Тарихий қисса

Миркарим Осим 1907 йилда Тошкент шаҳрида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ўқитувчи (1944), Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (1977). Москвадаги Бубнов номидаги педагогика институтини тутатган (1926—30).
«Янги ариқ» илк қиссаси (1925) Қўқон хонлигини идеаллаштирган асар сифатида босилмай қолган. Дастлабки йирик асари — «Астробод» тарихий қиссаси Алишер Навоий ҳаётига бағишланган. Шундан кейин у Навоий ҳақида туркум қисса ва ҳикоялар ёзган (1937—40). «Тўмарис», «Широқ», «Искандар ва Спитамен», «Темур Малик», «Маҳмуд Торобий», «Ўтрор» каби қиссалар муаллифи. Унинг «Зулмат ичра нур», «Аждодлар қиссаси», «Жайҳун устида булутлар», «Алжабрнинг туғилиши», «Ибн Сино қиссаси», «Синган сетор» сингари асарлари ўзбек тарихий қиссачилигининг юксак намуналаридандир.
М. Шолоховнинг «Тинч оқар Дон» (2-китоб), С. Бородиннинг «Елдирим Боязид» романлари ва Л. Г. Батнинг «Ҳаёт бўстони» қиссаси на бошқа асарларни ўзбек тилига таржима қилган.
Миркарим Осим 1984 йил Тошкент шаҳрида вафот этган. Вафотидан сўнг «Буюк хизматлари учун» ордени билан мукофотланган (2002).

I

Чўл баҳор келинчаги оёғи остига чечаклар билан безалган яшил пояндозини ёйиб ташлаган. Тўрғайлар ҳавода пириллаб кўкламга мадҳия ўқимоқда. Ранго-ранг капалаклар чечакларнинг хушбўй ҳидидан маст. Аллақандай узун оёқли қушлар ўтлар орасида думларини ликиллатиб, катта-катта босиб юради, тошбақалар буришиб кетган хунук бўйинларини ўтларга чўзади, қўнғизлар эса орқаларига қараб юриб, тезакдан ясаган қумалоқларини аллақаёққа юмалатади. Қизғиш-қўнғир бир илон ўт орасидан ўрмалаб келиб, атрофни томоша қилаётгандек қаққайиб қолган юмронқозиққа ташланади, қушларга ўхшаб чирқиллаб турган калтакесаклар қўрқиб кетиб оёқлари билан қумлоқ ерни икки ёнларига чиқариб, тупроқ остига яширинади. Баъзан овуллар яқинидан кўкраклари оппоқ сайғоқлар гала-гала бўлиб чопиб ўтади, ер гумбурлаб кетади.
Орол денгизининг жанубидаги шу бепоён чўлларнинг соҳиби бўлган кўчманчи массагетлар (1) келин кутмоқда. Уларнинг қароргоҳи байрам тусини олган. Ҳар ер-ҳар ерга гулхан қаланган, кийик ва қўй гўшти пишаётган мис қозонлар гўё меҳмонларни сабрсизлик билан кутаётгандек шақир-шақир қайнамоқда.
Қабила бошлиғи Тўмарис ўғли Сипарангизни шак (2) уруғидан Зарина деган бир қизга уйлантирмоқда. Массагетлар келинни олиб келадиган меҳмонларни кутиб олиш тараддудида.
Ёшлар меҳмонларга жой ҳозирламоқда, аёллар овқат пиширмоқда, янгалар ўтов хизматини ўтайдиган узун соябон араваларни безатмоқда…
Чарчаб гулхан ёнида ўтирган ёшлар узоқдан от чоптириб келаётган чопарни кўриб, ўринларидан сакраб туриб кетдилар.
— Келин… келин келаётир,— деб бақирди у ҳарсиллаб.— Қариялар олдинда… дарҳол кутиб олинглар.
Чопар сакраб эгардан тушди-ю, отини қозиққа боғлаб, бир чеккадаги катта гулхан яқинидаги чоллар олдига бориб ўтирди.
Бутун қароргоҳ оёққа қалқиб, азиз меҳмонларни кутишга ҳозирланди. Орадан кўп ўтмай узоқда учи ингичка намат қалпоқ кийган отлиқлар кўринди. Массагет ёшлари шакларга пешвоз чиқиб:
— Хуш келибсизлар, қўноқлар, пойқадамларингизга ҳасанот,— дедилар ва отларини жиловидан ушлаб, эгардан тушишларига ёрдам бердилар.
Шаклар отдан тушиб, массагет қариялари билан кўришганларидан кейин атрофи соябон аравалар билан қуршалган сайҳон жойга, гулдор наматлар устига чордана қуриб ўтирдилар. Мезбонлар қўй терисидан қилинган супраларда пиширилган гўшт, мешларда қимиз келтира бошладилар.
Кун ботгандан кейин келин ва унинг дугоналари тушган узун соябон аравалар етиб келди. Ҳар ер-ҳар ерга қаланган гулханларнинг олови гуриллаб, осмонни ёритиб юборди, ашулаларнинг авжи фалакка кўтарилди. Келин билан келган қизлар ва йигитларнинг ялласи, болаларнинг қий-чуви, хурсандликдан терисига сиғмай қолган кишиларнинг шовқинига қўшилиб кетди. Осмон баравар кўтарилган гулханларнинг ёруғида ўйин-кулги, зиёфат бошланди.
Вақт алла-палла бўлганда куёв билан келинни улар учун белгиланган соябон аравага чиқариш олдидан кураштириб кўришди (3).
