Бугунги кунда икки хил қарама-қарши фикр мавжуд: кўпгина исломий сайтларда буюк рус ёзувчисининг «илтимос, мени мусулмон деб ҳисобланг» деган сўзларидан иқтибос келтирилиб, у ҳақ диндагилардан деб ҳисобланади, адабий ва музей сайтларида эса бу ҳақда умуман гапирилмайди, гўё Толстой Исломни пайқамагандек! Мактаб ва институт дарсликларида ҳам бу ҳақда жим туришади. Диққат марказида унинг Исо Масиҳ (алайҳиссалом) шахсияти ва таълимотини англаш, Инжилни замонавий кишилар учун қайта баён қилишга уринишлари туради. Ҳамма биладики, 1901 йилда у православ черковидан четлатилган. Шунингдек, унинг ҳаётлигидаёқ пайдо бўлган ва совет атеизми йилларида деярли тор-мор этилган «толстойчилик» умумроссиявий ҳаракати бугунги кунда қайта тикланмоқда ва диншунослар томонидан протестантизмнинг бир шакли сифатида қаралади... Хўш, Толстойни мусулмонларга қўшиш мумкинми ёки йўқми? Рус ва жаҳон адабиёти генийсининг якуний маънавий танлови қандай бўлган? — Келинг, буни аниқлаб оламиз.

Аввало, Толстойнинг мусулмонлар билан ҳаётий кесишувлари бўлганми ва у Ислом ҳақида нималарни билган, шуни аниқлаштириб олайлик. Маълум бўлишича, унинг шахсий алоқалари ва билимлари бошқа ҳар қандай рус адабиёти классигига қараганда кўпроқ бўлган. У 13 ёшга кирганда, оиласи Қозонга кўчиб ўтган, у ерда унинг бобоси Илья Андреевич 1815-1820 йилларда губернатор бўлган ва, айтганча, унинг қабри ҳозиргача Қизиқ қабристонида сақланиб қолган. 1844 йилда Толстой Қозон университетининг фалсафа факультети шарқ тиллари бўлимига ўқишга кирди (кейинчалик, тўғри, юридик факультетга ўтди ва у ерда икки йилга етмай ўқиди). Узоқ бўлмаса-да, у йирик олим Мирза Казимбек (1802–1870) — Россия шарқшунослиги асосчиларидан бири раҳбарлигида араб ва туркий тилларни ўрганди.

1851 йилда акаси Николай уни Кавказга бирга боришга кўндирди, у ерда Толстой қарийб уч йил Терек дарёси бўйидаги казак қишлоғида яшади, Кизляр, Тбилиси, Владикавказга борди ва ҳарбий ҳаракатларда қатнашди (аввалига ихтиёрий равишда, кейин хизматда). Нафақат муҳташам табиат, урушаётган томонларнинг турмуш тарзи ва одатлари ҳақидаги билимлар, балки Ислом томонидан шаклланган характерларни англаш ҳам унинг «Казаклар» автобиографик қиссасида, «Ҳужум», «Ўрмон кесиш» ҳикояларида, шунингдек, кейинги «Ҳожимурод» қиссасида ўз ифодасини топди. Россияга қайтгач, Толстой кундалигига ушбу «ёвуз ўлка, унда икки энг қарама-қарши нарса — уруш ва эркинлик шунчалик ғалати ва шоирона тарзда бирлашган» жойни севиб қолганини ёзди. У умрининг охиригача кавказлик дўстлари-қўноқлари хотирасини сақлаб қолди. Шундай қилиб, бир куни ёш граф карта ўйнаб ютқазиб қўйди ва қарз ботқоғига ботиш хавфи остида қолди — аммо уни чечен Садо Мисербиев қутқариб қолди, у унинг ютқазган ҳамма пулини қайтариб олди. У бутун ҳаёти давомида ярашиш ва зўравонликка қаршилик кўрсатишга чақирган суфий шайхи Кунта-ҳожи Кишиев таълимоти ҳақидаги таассуротларини ҳам сақлаб қолди.

Машҳур «Севастополь ҳикоялари» Қрим урушида ёзилган, ўшанда қамал қилинган Севастополда Толстой артиллерия батареясига қўмондонлик қилган, камдан кам учрайдиган шахсий жасорат кўрсатган, шунинг учун Анна ордени ва медаллар билан тақдирланган. Қримда у нафақат урушнинг қаҳрамонлиги ва фожиасини, балки ўлканинг туб исломий аҳолиси бўлган қирим татарларининг одатларини ҳам билди. Қолаверса, ўша йиллари пайдо бўлган энг муҳим ғояларнинг бир қисми ёш офицерда кейинги Толстой-воизни тахмин қилишга имкон беради: у «янги дин» — Масиҳнинг тозаланган ва амалий динини «асослашни» орзу қиларди.

