Китоб «Ахборул ҳамқо ва муғофиллар» Абу Фараж Абдурраҳмон ибн Али ибн Жавзий томонидан ёзилган бўлиб, унда ҳаётдаги ҳамқо (аҳмоқ) ва муғофил (лоқайд, онгсиз) инсонлар ҳақида ҳикоялар ва латофатли воқеалар тўпланган.

Бу асар турли замон ва маконларда содир бўлган воқеалар асосида инсонларнинг ақлсизликлари, одатлари ва иш тутулмаган ҳолатлари ҳақида ҳикоя қилади. Китоб ҳикоя ва анекдотлар орқали ўқувчига ахлоқий сабоқ беришни мақсад қилади, инсонларнинг хатоларини кўрсатиб, улардан ибрат олишга чақирувчи мазмунга эга.

Асарда, асосан, кулишга сабаб бўладиган, бироқ ўз маъноси билан жиддий сабоқ берадиган воқеалар келтирилган. Шунингдек, у оддий халқ ҳаёти, сарой одамлари ва турли тоифадаги шахсларнинг хатоларини очиб беради. Китобда руҳий тарбия, ахлоқ ва одоб масалалари ҳам ўрин олган.

Абу Муслим

"Аҳбор ул-Ҳамака ва-л-Муғафалин" (Аҳмоқлар ва Ғафлатда қолганлар ҳақида хабарлар)

Муаллиф: Имом Жамолиддин Абу-л-Фараж Абдурраҳмон ибн Али ибн Муҳаммад ибн Али ал-Жавзий

Муқаддима:

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Шайх, имом Жамолиддин Абу-л-Фараж Абдурраҳмон ибн Али ибн Муҳаммад ибн Али ал-Жавзий шундай дейди:

Ҳамд Аллоҳ таолога ки, у бизга кўплаб неъматлар ато этди ва кам шукрни ҳам қабул қилди, ҳамда бизларни кўпгина махлуқлардан афзал қилди. Солавоту салом Муҳаммад алайҳиссаломга бўлсинки, у киши ўз замонасида беқиёс инсон эдилар. Ва салом у кишининг аҳли ва саҳобаларига тонгдаю кечқурун бўлсин.

Китобни ёзишдан мақсад:

Мен "Аҳбор ул-Азкийа" (Зийраклар ҳақида хабарлар) асарини ёзишни бошлаганимда, зийрак кишилардан ривоят қилинган баъзи ҳикояларни келтирдим. Чунки жасур инсонларнинг қиссалари жасоратни ўргатади. Шу сабабли, мен "Аҳмоқлар ва Ғафлатда қолганлар ҳақида хабарлар" китобини ёзишни маъқул топдим. Ушбу асарни ёзишдан учта мақсадим бор:

1. Шукр қилиш учун сабаб: Доно инсон уларнинг қиссаларини эшитиб, Аллоҳ таолонинг унга ато этган неъматларини англаб етади ва шукр қилишга шошилади.

2. Ғафлатдан сақланиш: Ғафлат кишининг табиатидан келиб чиқса, уни ўзгартириш қийин. Аммо агар инсон ўз устидан ишласа, ғафлат сабабларидан сақланиш мумкин.

3. Дилни ҳушёр қилиш: Ҳар бир инсонга жиддийликдан дам олиш ва турли муаммолардан юзини буриш учун вақт лозим. Ҳадисда келганидек, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам Ҳанзалага: "Соат ва соат" (яъни, бироз ибодат, бироз дам олиш) деб таълим берганлар.

Саҳобалар ва уламоларнинг бу ҳақдаги фикрлари:

· Али ибн Абу Толиб: "Қалбларни ҳоритишдан сақланинг ва уларга ҳикматлардан бир қисм тақдим этинг, чунки улар ҳам баданлар каби чарчайди."

· Абу Дардо: "Мен нафсимга баъзи ишлар билан ҳордик бераман, акс ҳолда ҳақиқат менга оғир келади."

· Имом Шофеъий: "Фиқҳ ва ҳикмат орасини бироз юмшоқ сўзлар билан бойитиш керак."