Бўйчан, буғдойранг, сочлари тимқора, кўзлари чақнаб турган Зарина ўзининг саҳройи гўзаллиги билан бошқа аёллардан ажралиб турарди. У гулханлар ёруғида давра қуриб ўтирган йигит-қизларга бир қараб олди-да, тўрда, обрўли кампирлар ва чоллар қуршовида савлат тўкиб ўтирган Тўмарисга таъзим қилди, сўнгра қаршисида курашга шайланиб турган чўзинчоқ юзли, кўзлари катта-катта Сипарангизга тикилди. Қиз сочларини рўмолча билан маҳкам танғиб, белини камар билан боғлаб олган эди. У бехосдан келиб, йигитни белидан олди-да, чирпирак қилиб улоқтириб юборди, йигит анча ергача гандираклаб бориб тиззалаб қолди. Келин томондан келган йигит-қизлар хурсанд бўлиб қийқириб юбордилар.
Куёв билан келин пайт пойлаб, бир-бирларининг атрофида анчагача айланиб юришди. Зарина эпчиллик билан Сипарангизга чанг солиб уни чалиб юборди, йигит ёнбоши билан қаттиқ йиқилди-ю, лекин орқаси ерга тегмади, дарҳол сакраб туриб яна олиша кетди.
Бир-бирларини йиқита олмагандан кейин улар ўзларини совутиш учун айланиб юришди. Сипарангиз тетиклангандан кейин тўсатдан қизнинг ўнг қўлига ёпишди-ю, бир силтаб тортиб, хипча белидан маҳкам қисганича кўкрагига кўтариб олди. Қиз чап томонга ташлайди, деб мўлжаллаб турган эди, йигит унинг кўнглидаги гапни англагандай, тиззаси билан қайириб, ўнг томонга ташлади. Шу маҳалгача нафаслари ичларига тушиб кетган куёв томон йигитлари қийқириб юбордилар. Қизнинг яғрини ерга теккан эди, у қизариб-бўзариб ўрнидан тургач, янгалар «Яраш-яраш»,— деб бақириб, келин билан куёвни аравага чиқариб қўйдилар.
Эртаси куни тонготар пайтида ҳаво айниб, қум бўрони бошланди. Ҳамма жониворлар саҳродан келган қум уюрмаларидан ўзларини сақлаш учун ин-инларига беркинди, чўл ҳувиллаб қолди. Қум тўзонидан осмон қоронғилашди, кўчманчилар араваларининг ҳаммаёғини беркитиб олдилар. Бўрон бир соат давом этди, сўнгра қандай бехосдан бошланган бўлса, шундай тез тинди. Соябон араваларнинг олди очилди, одамлар намат устига ёйилган қумларни қоқиб тушира бошладилар. Тўрғайлар ҳеч нарса бўлмагандек, яна чулдираб қўшиқларини айтишга киришди. Офтоб яна жилмайиб, чўл келинчаги устидан яна олтин тангалар соча бошлади. Баҳор наққоши яна қўлига мўйқаламини олиб, табиат қўйнига зебо нақшлар сола бошлади.
Ўғли билан келинига қараб Тўмариснииг севинчи ичига сиғмас эди. Бироқ ойнинг ўн беши ёруғ бўлса, ўн беши қоронғи, деб бекорга айтмаганлар. Бахт осмонида бир парча булут пайдо бўлиб, чўл маликасининг юрагини ғаш қила бошлади. Мамлакат чегарасидан келган чопарлар унинг ҳузурига Эрон шоҳининг элчиси келаётганидан дарак берган эдилар. Кайхисравнинг (4) элчиси ўз мулозимлари билан Ўкузнинг (5) ўнг қирғоғига ўтиб, икки кун йўл юргандан кейин Тўмарис ҳузурига етиб келди. У отини секин юргизиб, устига оқ намат қоплапган катта соябон арава олдида тўхтатди. Шу пайт эгнига ярғоқ теридан камзул кийган, қамарига қилич ва  ўқ-ёй осган намат қалпоқли бир паҳлавон йигит келиб, отнинг жиловидан ушлади ва элчи эгардан тушгунча бир қўли билан олтин узангини ушлаб турди. Худди ўша йигитга ўхшаб қуролланган икки аёл арава ёнига шолча солиб, таъзим қилганларича қотиб қолдилар. Ёши қирқларга бориб қолган, чиройликкина бир аёл араванинг орқасидаги пардани кўтарди-да, белидаги олтин камарга тақилган қиличини авайлаб ушлаган ҳолда палос устига сакраб тушди. Бу аёл массагетлар маликаси Тўмарис эди. Ярқироқ мис болта ушлагаи икки қиз унинг икки ёнига келиб  турди. Элчи Тўмарисни кўргач, икки қўлини ерга қўйиб, ер ўпди-ю, ўрнидан туриб таъзим қилди:
— Шаҳаншоҳи Эрон аълоҳазратлари сен улуғ маликага беҳад салом ва совғалар юбордилар,— деди у баланд овоз билан.— Сенга соғлиқ, туман бойлик ва узоқ умр тилаб қолдилар.
У тумтароқли сўзлар билан Тўмарисни қутлуғлар экан, мулозимлари тилладўз чопон ва ҳарир кўйлаклар тугилган зарбоф бўғчани малика оёғи остига қўйдилар.
Тўмарис совғалар учун миннатдорчилик билдириб, Эрон шоҳининг соғлигини сўради ва элчининг йўлда қандай келганинн суриштирди, сўнгра шолча устига ташланган йўлбарс терисига ўтиришни таклиф қилди. Элчи ва унинг мулозимлари ҳам қатор қилиб солинган пўстаклар устига ўтирдилар. Орадан кўп ўтмай, мезбонлар улар олдига чарм супра ёзиб, пиширилган қўй гўшти, балиқ, ғоз, ўрдак кабоб келтириб қўйдилар. Элчи билан ёнма-ён ўтириб, уни гапга солаётган Тўмарис овқатга манзират қилди.
