«Саботул ожизин»ни эътиқод масалаларини баён қилувчи ақоид китоби, дедик. Пайғамбаримиз ва у зотнинг издошлари ҳаётида кечган ибратли тарихий воқеаларнинг манзума-ҳикоятлар шаклидаги баёнига кўра бу асарни қайсидир даражада ҳикмат ва сийрат китоби ҳам дейиш мумкин. Лекин «Саботул ожизин»даги бевосита ақида масаласига бағишланган манзумалар бўладими ёки муножот, ҳикоят, насиҳатлардан иборат қисмми, ҳар бўлим сўнггида Сўфи Оллоёр ўзни шундай маломат қиладики, бу оғриқ энг ичкаридаги, деярли ўлиб бўлган ҳужайраларгача етиб боради, ғафлатни қувиб, ҳушёр тортасиз. Бутунича олганда, китобнинг умумий таъсир йўналишини белгилаган бу руҳ ҳар бир мавзунинг хулосаси ўлароқ, бўлимдан-бўлимга ўтиб, узлуксиз давом этади. Аслида, «Саботул ожизин»ни асрлар давомида хосу авом ўртасида оммалашувига сабаб бўлган, қўлдан-қўлга ўтиб ўқиладиган суюкли китобга айлантирган хусусият ҳам шу бўлса керак. Агар бу рост бўлса, «Саботул ожизин»ни нафақат ақида ё сийрат китоби, балки том маънода, «ўзни маломат қилиш китоби» десак, адашмаган бўламиз. Айни руҳ мазкур «Мусаннифни васиятлари» бўлимида авж нуқтага кўтарилган:

Ман ўлсам, эй жамиъи маҳрами роз,
Мани ўзга ўлукдек қилманг эъзоз.
Хасу хор устига ташлаб тутинг хор,
Баҳойим жисмидек мандин ҳилинг ор.
Бўсағоустига ташлаб танамни,
Кафан айланг чурук пироҳанимни.

Эй, менинг сирларимга маҳрам бўлган барча яқинларим! Қачон дунёдан кўз юмсам, мени бошқа ўлганларни иззатлагандек эъзозламанг. Балки жасадимни хасу тиканлар устига ташлаб хорланг, ҳайвонлар жасадидан жиркандек менга яқинлашишдан ор этинг, жасадимни остонага улоқтириб, йиртилиб увадаси чиққан кўйлагимни кафан қилинг.

Наким киргану чиқғон тепсун ўтсун,
Мазаллат гарди хокин сепсун ўтсун.
Манго ҳайф этмангизлар тутмағон бўз,
Агар чандики мардум қилсалар сўз.
Юборинг тез боратурғон йўлимға,
Мабодо қолмағайсиз шумлуғимға.

Мендек гуноҳкорнинг остонада ётган жасадини кирган-у чиққан босиб-тепкилаб, хорлик тупроғини устимга сепиб ўтсин. Гарчи одамлар айб санасада, мендек итоатсиз қул учун тутилмаган, янги бўз матони ҳайф этиб, кафанлик қилманг. Мен каби исёнкорни борадиган охирги манзилимга тезроқ жўнатинг, мабодо шумлигимга қолиб, сиз бирор ёмонлик етмасин.

Кўзунгиздин чиқорманг қатрайи ёш.
Жанозам орқасидин отингиз тош.
Оёғимдин тутиб судранг лаҳадга,
Научун қилмадинг қуллуқ Аҳадга?!
Кўзумнинг сувратин вайрон этинглар,
Қаро туфроқ ила яксон этинглар.

Кўзларингиздан бир қатра ҳам ёш чиқмасин, мен учун йиғламанг, балки тобутим орқасидан тошлар отинг. Эй гуноҳкор кас, нега бу дунёда ёлғиз Яратувчинг бўлган Оллоҳга бандалик қилмадинг, тоат-ибодатдан чекиндинг деб, оёқларимдан судраб, лаҳадга тиқинг. Оллоҳ манъ этган нарсаларга қараган кўзларимга қора тупроқларни сочиб, уларни вайрон ва яксон этинг...
Сарсар нафсга аёвсиз ёғдирилган маломат ўқларининг кескинлиги, байтдан-байтга кучайиб борган аёвсиз таҳқир оҳангги шу ўринда бироз юмшаб, ожизликка йўл очилади, тинимсиз тарангликдан ҳолдан тойган руҳ заифлигини бўйнига олиб титрайди:

Агар чандики ман бўлсам гуноҳкор,
Дуову зориға сизлар бўлинг ёр.
Дейингиз: «Парвардигоро, Кирдигоро,
Раҳимо, мағфиратлик Биру боро.
Олиб келдук Санго қочғон қулингни,
Хатолар бобини очғон қулингни.
Келибдур, ҳийласи йўқдур кетарга,
Тили йўқдур бу қулниузр этарга.
Гуноҳи кўп, боқар рухсораси йўқ,
Бўйинсунмоқдин ўзга чораси йўқ.
Агар берсанг жазо, қодир Худосан,
Вагар афв айласанг, Сан подишосан.