Қалбларни ҳушёр қилиш: Олимлар ҳазил қилиш ва дилни хушнуд этиш учун баъзи енгил нарсаларни маъқул топганлар. Бундай ҳазил инсонни хурсанд қилиб, кейин яна жиддийликка қайтишга имкон беради.

Натижа: Шундай қилиб, мазкур асар ҳам кишининг ўзини ҳис қилишини яхшилашга ва ҳаётини кўнгилли қилишга хизмат қилади.

Ниҳоят: Муаллиф бу китобни ёзишда турли ҳикоялар, ҳазил ва ғофиллик мисолларини келтирган бўлиб, бу инсонлар учун ҳам ибрат, ҳам хулоса чиқариш учун мўлжалланган.

Кириш:

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам баъзан кулгини маъқул кўрар эдилар ва у кишининг кулгуси ҳатто чақилдоқ тишлари кўринишигача етган, бироқ кўп кулгини ёқтирмас эдилар. Чунки Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Кўп кулгу қалбни ўлдиради", – деганлар. Шунинг учун одамга баъзи вақтларда ҳазил ва юзга табассум олиб келадиган ҳикояларни тинглаш фойдали.

Китоб бўлимлари:

1. Аҳмоқлик ва унинг маъноси

2. Аҳмоқлик фитратдан келиб чиқиши

3. Одамларнинг аҳмоқлик ҳақидаги турли фикрлари

4. Аҳмоқликка ишора қилувчи исмлар

5. Аҳмоқларнинг сифатлари

6. Аҳмоқлар билан дўстликдан эҳтиёт бўлиш

7. Аҳмоқ сифатида машҳур бўлган кишилар ҳақида араб ибратлари

8. Аҳмоқ ва ғофиллар ҳақида машҳур ҳикоялар

9. Ақлли кишиларнинг ҳам аҳмоқлар каби қилган хатолари

10. Қуръон қироатида ғофиллик қилганлар

11. Ҳадис ровийлари орасидаги ғофиллар ва уларнинг хатолари

12. Судьялар орасидаги ғофиллар

13. Ҳокимлар ва амалдорлар орасидаги ғофиллар

14. Ёзувчи ва котиблар орасидаги ғофиллар

15. Азончилар орасидаги ғофиллар

16. Имомлар орасидаги ғофиллар

17. Бадовийлар орасидаги ғофиллар

18. Фасоҳат ва балоғатга интилиб ғофиллик қилганлар

19. Шоирликка даъво қилган ғофиллар

20. Ривоятчилар орасидаги ғофиллар

21. Зоҳидлар орасидаги ғофиллар

22. Муаллимлар орасидаги ғофиллар

23. Ҳунармандлар орасидаги ғофиллар

24. Барча турдаги ғофиллар ҳақида умумий қиссалар

1-боб: Аҳмоқлик ва унинг маъноси

Ибн Аъробий шундай дейди: "Аҳмоқлик сўзи ‘Ҳамақат ус-Суқа’ иборасидан олинган бўлиб, бу бозордаги савдо қимирламаслиги ва тўхтаб қолишини англатади. Шундай қилиб, аҳмоқлик ақлнинг сустлиги ва фикрнинг нотўғрилиги маъносини билдиради."

Абу Бакр Макарим айтади: "Ҳамқа деб аталадиган кўкат сув йўли ва туялар йўлида ўсиб кетади, шунинг учун уни аҳмоқ деб аташган. Шунингдек, одам ҳам ўз нутқи ва ҳаракатида ўзини тўғри тута олмаса, уни аҳмоқ деб аташади."

Аҳмоқлик ва девоналик ўртасидаги фарқ: Аҳмоқнинг мақсади тўғри бўлса-да, унга бориш йўли нотўғри бўлади. Девона эса мақсадини ҳам, йўлини ҳам нотўғри танлайди. Буни қуйидаги ҳикоя билан тушунтириш мумкин:

Бир амирнинг тўтиси учиб кетганида, у шошилинч равишда шаҳар эшикларини ёпишни буюрган. Мақсад тўғри – тўтини сақлаш, аммо усул мутлақо нотўғри.

Бу қиссалардан шундай хулоса қилиш мумкинки, ақлли одамлар аҳмоқларнинг қилмишларидан ибрат олиши, ўзини фикр юритишга ўргатиши керак.