Элчи овқат еб ўтирар экан, доимий овул ва шаҳарлари бўлмаган массагетларнинг қўй ва йилқилар орасида жуда ибтидоий ҳаёт кечиришига, аёлларнинг эркаклардек қуролланганига, маликанинг оддий одамлар қаторида ўтиришига ҳайрон қолар ва унинг турмушини сернақш кошоналарда, зеб-зийнат ичида яшовчи Эрон шоҳининг ҳаёти билан солиштирарди: «Шуям малика бўлди-ю, — деб  ўйларди у:— ўз фуқаролари билан ёнма-ён ўтириб овқат ейди, сочлари ўсиб елкасига тушган йилқичилар қўл чўзиб, унинг олдидан ёғлиқ гўштни олиб ейдилар, на остида олтин тахти бор ва на бошида тожи. Аёлларнинг эркаклар билан ёнма-ён ўтириб, бир-бирларига гап отиб, гўшт чайнашларини қаранг. Бу хотинларнинг эрлари рашк нима эканинп билмасалар керак. Тавба, аёл киши ҳам қурол тақадими? Буларда на қул бор ва на хизматкор, ҳаммалари топганларини ўртада баҳам кўрадилар. Ёввойи халқ-да! Қул бўлишдан бошқа нарсага ярамайди булар!»
Кайхисрав элчисини юбораётганда унга: «Агар Тўмарисни хотин қилиб олсам, унинг фуқароси ўз-ўзидан мснга қарам бўлиб қолади, урушиб ўтиришга ҳожат қолмайди. Сенинг вазифанг  менинг шу режамни рўёбга чиқаришга ёрдам беришдан иборатдир, тушундингми?» — деган эди.
Элчи ҳозир ўз подшоҳининг топшириғини бажариш учун бутун айёрлигини ишга солар, тилёғламалик қилиб, Тўмарисни мақтаб кўкларга кўтарар эди:
— Оламда шу маҳалгача ҳеч бир заифа шундог улуғ мамлакатга ҳукмдор бўлмаган, ер юзи сендек адолатли маликани кўрмаган,— дерди у кекирдагини чўзпб.— Офтоб тангриси сенга ҳам ҳусн берибдур, ҳам шон-шавкат. Агар сен ўз тақдирингни бизнинг шаҳаншоҳ тақдири билан боғласанг, дунёда ҳеч бир подшоҳ бизга бас келолмайдур. — Шу зайлдаги тумтароқли гаплардаи кейнн ўз мақсадинн очиқ баён этди: — Мен ёлғиз элчи эмас, совчи ҳам бўлиб келдим. Шаҳапшоҳи олам сенга ғойибона ошиқ бўлганлар.
Тўмарис овқат сйишдан тўхтаб қолди.
— Не дединг? Совчи бўлиб?
У Эрон шоҳининг қандай ниятда зканини энди тушуниб олган эди.
— Ҳа, совчи бўлиб,— такрорлади элчи бош эгиб. — Эринг ўлганига бир йилдан ошди, ҳали ёшсан, гўзалсан. Фақат шаҳаншоҳи олам Кайхисрав каби улуғ ҳукмдорга муносиб қаллиқдурсан.
— Нима, унинг хотинлари ўлиб, ўзи сўққабош бўлиб қолдими?
— Йўқ, хотинларинииг ҳаммаси соғ-саломат. Ул кишига куёвга чиқсанг, сен бош  хотин, барча хотинлари сенинг чўринг бўладилар.
Тўмарис қошларини чимириб, ўйга толди. Агар у шоҳнинг совғаларини ва таклифини қабул қилса, халқининг бошига қандай кунлар келишини кўз олдига ке.ттириб, даҳшатга тушди.
— Шаҳаншоҳ менга эмас, менинг юртимга, бойлигимга ошиқ бўлгандир,— деди Тўмарис заҳарханда қилиб. Мен эмас, шу сербарака юртим унга керак бўлиб қолган. Сиз, элчи жаноблари, ўз тождорингизга бориб айтинг: мен унинг таклифини қатъий рад этаман. Мен унга қаллиқ бўлишни, ўз элимни унга қул қилиб топширишни истамайман.
— Шаҳаншоҳнинг таклифларига рад жавоб боришдан аввал саркардалар ва улуғ оқсоқолларингнинг маслаҳатини олишинг, ўйлашиб кўришинг керак эди,— деди элчи Тўмариснинг  ўнг қўлида ўтирган намат қалпоқли, яргоқ теридан камзул кийган кишиларга истеҳзо аралаш назар ташлаб.
— Бу тўғрида ўйлаб бош қотиришнинг ҳожати йўқ,— деди уруғ оқсоқолларидан бири. — Юртимизнинг улуғи рост гапни айтди. Ҳукмдорингга бориб: «Тўмарис сенга хотин, улуси қул бўлишни истамас эмиш», деб айт. Агар шаҳашноҳ бизга мсҳмон бўлиб келса, яхшилаб зиёфат қиламиз, оёғига қирқ қўчқор сўямиз. Аммо қилич билан келса, бари аскарларини қириб ташлаб, уларнинг қонини ўзига ичирамиз.
— Улуғ шаҳаншоҳи Эроннинг шаъниларига ярашмайдиган гап бўлди,— деди элчи бўғриқиб кетиб. У қаттиқроқ бир гап айтмоқчи эди-ю, аммо ғазаб билан тикилиб тургаи чеҳраларни кўриб, тилини тишлаб қолди.— Улуғ тождор мени яхши ният билан юборган эдилар. Сизлар улуғ шаҳаншоҳнинг эзгу ниятларини пайқамадингиз. Бунинг оқибати сиз учун хайрли бўлмас.
— Агар элчи бўлмаганингизда, шул гапни айтган оғзингизни қум билан тўлдирар эдим. Қаерда эканлигингизни унутманг, жаноб! Орқа-ўнгингизга қараб гапиринг. Шаҳаншоҳи Эроннинг нияти бизга маълум бўлди,— деди ҳамон жаҳлдан тушмаган Тўмарис.— Бошимиздае зар сочганларингда ҳам биз эрқинликни қулликка алиштирмаймиз.
Дастурхон атрофида ўтирганлар:
— Рост гап!
— Ватандош аёлларимизнинг гапи бундай бўлади— деб Тўмариснинг сўзини маъқулладилар.
