Сири қалай бўлади деб кўнгилга солмадик, уни билмаган кишининг нимаси кетибди деймиз, бошқа нарсани билмаймиз, айтиб турса ҳам уқмаймиз.
Кўкракда ўт йўқ, кўнгилда ишонч йўқ.
Бизнинг қуруқ кўз билан кўрадиган ҳайвон, молдан нимамиз ортиқ? Қайта бола куни- мизда яхши эканмиз. Билсак-да, билмасак-да, билсак экан деган одамнинг боласи эканмиз.
Эндиликда ҳайвондан ҳам ёмонмиз. Ҳайвон билмайди, биламан деб талашмайди. Биз сира билмаймиз, нодонлигимизни билгичликка бермай, талашганда ўлар-тириларимизга қа- рамай, биз биламиз деб, бўйин томиримизни бўрттириб тортишиб ётамиз.

1891