2-боб: Аҳмоқлик фитратдир

Абу Исҳоқ айтган: "Агар сизга бир бой одам камбағал бўлиб қолди, дейилса – ишонинг. Агар камбағал одам бой бўлиб кетди, дейилса – ишонинг. Агар тирик одам вафот этди, дейилса – ишонинг. Лекин агар сизга бир аҳмоқ ақлли бўлиб қолди, дейилса – ишонманг."

Абу Юсуф қозий айтган: "Уч нарса бор, иккитасига ишонсангиз бўлади, биринчисига эса йўқ. Агар сизга бир одам девор ортида яшириниб ўтирган жойида вафот этди, дейилса – ишонинг. Агар камбағал одам сафарга чиқиб бой бўлиб қайтди, дейилса – ишонинг. Лекин агар бир аҳмоқ сафарга чиқиб ақлли бўлиб қайтди, дейилса – ишонманг."

Авзоийдан нақл қилинади: "Исо алайҳиссаломдан сўрадилар: 'Эй Аллоҳнинг Руҳи, сиз ўликларни тирилтира оласизми?' У киши: 'Аллоҳнинг изни билан, ҳа,' – дедилар. Кейин: 'Сиз туғма кўрларни даволай оласизми?' У киши: 'Аллоҳнинг изни билан, ҳа,' – дедилар. Кейин сўрашди: 'Аҳмоқликнинг даваси нима?' Исо алайҳиссалом: 'Бу энг оғир муаммо,' – деб жавоб бердилар."

Жаъфар ибн Муҳаммад айтган: "Аҳмоққа адаб ўргатиш худди гўяки чигит дарахтига сув қуйиш кабидир. Сув қуйилган сари унинг аччиғи ортади."

3-боб: Аҳмоқлик ҳақида одамларнинг турли фикрлари

Аҳмоқлик – ақл ёки идрок бузилишидир. Агар у инсон фитратига жойлашган бўлса, уни ўзгартириш қийин. Фақатгина соғлом фитратли инсонлар тарбия орқали ўзгаришга мойил бўлади.

Иброҳим Низомдан сўрашди: "Аҳмоқликнинг чегараси қандай?" У: "Бунинг чегараси йўқ," – деб жавоб берди.

Абу Дардо айтган: "Ҳаммамиз Аллоҳнинг ҳузурида аҳмоқмиз."

Мутораф айтган: "Одамлар ўзлари билан Аллоҳ ўртасида аҳмоқлардир, лекин айримларининг аҳмоқлиги бошқаларникидан енгилроқдир."

Суфён Саврий айтган: "Инсон аҳмоқ қилиб яратилган, шундагина у ҳаётдан баҳра олиши мумкин."

4-боб: Аҳмоқларнинг исмлари

Аҳмоқлар турли исмлар билан аталади: рақиъ, маиқ, азбақ, ҳалбажа, малғ, мавфун, мафуқ, ҳимақ, даъкак, фадм, ҳатор, табақо, дурбака, ва бошқалар.

Ибн Аъробий айтган: "Рақиъ – бу шундай одамки, унинг аҳмоқлиги сабабли уни тузатиб юрмоқ лозим."

Араблар айтади: "Аҳмоқ – бу ахлатхонага йўл топган одам."

5-боб: Аҳмоқнинг сифатлари

Аҳмоқликнинг сифатлари икки қисмга бўлинади:

1. Ташқи кўринишидан

2. Хусусиятлари ва амалларидан

Биринчи қисм: Аҳмоқликнинг ташқи кўриниш белгилари

Ҳикмат соҳиблари айтадилар: агар одамнинг боши кичик ва номутаносиб бўлса, бу миясининг ночорлигидан далолатдир. Жолиний айтган: "Кичик бош ҳеч қачон яхши мияга ишора қилмайди."

Бўйиннинг қисқалиги ақл ва идрок заифлигини билдиради. Бадан тузилиши мутаносиб бўлмаган одам ақл ва иродада ҳам заиф бўлади. Масалан, катта баданли, аммо қисқа бармоқли ва юмалоқ юзли одам ақлда ночор бўлади.