Шу пайт узокдан от дупури ва йигит-қизларнинг қийқириғи эшитилиб қолди. Элчи хавотирланиб, чанг-тўзон кўтарилган томонга қаради.
— Қўрқманг, ўғлим Сипарангиз ўз қайлиғи ва дўстлари билан шикордан қайтиб келаётир,— деб элчини тинчитди Тўмарис.— Яхшики бояги гапларингизни ўғлим эшитмади, йўқса, терингизга сомон тиққан бўлур эди! Қизиққон, ғайратли йигит у.
Бир лаҳзадан сўнг чўл шамолидан юзлари бир оз қорайгап, кўзлари чақнаган, қора сочли уч чиройли қиз  билан уч барваста йигит отларидан сакраб тушдилар ва Тўмариснинг олдига икки 0қ қуйруқ кийикни келтириб қўйдилар. Қизларнинг ҳам, йигитларнинг ҳам белларида ўқ-ёй ва садоқларида ўқлари бор эди.
Элчи ўрнидан туриб, юзлари чўзинчоқ, кўзлари катта, новчадан келган Сипарангизга таъзим қилди ва тумтароқли сўзлар билан  ўзининг кимлигини эълон қилиб, унинг соғлигини сўради. Сипарангиз у билап сўрашиб бўлгандан кейин, қайлиғи билан элчининг сўл томонига, йўлбарс териси устига ўтирди.
Тўй куни Сипарангиздан йиқилгани учун унга итоатгўй бўлиб қолган Зарина эрининг ёнида одоб сақлаб, унинг сўзларига қулоқ солиб ўтирар, ундан олдин гап бошлашни ўзига эп кўрмас эди.
Сипарангиз элчининг йўлда қандай келганлигини сўради, элчининг батафсил ҳикоясини тинглагандан кейин такаллуфсизлик билаи Эрон шаҳаншоҳининг бойлиги, унинг қанча мулозим ҳам қуллари, неча хотини борлиги на ҳоказоларни суриштира бошлади. Элчи хинага бўялган соқолини сийпаб кулимсираркан, саволларга батафсил жавоб бериб, шоҳнинг саройидаги урф-одатлар билан уни таништирди. Ёшлар Эрон шоҳининг кўз кўрмаган, қулоқ эшитмаган зеб-зийнат ичида яшаши, ичкилик базмлари тўғрисидаги ҳикоясини завқ билан тинглаб ўтирдилар.
— Шаҳаншоҳ зиёфатига таклиф этилган зардўз чопонли аъён-амалдорлар, ҳарир кийим кийган меҳмонлар, бегона юрт элчилари аввал олтин тахт устида ўтирган шоҳи оламга таъзим қилиб, ўзларига кўрсатилган ерга ўтирадурлар. Этакларини бар урган эпчил баковуллар ош тортар экан, белларига қирқтадан қўнғироқ таққан ёш соқийлар уларга олтин пиёлаларда шароб тутадилар, Бир тарафда созандалар…
Элчининг гапига диққат билан қулоқ солиб ўтирган бир йигит унинг сўзини охиригача тинглаб:
— Сиз шароб деган сўзни ишлатдингиз, бу нима, бизга тушунтириб беринг,— деди.
— Шароб узум сувидаи тайёрланадиган ажойиб ичимлик, ўзи хуштаъм, бир коса уриб олсангиз, вақтингиз чоғ бўлиб, кулаверасиз.
— Ажойиб нарса экан,— деди бояги йигит сўлакайини оқизиб.
Тўмарис қовоғини солиб ўтирар, ёшлар элчининг ҳикоясини завқ билан тинглаётганига ғаши келарди. Сипарангиз Тўмариснинг авзойига қараб, ўзи йўқлигида онасининг кайфини бузган бир гап ўтганини пайқади.
Эртасига у нима бўлганини сўраб-суриштириб билиб олди. У шоҳнинг таклифинп онаси қатъиян рад этганини эшитиб, хурсаид бўлган эса-да, бироқ элчига нисбатан қаттиқ чора кўрилмаганига ҳайрон қолди.
— Элчининг қулоқ-бурнини кесиб жўнатиш керак, — деди у қатъий қилиб.
— Бундай қилиш ярамайди. Элчида айб йўқ. У ўз қулоғига қуйиб қўйилган гапларни гапирди, холос. Яхшиси, келтирган совға-саломини қўлига бериб жўнатамиз, шунинг ўзи шоҳга тарсаки бўлиб тушади,— деди Тўмарис.

II

Марғиёнани, Сўғдияни  (6) ишғол қилган Кайхисрав ўз қўшини билан Ўкузнинг чап қирғоғига келиб чодир қурган эди. У Тўмарис ҳузуридан қайтиб келган элчисининг маърузасини тинглаб, макр-ҳийла билан массагетларни асорат занжирига тушириш мумкин эмаслигини пайқади ва қурол кучи билан уларни итоатга келтиришга аҳд қилди.
Орадан кўп ўтмай, Тўмариснинг айғоқчилари, Кайхисравнинг катта қўшини Ўкуздан ўтиш тараддудида, эронийлар ёғоч ва қамишлардан соллар ясамоқдалар, деб дарак топиб келдилар. Тўмарис жанг кўрган доно чоллар, аёлларни чақириб кенгаш ўтказди. Чоллардан бири дарҳол ўқ-ёй билан қуролланган мерганларни дарё бўйига юбориб, кўприк қураётган эронийларни ўққа тутишни, ўнг қирғоққа ўтишларига имкон бермасликни маслаҳат берди. Сипарангиз бу таклифга қарши чиқди:
— Бундай қилсак, хоразмийлар, Яксартнинг (8) нарёғидагн шаклар нима дейдилар, биласизми? Массагетлар эронийлар билан тўқнашишдан қўрқиб, уларни дарёдан ўтказмадилар, узоқдан уларни ўққа тутиб, кўприкларни, солларни бузиб ташладилар, деб айюоҳанонс урадилар. Бундан сўнг биз нима деган одам бўламиз, қандай қилиб бош кўтариб юргаймиз. Яхшиси, эронийларга элчи юбориб, биз кўприк қуриб, дарёнинг бу бетига ўтишингизга тўсқинлик қилмаймиз, ўтиб олганингпздан кейин сиз билан жанг қилишга тайёрмиз, дейишимиз керак.