Кейинчалик у Исломнинг машҳур ислоҳотчиси бўлган Миср муфтийси Муҳаммад Абдо билан ёзишмалар олиб борди, ҳам анъанавий мусулмонлик тарафдорлари, ҳам янгиланиш тарафдорлари бўлган кўплаб татарлар билан ёзишди ва шахсан мулоқот қилди. Бир сўз билан айтганда, Толстой исломий маълумотга эга бўлмаган ва олим бўлмаса-да, ўша даврдаги европацентризмга мойил Россиянинг юқори табақаси вакили учун ноёб бўлган билим ва ҳамдардлик тажрибасига эга эди.

Маълумки, ҳалол маънавий изланишлар уни черковнинг аҳамиятини қайта англашга олиб келди: «Дунё ўзи хоҳлаган ҳамма нарсани қилди, черковга ҳаёт маъносини ўз тушунтиришлари билан унга етиб олишни топширди. Дунё Масиҳ таълимотига бутунлай зид бўлган ўз ҳаётини ўрнатди, черков эса шундай кинояларни ўйлаб топдики, унга кўра, одамлар Масиҳ қонунига зид яшаб, унга мувофиқ яшайдилар. Ва охир-оқибатда, дунё бутпарастлик ҳаётидан ҳам ёмонроқ ҳаёт кечира бошлади, черков эса бу ҳаётни нафақат оқлади, балки айнан шу Масиҳ таълимоти эканлигини тасдиқлади», — деб ёзган Толстой 1909 йил март ойида Ясная Полянада. Натижада унинг қаламидан Исога хиёнат қилган черков ҳақида кўплаб ёрқин очиб берувчи мақолалар чиқди (улар ҳали ҳам рус протестантизмининг классикасидир). Ва, табиийки, бундан кейин унинг расмий «черковдан четлатилиши» — юнонча «анафема» бўлди, бу Россия черковларида эълон қилинди. Бу бутун мамлакат учун катта зарба бўлди.

Ҳаяжон билан — ким нафрат билан, ким умид билан — россияликлар бу буюк ёзувчи-мутафаккир нима ижобий нарса топишини кузатиб турдилар? У эса Инжилни янги таржима қилиш, аниқроғи, ўзининг баёни устида ишлади, «Менинг эътиқодим нимада?» китобини, имон ва соғлом турмуш тарзи ҳақида кўплаб мақолалар нашр этди, кўплаб художуйлар билан фаол ёзишмалар олиб борди, нафақат Россияда, балки хорижда ҳам.

Қийин изланишлар кунларида, тушунмовчилик қуршовида у бир мактубида шундай ёзган эди: «Агар сиз мен билан бир эътиқодда бўлганингизда мен жуда хурсанд бўлардим. Сиз менинг ҳаётимга бироз назар солинг. Ҳаётнинг ҳар қандай муваффақиятлари — бойлик, шараф, шуҳрат — буларнинг ҳаммаси менда йўқ. Дўстларим, ҳатто оилам ҳам мендан юз ўгирмоқда. Бир томондан — либераллар ва эстетлар мени Гогол каби ақлдан озган ёки ақли заиф деб ҳисоблашади; бошқа томондан — инқилобчилар ва радикаллар мени мистик, гапга уста деб ҳисоблашади; ҳукумат одамлари мени зарарли инқилобчи деб ҳисоблашади; православлар мени шайтон деб ҳисоблашади. Тан оламанки, бу менга оғир... Шунинг учун, илтимос, менга яхши мусулмон сифатида қаранг, шунда ҳаммаси яхши бўлади». Мана шу сўзлардан, гўёки, хулоса чиқариш мумкин — аммо ҳаммаси ҳам бир хил эмас...