· Агар одамнинг юзи жароҳатли ва қаттиқ бўлса, бу унинг яхши сифатлардан узоқ эканлигини кўрсатади.

· Агар кўзлари чақноқ бўлса, демак у юзаки ва одобсиз.

· Узун кўзли одам айёр ва фирибгар бўлади.

· Катта ва титроқ кўзли одам эса танбал ва аёлларга муҳаббатли бўлади.

Кўксида ва қорнида кўп жун бўлса, бу ақлнинг заифлигига далолат қилади. Узун бўйинли ва нозик одам жанжалкаш ва қорқоқ бўлади. Қалин лабли одам эса йўққа ишонувчан ва ақлдан бефойда бўлади.

Энг машҳур белгилари: узун соқол. Уламолар айтган: "Соқол миядан ўсади, агар соқол жуда узун бўлса, демак мия кам, мия кам бўлса ақл ҳам кам, ақл кам бўлса одам аҳмоқ бўлади."

Маъруф сўзлардан бири: "Агар бир одамнинг соқоли жуда узун бўлса, бу унинг ақлига ишора қилиб турган кичрайган нишон кабидир."

Иккинчи қисм: Аҳмоқликнинг хулқ-атвор ва амаллари

Аҳмоқлар қуйидаги амаллари билан танилган:

· Оқибат ҳақида фикр юритмаслик

· Нотанишларга ишониш

· Дўстлик ва меҳрдан маҳрумлик

· Ҳаддан ташқари кўп гапириш

· Ўзига ғурур билан қараш

Абу Дардо айтган: "Кишининг хушмуомаласи ва фасоҳатига ишонманг. Агар унда уч нарса бор бўлса, демак у ҳақиқий аҳмоқдир: ғурур, беҳуда сўз ва одамларни айблаш."

Шунингдек, одамнинг ҳоли ва одати унинг ақл даражасини кўрсатади. Шафиъий айтади: "Агар бир одамнинг узуги кичик бўлса ва тўғри келган бўлса, у оқил одамдир. Агар узук катта бўлса, у ожиздир."

Ҳар бир ақлли одам аҳмоқликдан қочиши ва ундан узоқ бўлиши лозим.

6-боб: Аҳмоқ билан суҳбат қилишдан огоҳлантириш

Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар: "Аҳмоқ билан дўстлашма, чунки у сенга маслаҳат бериб, ўзини ҳалок қилади, ўзи сенга яхшилик қилишни хоҳлаб, зарар етказади. Унинг сукути сўзидан яхшироқ, узоқлиги яқинлигидан афзал, ўлиши тириклигидан яхшироқ."

Ибн Абу Зиёд айтган: "Оғлим, доимо оқиллар билан бирга бўл ва улар билан ўтир. Аҳмоқлардан узоқ бўл, чунки мен ҳар сафар бир аҳмоқ билан ўтириб турсам, ақлимда камчилик ҳис қилганман."

Абдуллоҳ ибн Ҳабиқ айтган: "Аллоҳ таоло Мусо алайҳиссаломга ваҳий қилди: 'Аҳмоқлардан ранжима, акс ҳолда ғаминг ортиб кетади.' "

Ҳасан Басрий айтган: "Аҳмоқни ташлаб кетиш — Аллоҳ таолога яқинликдир."

Салмон ибн Мусо айтган: "Уч нарса бир-бирига тенглаша олмайди: оқил ва аҳмоқ, шарафли ва паст одам, яхши ва фосиқ."

Ал-Аҳнаф ибн Қайс айтади: *"Халил ибн Аҳмад шундай деган: одамлар тўрт тоифага бўлинади:

1. У билиб, ўзининг билганини ҳам билади — бундай одам олимдир, ундан фойдаланинг.

2. У билиб, лекин ўзининг билганини билмайди — бундай одам унутувчидир, эслатинг.

3. У билмайди, лекин ўзининг билмаслигини билади — бундай одам ўрганувчидир, унга ўргатинг.

4. У билмайди, ўзининг билмаслигини ҳам билмайди — бундай одам аҳмоқдир, уни ташлаб қўйинг."*

Ал-Аҳнаф яна айтади: *"Одамлар тўрт тоифага бўлинади:

1. Билади ва билишини ҳам тан олади — у билан суҳбат қур.