— Гапнинг ўғил боласи мана бундоқ бўлади,— деб унинг сўзини қувватлади ёшроқ бир йигит.
Тўмарис ҳам жанговар массагет элининг обрўсини сақлаб қолиш мақсадида ўғлининг гапини маъқуллаб, чолнинг таклифини рад этди.
Шундан сўнг Амунинг ўнг қирғоғидаги бепоён чўлистонда биридан бири даҳшатли воқеалар юз бера бошлади. Жанговар йигитларнинг тантилиги уларга жуда қимматга тушиб кетди.
Кайхисрав ўзининг отлиқлари ва оғир қуролли пиёдаларини  дарёдан монесиз олиб ўтгач, дарҳол массагетлар устига юриш бошлади, лекин бир ҳафта юрса ҳам уларни учратолмади. Кўчманчиларнинг эронийларни бепоёп чўллар ичига олиб кириб, уларни сувсиз, озиқ-овқатсиз қолдириб, тор-мор қилиш ниятида эканликлари маълум бўлиб қолди. Ёз бошланиб, кунлар исиб кетган, майсалар қовжираб, сарғайиб қолган эди.
Кайхисрав кенгаш чақириб, тажрибали чолларнинг маслаҳатини эшитмоқчи бўлди.
—  Балиқ дарёда ўзини қандай сезса, бу лаънати кўчманчилар ҳам шу сувсиз чўлларда ўзларини шундай сезадилар, — деди кекса жангчилардан бири.— Чўл-биёбои уларнинг ўз бағрида ўстирган меҳрибон онаси, биз учун эса ўгай онадан баттар. Массагетлар қаерда булоқ, қаерда қудуқ бор, яхши биладилар…
— Хўш, уларни тор-мор қилмоқ учун қандай чоралар кўришни тавсия этасиз?— деди ипак чодирнинг тўрида ўтирган Кайхисрав нохушланиб. Унинг эгнида подшолик аломати бўлган тўқ қизил кимхоб чопон, қўлида жавоҳирлар билан безалган асо, бир мулозим узун елпиғич билан тинмай елпиб турарди.
— Уларни тор-мор қилмоқ учун шундай бир найранг ишлатмоқ керак. Қўшинимизни учга бўлиб, бир қисмини орқада қолдирсак ва уларни озиқ-овқат, шароб-ноб билан мўл кўл таъмин этсак… Қолган икки қисм билан юришни давом эттирсак.
Эрон шоҳи кўпни кўрган кекса жангчининг макр-ҳийладан иборат бўлган режасини завқ билан тинглаб ўтирди. Соддадил массагетлар дарёдан ўтишимизга монелик қилмай, мардлик кўрсатди-ю, бизлар ҳийла ишлатиб, номардлик қиламизми?»— деган фикр кўнглининг кўчасига ҳам келмасди. Ироқ ва Мисрни, Ўрта Осиёнинг жанубий қисмини қурол ва олтин, макр-ҳийла билан босиб олиб, буюк Эрон (Аҳмонийлар. ХДК изоҳи) давлатини барпо этган бу шуҳратпараст шоҳ мақсадига эришиш йўлида ҳар қанақа номардликлардан тап тортмасди.
У аскариннг учдан икки қисмини бошлаб илгарилаб кетди, орқароқда қолган жангчилари худди зиёфатга тайёрланаётгандай ипак чодирлар қуриб, ер ўчоқлар қазий бошладилар. Ўз айғоқчилари орқали бундан хабар топган Тўмарис асосий қўшиндан ажралиб орқада қолган душман қисмини тор-мор этиш пайига тушди. У аскарларининг учдан бир қисмини ўғли Сипарангизга топшириб, буюрди:
— Сен уларни тўзғитиб юборгандан кейин ҳаялламай, дарҳол Кайхисравга орқа томондан от сол, биз манглайидан урамиз. Қуёш тангриси бизни ёрлақаса, шаҳаншоҳи Эрон аскарлари қуршовда қолган жайронлардай, қочгани жой тополмай қолгайлар. Уқдингми?
— Уқдим,— деди ўғли ва уққанини кўрсатиш учун онасининг айтган гапларини такрорлади.
— Бор, ўғлим, Қуёш тангриси мададкоринг бўлсин.
Массагет отлиқ аскарлари орқада қолдирилган эронийлар қароргоҳига бостириб кирганларида улар энди овқатларини сузиб, шароб тўла мешларни дастурхон ёнига келтириб қўйган эдилар. Қисқа жангдан сўнг эронийлар орқаларига қарамай қочдилар. Уларнинг бир қисми қиличдан ўтқазилди, бир қисми қўлга туширилди.
Асир тушган бир эроний сўроқ вақтида Сипарангизга шундай деди:
— Улуғ саркарда экансиз, бизни ғафлатда қолдириб, устимизга бало-қазодай бостириб келиб қолдингиз. Биз энди базми жамшид бошлаган эдик. — У шароб тўла мешларга ва заррин косаларга, овқат сузилган товоқларга ишора қилди.— Булар бизга эмас, сизларга насиб қилган экан.
— Овқатларингиз, шаробларингиз ўзингизга буюрсин, бизнинг зиёфат емоққа вақтимиз йўқ, — деди Сипарангиз шароб сузилган косаларга қараб, аммо ўзининг бир тотиб кўргиси келиб турарди.
— Йигитлар йўл юриб, жанг қилиб чарчади, отлар ҳам толиқди, уларга бир оз дам бермоқ керак,— деди ёш сардорнинг йигитларидан бири. — Тамадди қилиб, сўнг дарҳол отланамиз.