Биринчидан, ёзувчи Исломни очиқ ва аниқ қабул қилмаган, мусулмон амалиётига эга бўлмаган. Шуни унутмаслик керакки, у Исо ҳақидаги ҳақиқатни излаш, ўзини «яхши мусулмон» деб тан олиш билан бир вақтда Будда ва Конфуцийга ҳам кам бўлмаган даражада қойил қолган. Ва турли хил маънавий анъаналарнинг жонкуярлари, масалан, Маҳатма Ганди билан фаол ёзишмалар олиб борган, уларнинг матнларини ҳар кунги ўқиш учун тавсия этиладиган машҳур рўйхатга киритган. Ниҳоят, ҳаётининг охирги кунларида уйини ташлаб, аввал Шамордин монастирининг роҳибаси бўлган синглиси Марияга, сўнгра Оптина чўлининг оқсоқолларига йўл олган. Православ тарихчилари бу интилиш, бу суҳбатлар, шунингдек, черков билан ярашиш учун Оптинадан унинг ортидан оқсоқол Варсонофий юборилгани асосида Толстой тавба қилишга ва черков бағрига қайтишга тайёр эди, деган хулоса чиқаришга уринишмоқда. Бир томон уни кечириб, ортодоксал христианликка қайтариш керак дейди, бошқа томон эса бунга асос йўқлигини ва Толстой ҳаётдан ярашмасдан ўтганини қатъий таъкидлайди.
Москвадаги Толстой музейи сайтида ёзилишича, бугунги кунда Толстой таълимоти умуман рад этилмайди, аксинча, черковга келишга ёрдам беради — бу эса тўлиқ абсурд ва, афсуски, «қизил ва оқни» яраштиришга интилаётган бизнинг замоннинг ёрқин белгисидир.

Мана бу қандай бўлган эди. 1910 йил 6 (19) ноябрда Толстой унинг ётоғида тўпланган яқинларига охирги сўзларини айтди: «...Лев Толстойдан ташқари ҳам қанча одам бор, сизлар эса биргина Левга қараяпсизлар... Мужиклар бундай ўлмайдилар...». Ва аллақачон ярим унутилиш ҳолатида: «Мен ҳақиқатни севаман...». Ажойиб саҳна ва ҳайратланарли сўзлар! Имон сирига, буюк мутафаккир ва ёзувчининг шахсияти ва бошқа дунёга ўтиши сирига беписанд муносабатда бўладиганларга ўхшамаслик керак. Тўғрисини айтсак: Аллоҳу аълам — буни фақат Оллоҳнинг ўзи билади! Ва Лев Николаевич охирги чегарани қандай эътиқод билан кесиб ўтган деган саволга аниқ жавоб изламаслик керак.

Аниқ айтиш мумкинки, у Исломда кўп нарсани тушунган ва қадрлаган, турли миллатга мансуб ҳақ диндорларни билган, улар билан дўстлашган ва ёзишмалар олиб борган. Ва бизга мусулмонларнинг, айниқса кавказликларнинг юксак бадиий образларини, шунингдек, доимо ҳам баҳсли бўлмаган, аммо чуқур ва ҳаяжонли Ислом ҳақидаги фикрларни қолдирган. Унинг илҳоми билан пайдо бўлган «толстойчилар» оммавий диний ҳаракати Ислом томон силжимаган. Кўпгина турмуш тарзи ва эътиқод жиҳатлари билан мусулмонларга яқин бўлган толстойчилар христианлик йўналишида ривожланишган ва шу йўналишда қолмоқдалар.

Шундай бўлса-да, Толстойнинг шундай «исломий саҳифалари» борки, уларнинг ўткирлиги ва қадри бугунги кунгача йўқолмаган. Мусулмонга турмушга чиққан рус аёли Елена Ефимовна Векилова Толстойга ўғиллари Исломни қабул қилишни истаётганини ёзган ва қандай йўл тутиш кераклиги ҳақида маслаҳат сўраган. У жавоб берган: «Мусулмонликни православиедан афзал кўришга келсак..., мен бундай ўтишга бутун қалбим билан ҳамдардлик билдиришим мумкин. Христиан идеалларини ва унинг ҳақиқий маъносидаги христиан таълимотини юқори қўядиган мен учун бу ғалати туюлиши мумкин, аммо шунга қарамай, мусулмонлик ўз ташқи шаклларига кўра черков православиесидан беқиёс даражада юқори туради, деган фикрда ҳеч қандай шубҳа бўлиши мумкин эмас. Шундай қилиб, агар одамга фақат иккита танлов қўйилган бўлса: черков православиесига амал қилиш ёки мусулмонликка, унда ҳар қандай оқил одам учун танловда ҳеч қандай шубҳа бўлиши мумкин эмас ва ҳар ким мураккаб ва илоҳиётда тушунарсиз бўлган — учлик, гуноҳдан покланиш, сирлар, авлиёлар ва уларнинг тасвирлари ва мураккаб ибодатлар ўрнига ягона догма, ягона Худо ва Унинг Пайғамбарини тан олган мусулмонликни афзал кўради... Ясная Поляна, 1909 йил 15 март». Гўёки бугунги кунимиз учун ёзилгандек, шундай эмасми?

Абу Муслим тайёрлади