2. Билади, лекин билишини инкор этади — у билан суҳбат қур.

3. Билмайди, билишга муҳтож — у билан суҳбат қур.

4. Билмайди, лекин билишини даъво қилади — у билан гаплашма!"*

Жаъфар ибн Муҳаммад айтган: "Аҳмоқ билан бирга бўлишдан қочинг, чунки у сизни ғамга ботиради ва қийин ҳолатга солади."

Бу ривоятлардан хулоса шуки, ақлли одам аҳмоқлардан узоқ бўлиб, улар билан суҳбат қилмаслиги керак, акс ҳолда ақл ва тафаккур камаяди, ғам кўпаяди ва инсон ҳаётида муаммолар келиб чиқади.

7-боб: Арабларнинг аҳмоқлар ҳақида айтган мақоллари

Араблар аҳмоқликни уч хил йўсинда тасвирлайди: одамлардан, нотўғри бошқарувдан ва ҳайвонлар ёки нарсалардан.

1. Аҳмоқлиги билан танилган одамлар:

· Ҳабнақа (هبنقة): Араблар "Ҳабнақадан ҳам аҳмоқ" мақолини ишлатадилар. У ўзини йўқотиб қўймаслик учун бўйнига идиш ва устихондан ясалган занжир таққан. Бир кеча ушбу занжирни укасига тақиб қўйган, эрталаб эса: "Сен мен бўлсанг, мен кимман?" деб сўраган.

· Ҳузна (حذنة): У ҳақида "Ҳузнадан ҳам аҳмоқ" дейилган. У ўзига номувофиқ ҳаракатлар қилган ва кундалик ишларида эҳтиётсизлик қилган.

· Абу Ғабшон (أبو غبشان): У Маккадаги Қурайш қабиласига алоқадор бўлиб, аҳмоқлиги билан машҳур бўлган.

· Жуҳа (جحا): Мазах ва ҳазиллар билан машҳур бўлган шахс.

2. Нотўғри бошқарувга тегишли мақоллар:

· "Қудуқдаги қўйдан ҳам аҳмоқ" — ўзини хавфга ташлайдиган одам.

· "Кўлга қараб турган қўйдан ҳам аҳмоқ" — ҳеч қандай ён томонга қарамасдан, фақат олдинга юрадиган одам.

3. Ҳайвонлар ва ўсимликлар билан боғлиқ мақоллар:

· "Ўзига тегишли тухумни ташлаб, бошқасини асрайдиган туяқушдан ҳам аҳмоқ."

· "Ўз тухумларини нотўғри жойга қўядиган кабутардан ҳам аҳмоқ."

· "Ўсимлик 'رجلة' (қаун тери)дан ҳам аҳмоқ" — бу ўсимлик сув оқими остида ўсиб, тез зарар кўради.

8-боб: Аҳмоқлиги ва ғофиллиги билан машҳур бўлган шахслар ҳикояси

Аҳмоқлар ва ғофил одамлар эркаклар ва аёлларга бўлинади.

Ҳабнақа (هبنقة) Унинг исми Язид ибн Саврон бўлиб, Қайс ибн Са'лаба қабиласидан бўлган. У ўзини таниб олиш учун бўйнига турли идиш ва устихонлардан ясалган занжир тақиб юрган. Бир куни бу занжирни укасига таққан ва эрталаб укасига қараб: "Сен менсанг, мен кимман?" деб ҳайрон бўлган.

Аҳмоқликнинг яна бир кўриниши: У бир марта туясини йўқотганида: "Ким топса, унга тегишли бўлади!" деб эълон қилган. Одамлар ундан нима учун бундай қилганини сўрашганда, у: "Топишнинг завқи бор!" деб жавоб берган.

Шунингдек, бир куни бир гуруҳ одамлар унинг қабиласига тегишли эканлиги ҳақида тортишиб қолишган. Ҳабнақа уларни сувга ташлашни ва ким тўкис қолса, шу қабилага тегишли эканлигини айтган. Одам эса бундай ҳолатда расмий жазодан воз кечишини айтиб, баҳсдан чиқиб кетган.