— Тўғри, озроқ дам олайлик, тамадди қилайлик,— дейишди қорни очган йигитлар дастурхонлардаги ноз- неъматларга қараб.
Сипарангиз иккиланиб қолди, кейин:
— Ҳой, чол,— деди асир эронийга қараб.— Бошинг учун рост сўйла, овқат ва шаробларга заҳар солинган эмасми?
— Ўзимиз емоқчи бўлган овқатга нега заҳар солайлик? Нима, ўзимизга ўзимиз душманмизми? Барча худоларнинг худоси Аҳурамаздани (9)  шафе келтириб қасамёд  этаманки, биз бу ноз-неьматларга заҳри қотил солганимиз йўқ.
— Сўзларингнинг тўғрилигини исботлаш учун булардан еб-ичиб кўр-чи!
Асир шароб ичиб, товокдаги гўштдан еб кўрсатди. Қўлга туширилган бошқа эронийларга ҳам шароб ичириб, овқат едириб, уларнинг эаҳарланмаганига қаноат ҳосил қилгандан сўнг, йигитлар дастурхонлар  ёнига ўтирдилар-да, шаробларни нўш этиб, пишириб қўйилган  гўштларни тушира кетдилар. Ўткир шароб умрида ичкилик ичмаган ёшларга дарров таъсир қила қолди. Улар ҳиринглашиб, бир-бирлари билан аския қила бошладилар. Қоровулга қўйилган отлиқлар ҳам бенасиб  қолмасинлар, деб уларга овқат ва май обориб бердилар. Бир оз овқатланиб отланмоқчи бўлган йигитлар оғизларига ичкилик тегиши билап хурсандчиликка берилиб, қанча вақт ўтганини билмай қолган эдилар.
Кайхусравнинг муддаоси ҳам шу эди. Массагетлардан қочпб қутулган эрои отлиқларидан баъзилари Кайхисрав ҳузурига етиб бориб, қароргоқда рўй берган ҳодисалардан уни воқиф қилгач, у отининг бошини орқага бурди, анқаниб қолган юмронқозиқ устига ташланган илондек Сипарангиз қўшинига бирдан ҳужум қилди. Қоровул бўлиб турган ширакайф аскарлар эронийларнинг етиб келганларини пайқамай қолдилар. Қисқа жангдан сўнг душман уларни қириб ташлади. Базм қуриб ўтирган йигитларнинг баъзилари жанг суронини эшитгач, ўринларидан тураман деб, гандираклаб йиқилиб тушди, отларига етиб олганлар қиличларини қинидан суғуришга улгуролмадилар. Баъзи ёшлар жанг кўрган аскарларнинг сўзига кирмай, отларига дам бериш учун айилни бўшатиб қўйишган эди, шу сабабдан отларига минишлари билан эгар қийшайиб, отларнинг қорнига келиб, ўзлари бошлари билан ерга санчилишди. Хуллас, душманнинг найрангига учиб, ҳушёрликни қўлдан берган Сипарангиз ўзининг бир неча йигити билан асир тушиб қолди. Уларнинг оёқларига кишан солиб, қўлларини орқаларига боғлаб Кайхисравнинг рўпарасига турғизиб қўйишди. Шоҳ истеҳзоли илжайиб, асирларни кўздан кечирди.
— Ҳа, қўлга тушдннгми?— деди у Сипарапгизга бош ирғаб.— Ҳолинг шу-ку, мен билан жанг-жадал қилмоқчимидинг, она сути оғзидан кетмаган тирмизак!
Тириклайин қўлга тушмаслик учун душман билан тоза олишиб, у ер-бу ери тирналган ёш сардорнинг мастлиги тарқаб, ҳушёр тортиб қолган эди. У бошини виқор билап кўтариб, шаҳашноҳга нафрат кўзи билан қаради-да:
— Ҳа, сен билан жанг-жадал қилмоқчи эдим, аммо бу бахт менга муяссар бўлмади,— деди. — Сен очиқ ерда расмана жанг қилишдан қўрқиб, ҳийла-макр билаи бизни қўлга туширдинг. Афсуски, ёшлик қилиб, қилич дастасини ушлаган қўлимга манфур шароб косасини олдим ва тузоққа илиндим. Агар сен номардлардек…
Шоҳни ҳақорат қилишга ўтган Сипарангизнинг товушини ўчириш учун аскарбошилардан бири:
— Бас қил, аҳмоқ!— деб унинг юзига қўлидаги пиёладан сув сепиб юборди. Йигит бехосдан сесканиб кетган эди, унинг гаплари нарёқ-берёғидан ўтиб кетган Кайхисрав кулиб юборди, ёнидаги аъён ва саркардалар ҳам шоҳларига таассуб қилиб, кўзларидан ёш чиққунча хахолаб кулишди.
— Кулинг-а, кулинг,— деди Сипарангиз уларга жирканиб қараб,— кўп ўтмай йиғлайсиз, қон йиғлайсиз. Ҳийла ва макрларингиз энди иш бормайди, арслон терисипи ёпинган тулкилар…
Ҳалиги аскарбоши уни гапиртирмаслик учун юзига яна сув сепиб юборди. Кайхисрав бу сафар зўрма-зўраки илжайиб қўйди, ёни-беридагилар хахолаб кулишга журъат этмай, тиржайиб қўйишди.
— Биз қаҳр-ғазаб қилишни ҳам биламиз, лутфу-карам қилишни  ҳам,— деди Эрон шоҳи Сипарангизга қараб.— Хусусан, биз сен каби болаларга шафқатлимиз. Эҳтимол, онангни соғингандирсан, истасанг, сени қўйиб юборамиз.
Сипарангиз заҳарга айланган тупугини қулт этиб ютиб ўйлади: «Қўшинимизнинг учдан бирини  мен нобуд қилдим. Сафдошларимнинг қирилиб кетишига мен сабабчи бўлдим. Агар энди бўшатиб юборсалар ҳам ўз элатимга қайтиб кстмайман. Онамнинг олдига қайси юз билан бораман?»