Эй яқинларим! Гарчи мен бошдан-оёқ гуноҳга ботган бир банда бўлсам-да, бу бечора бандадан дуо-ю зорингизни аяманг ва айтинг: «Эй Парвардигор, Яратувчи Эгам, гуноҳларни кечиргувчи, бандасига меҳрибон якка-ю ёлғиз Зот! Мана Сенинг қочган, хатолар эшигини очган қулингни олиб келдик. Мана, қулинг ҳузурингда турибди, энди қочай деса, на ҳийласи, узр айтай деса, на тили бор. Гуноҳи шу қадар кўпки, юзланиб қарашга бети йўқ, лекин бўйинсунишдан дошқа чораси ҳам йўқ. Агар бу қулингга жазо бераман десанг, Ўзинг ҳамма ишга қодир Зотсан, аммо уни афв этсанг, Ўзинг барча ҳукм ихтиёрида бўлган Подшоҳсан.

Илоҳи, барча отинг ҳурматидин,
Ариғ зотинг, сифотинг ҳурматидин,
Бу қочғон бандага қилғил тараҳҳум,
Агарчи қилди қуллуқ риштасин гум.
Муҳаммад отли дўстунг ҳурматидин,
Насиб эт охиратнинг роҳатидин.
Ҳама ўтган расулинг ҳурматидин,
Жамиъи яхши қуллар ҳурматидин.
Агар чандики, бандангдур бад афъол,
Рахи исёна савби мағфират сол.

Илоҳим! Барча Исминг, пок Зотинг ва сифатларинг ҳурмати ҳаққи, бу қочқан бандангга раҳм айла, гарчи у бандалик риштасини узиб, тоат-ибодат имконини бой берган. Ўзинг Каломингда «Муҳаммад» деб исм берган суюкли дўстинг ҳаққи ҳурмати, бу бандангга охират роҳатини насиб эт. Гарчи бу банданг қанчалик ёмон феъллик бўл-са ҳам, ўтган барча пайғамбарларинг, барча солиҳ қулларинг ҳаққи ҳурмати, хато-ю гуноҳлар юзига мағфират чодирини ёп.

Муҳаббат аҳлининг асрори учун,
Рахи зарду дили хунбори учун.
Ғазо қилғон эранлар жони учун,
Шаҳидларнинг муборак қони учун.
Улуғларнинг соқоли оқи учун,
Йигитларни дили муштоқи учун.
Ожузларни оқарғон боши учун,
Етимларни кўзини ёшиучун.
Шикаста беваларни дарди учун,
Асир халқини оҳи сарди учун.
Агар чандики, йўқ илгинда ҳеч шай,
Бу қочқон қулни расво қилма, ё Ҳай!»

Эй ҳамиша барҳаёт Зот! Гарчи ҳузурингда турган бу бангдангнинг қўлида гуноҳларидан бошқа ҳеч вақоси бўлмаса ҳам, муҳаббат аҳлининг сирлари, уларнинг сарғайган юзлари, қон бўлган диллари ҳаққи ҳурмати, бу қочган қулингни расво қилмагил! Ғазотга кирган эр инсонларнинг жони, шаҳидларнинг тўкилган муборак қони ҳаққи ҳурмати, ёши улуғларнинг оқарган соқоли, ёш йигитларнинг шавқ-у иштиёққа тўла қалблари ҳаққи ҳурмати, сочлари қировга айланган момоларнинг боши, етимларнинг аччиқ кўз ёши ҳаққи ҳурмати, кўнгли синиқ беваларнинг ичини куйдирган дардлари, тутқунликда эзилган асирларнинг оҳ-у фиғонлари ҳаққи ҳурмати, бу қочган қулингни шарманда қилма!»

На бўлғай бу дуолардин Худойим,
Бу қочқон бандаға ўткай жаройим.

Эй яқинларим! Сизларнинг қилган дуоларингизни меҳрибон Оллоҳим ижобат этиб, бу қочган банданинг гуноҳларини кечирса, қандаям саодат..!

Сўфи Оллоёр
"Саботул ожизин" шарҳи Равойиҳур Райхон китобдан
Рашид Зоҳид