— Қўлимни ечиб қўйинглар,— деб илтимос қилди у.
Кайхисрав бир мулозимига ишора қилган эди, у югуриб бориб йигитнинг қўлини ечди-да, ўз жойига бориб турди. Шу он Сипарангиз қўйнидан кичкинагина ялтироқ ханжар олиб, ўзининг кўксига санчди-ю, мукка тушиб жон таслим қилди.
— Мард йигит экан,— деди Кайхисрав бир оздан кейин. — Ўлимни номусдан афзал кўрди. Ўлмаганда, эҳтимол, улуғ саркарда бўлар эди. Майли, бўлар иш бўлди, энди мана буларни ҳам,— у асир йигитларга ишора қилди,— ўз саркардаси ортидан нариги дунёга жўнатинглар.

III

Сипарангиз ва унинг сафдошлари ҳалок бўлганлиги тўғрисидаги хабар Тўмариснинг ва барча аёлларнинг юракларини ўқдек тешиб ўтди. Руҳий азобнинг зўрлигидан уларнинг кўзларига ёш ҳам келмай қолди. Бирмунча вақтдан кейин соябон араваларнинг ичидан хотинларнинг дод-фарёди эшитила бошлади. Хусусан, Сипарангизнинг қайлиғи сочларини юлиб йиғлаб, ҳамманинг юрак-бағрини эзиб юборди, аммо Тўмарис қайғусининг зўридан йиғлай олмасди. У эси оғиб қолгандек бир нуқтага тикилганича қотган, лаблари бир нима деб пичирлар эди.
Қайғу-ҳасратнинг давоси душмандан ўч олиш эди. Даҳшатли хабар келган куннинг эртасига Тўмарис тажрибали уруғдошларини тўплаб, кенгаш ўтказди.
Давра қуриб мункайиб ўтирган кексаларга, кампирларга, душмандан ўч олиш истаги билан ёнган ёшларга бир-бир кўз югуртириб, титроқ овоз билан:
— Оталар, оналар, укалар, аҳволимиз танг, фалокат бойқушлари тепамизда учиб юрибдур,— деди.— Ёвуз душман навқирон йигитларимизни макр билан қириб ташлади. Биз уларнннг ўчини олмоғимиз, бор кучимизни тўплаб, ёвни юртимиздан ҳайдаб чиқармоғимиз керак. Шу тўғрида сизнинг маслаҳатингизни олмоқчимиз.
Тўрда ўтиргап оппоқ соқолли, кулча юзи қип-қизил, ўткир кўзли бир чол томоғини қириб гап бошлади:
— Бепарво бўлганимиз, ғафлат боснб бемаслаҳат ип қилганимиз учун бизни Миҳра (10)  жазолади. Агар биз юборган қўшинга Сипарангнз эмас, кўп жангларда суяги қотган, зҳтиёткор бир киши бошчилик қилганда навқирон йигитларимиздан ажралиб қолмас эдик. Сипарангиз мард бўлса-да, аммо кўп жанг кўрмаган, тажрибаснз йигит эдн. Кейинчалик у зўр саркарда бўлиб етишарди, афсуски, умри қисқа экан.
— Рост айтасиз,— деб унинг сўзини бўлди Тўмарнс.— Мен суяги қотмаган ўғлнмни бу қўшинга бемаслаҳат бош қилиб юбордим ва манманликнинг жазосини тортдим.
— Йигтлар орасида қизлар, аёллар бўлганида бу фалокат бошимизга келмас эди,— деди бир кампир тутақиб. — Миҳра аёлларни куч-қувватга тўлган вақтида, фаҳму фаросат ёрдамида яратган. Сипарангпз қўшинида қизлар бўлганида йигитларнинг қўлидан май косасини уриб туширар эди…
— Бўлар иш бўлди, отилган ўқни қайтариб бўлмас, — деди бояги чол унинг гапини оғзидан олиб,— Биз энди бундоқ қилсак: барча қариялар ва болаларни моллар билан орқага юбориб, барча эр-хотин, йигит-қизларни қуроллантирсак ва душманни чўл ичига алдаб олиб кириб, ўша ерда қириб ташласак…
Кўпни кўрган чол қаергача чекиниш ва душман билан қайси жойда жанг қилиш кераклигини батафсил гапириб берди. Кенгашдагилар  унинг режасини маъқуллаб, баъзи тузатишлар киритдилар.
Ўша куниёқ Тўмарис, урушга ярамайдиганлар панароқ жойга юборилсин, дсб буйруқ берди, кейин отларининг жиловидан ушлаб саф тортиб турган эркак ва аёлларнинг қурол-яроғлари, уст-бошлари, оёқ кийимларини кўздап кечирди. Уларнинг пухталигига қаноат ҳосил қилгандан кейин бир арғумоқни қурбонликка сўйдириб, Қуёш тангрисига илтижо қилиш учун бир тепалик устига чикди, белидаги олтин камарига осилган қиличи ва қалқонини ерга қўйиб, массагетлар наздида худоларнинг худоси бўлган Миҳрага сиғина бошлади:
— Эй, бутун мавжудотни — еру кўкни, сув ва ўтни яратган Қуёш тангриси! Сен кўзингни очсанг — олам нурга тўлади; кўзингни юмсанг — ер юзини қоронғилик лашкари босади. Одамларга ўт берган ҳам сен, дарёларни тоширган, экинзор ва ўтлоқларга сув берган ҳам сен! Қўй ва кийикларни кўпайтирган, дон-дунга барака берган ҳам сен! Эй, улуғ Қуёш тангриси, бизни эронийларга хор қилма, дилимизга ғайрат, билагимизга қувват ато қил, юрагимизга ўч оловини сол! Қиличимизни ўткир қил, токи, юртимизни оёқ ости қилган маккор душманни тор-мор айлаб, қуллик балосидан халос бўлайлик!
У нажот сўраб Миҳрага ёлвораркан, кўзларидан дувиллаб ёш оқиб кетди. Бир лаҳза ерга қараб турди-да, ўзини тутиб олгандан сўнг қилич-қалқонини тақиб олиб, пастга тушди, ўйноқлаб турган оқ отига миниб, қуролланган халққа мурожаат қилди. Юртнинг бошига тушган фалокат тўғрисида гапириб, сўзининг охирида шундай деди:
— Опа-сингиллар, ака-укалар, қаерга кетаётганингизни ҳаммангиз биласиз. Шу кетганимизча ё ҳаммамиз битта қолгунча қирилиб, ўз қонимиз билан шаънимизга тушган доғни ювиб ташлаймиз ёки душманни қириб юбориб, ғалаба билан қайтамиз. Ишонаман: орамизда Эрон шоҳи олдида тиз чўкадиган номард йўқ. Биз албатта енгамиз! Шафқатсизликни бизлардан кўрсин Эрон шоҳи!
— Бизни жангга бошла, онахон! Душмандан интиқом олиб, дудини димоғидан чиқарайлик!
Офтоб нури Тўмариснинг елкасига тушиб турар, гўё Миҳра нурли қўллари билан уни сийпаб, олқишлаётгандек бўлар эди.
— Эл-юрт аёл кишининг фотиҳасини олди, ғалаба бизга ёр бўлгай,—деди соқоли кўксига тушган бир чол.
Шу пайт тип-тиниқ осмонда бир бургут қанотларини кенг ёйиб, улар устида айлана бошлади. Қуролли йигит- қизлар бошларини кўтариб, унинг парвозини томона қилдилар. Ҳамма кўзлар чақнаб, юзлар ёришиб кетди, чунки уларнинг эътиқодида бу яхшилик, аломати эди…
Тўмарис тиш-тирноғигача қуролланган ва ҳали чарчамаган Эрон қўшини билан ҳозир жанг қилса, оқибати. хунук бўлишини яхши биларди. Энг олдин душманни  чўлларда сарсон қилиб, унинг тинкасини қуритиш, қулай  вақт ва жой топиб туриб, жанг қилиш керак эди.
Енгил ғалабадан ҳаволанган Эрон қўшини Тўмариснинг чекинаётганини эшитиб, зудлик билан уни таъқиб эта бошлади. Кайхисрав осонгина зафар қозониб, ўлжа олишга шошилаётган қўшинини тўхтатиб қолишдан ожиз эди. Массагетлар эса бир тепалик остида ўзлари учун қулай жой ишғол қилиб, саф тортиб турдилар. Биринчи сафда ўқ-ёй билан қуролланган енгил аслаҳали мерганлар, улар орқасида оғир қуролли аскарлар турар эди, Кайхисрав аскарлари секин-аста яқинлашиб келавердилар. Массагет мерганлари тўсатдан уларни ўққа тутдилар, садоқлар бўшаб қолгач, узун дастали мис болталар, калта найзаларни ишга солдилар. Қўшиннинг икки ёни ва орқа томонини ҳимоя қилиб турган отлиқлар сувлиғини чайнаб, тилла ўмилдириқларини офтобда ярқиратиб турган сабрсиз арғумоқларнинг бошини қўйиб юбордилар. Сафлар бир-бирига аралашиб кетди. Қилич ва найзаларнинг бир-бирига тарақлаб тегиши, жангчиларнинг сурони, отларнинг кишнаши, ярадорларнинг инграши бирга қўшилиб, қиёмат-қойим бўлиб кетди. Одамлар ғуж бўлиб олиб, бир-бирига найза санчар, болта билан бошига туширар, қилич билан чопар эди. Жанг шу зайлда кечгача давом этди. Ўз ерларини ёвдан тозалаш ва ўч олиш иштиёқи билан  ёнган массагетлар жонбозлик кўрсатиб ёв билае мардларча олишишди, ииҳоят, зафар уларга ёр бўлиб, душманни орқага сура бошлашди. Зарина бошчилигидаги отлиқ қўшин душманнинг чап қанотини синдириб, орқага ўтиб олди. Бир тепалик устида жангни кузатиб турган Кайхисрав қилич яланғочлаб, ўз навкарлари билан жангга шошилди, бироқ у биринчи тўқнашишдаёқ ҳалок бўлди. Кайхисравнинг ўлганини билиб, эронийларнинг руҳи тушиб, юракларидаги ўт сўна бошлади. Душманнинг бир қисми чекиниб, яқин ўртадаги тўқайларга яширинмоқчи бўлди. Бироқ Тўмарис бошчилигидаги эркак ва аёл суворийлар уларнинг олдини тўсиб чиқиб, қилпчдан ўтказа бошладилар. Массагетлар эронийлар устидан тўла ғалаба қозониб, бир талай асир олишди.
— Кайхисравнинг… калласини кесиб олиб келинглар!— деб буюрди ҳали ҳам нафасини ростлаб ололмаган Тўмарис. Унинг ёнида туриб, душман билан олишган келини уч-тўрт аёл жангчи билан шаҳаншоҳ аскарларининг жасадига тўлган майдонга от сурди. Кўп ўтмай, Зарина Кайхисравнинг жасадини топди ва унинг калласини  кесиб олиб, Тўмарисга келтириб борди.
— Энди бир мешга қон тўлдириб келинглар!
Жангчилар дарҳол маликанинг буйруғини бажо келтирдилар.
Тўмарис соч ва соқолига қон ёпишиб қотиб қолган, кўзлари юмуқ, даҳшатли каллани қўлига олиб, унга қаради-да:
— Эй Кайхисрав, умр бўйи жанг қилиб одам қонига тўймадинг, мана энди тўйгунингча ич! — деб уни меш ичига солди-да, меш оғзини чилвир билан маҳкам боғлаб қўйди.