Абу Ғабшон Абу Ғабшон Хузаъа қабиласидан бўлиб, у Каъбага масъул эди. У бир куни Қусай ибн Килоб билан Таифда ичимлик ичиш учун учрашди. У маст бўлиб, Қусайга бир баррел (зар) вино эвазига Каъбанинг калитларини сотиб юборди. Қусай калитларни Маккага олиб бориб: «Эй Қурайш, бу Исмоил алайҳиссаломнинг уйининг калитлари, Аллоҳ таоло сизларга ғийбат ва зулмсиз қайтариб берди», деб эълон қилди. Абу Ғабшон ҳушига келиб, қилган ишидан пушаймон бўлди. Шу боис, «Абу Ғабшондан ҳам кўпроқ пушаймон бўлган одам йўқ», «Абу Ғабшондан ҳам кўпроқ зарар кўрган одам йўқ» деган мақоллар пайдо бўлди.

Шайх Маҳу Шайх Маҳу Абдулқайс қабиласидан бўлиб, асли исми Абдуллоҳ ибн Байдар эди. Айод қабиласи фисқу фасодда айблангани учун улардан бири Чукоз бозорида икки парча ипак мато билан туриб: «Мен Айод қабиласиданман, ким мендан бу номусни сотиб олади?» деб эълон қилди. Абдуллоҳ ибн Байдар уни сотиб олиб, бири билан белини боғлади, иккинчиси билан елкасини қоплади. Бу воқеа натижасида унинг қабиласи Абдулқайс абадий номуссиз қолган.

Ажл ибн Лажим Ажл ибн Лажим Бакр ибн Воил қабиласидан бўлиб, аҳмоқлиги билан танилган. Бир куни ундан: «Отинга қандай ном қўйдинг?» деб сўрашган. У жавоб ўрнига, отининг бир кўзини чақиб, «Унинг номи Кўр!» деди. Бу ҳақида машҳур мақол пайдо бўлди: «Бану Ажл менга отамнинг камчилигини айб қилди. Одамлар орасида Ажлдан ҳам аҳмоқроқ ким бор?»

Ҳамза ибн Байз Ҳамза ибн Байз бир куни жунгатангни чақириб, унинг жуда кўп гапиришидан сиқилиб, «Сен ҳозир оғритасанми?» деб сўради. Жунгатанг «Йўқ, оғритмайман», деб жавоб берди. Ҳамза: «Агар оғритсанг, сендан бир тухум олишимга рухсат бер», деди. Жунгатанг: «Менимча, сен бу йил жунгатанглик қилма», деб кетиб қолган.

Абу Усайд Абу Усайд бир куни икки туяни кўриб: «Қандай чаққон туялар!» деди. Одамлар ундан қайси бири чаққон эканлигини сўрашганида, у: «Олдингиси орқадагидан чаққонроқ», деб жавоб берган. Бир куни унга кимдир ҳамдардлик билдирганида, у: «Аллоҳ бизга ҳам сени каби таъзияни насиб қилсин», деб жавоб берган.

Бу каби ҳикоялар аҳмоқликни ўрганиш ва ундан сақланиш учун қимматли сабоқ бўлиб хизмат қилади.

Жаҳо (Жуҳо) Куни «Абу-л-Ғусан» бўлган Жаҳо ҳақида турли ҳикоялар мавжуд бўлиб, баъзи ривоятларда унинг зеҳни ўткирлиги кўрсатилса-да, аксарият ҳикоялар унинг аҳмоқлик ва ғофиллик хусусиятларини тасвирлайди. Айрим кишилар уни ёмон кўриб, ҳақида ҳазиллар тўқиб тарқатганлари айтилган. Маккий ибн Иброҳим: «Мен Жаҳони жуда оқил ва зукко одам сифатида кўрдим, унга нисбатан айтилганлар ёлғон бўлса керак», деган.

Бир куни Жаҳога қўшниларидан бири келиб: — Сизнинг уйингиздан қаттиқ овоз эшитдим, — деди. Жаҳо жавоб бериб: — Кийимим тепадан тушиб кетди, — деди. Қўшни: — Агар шундай бўлса, нима учун бундай овоз чиқди? — деб сўради. Жаҳо: — Эй аҳмоқ, агар мен уни кийиб олган бўлсам, мен ҳам у билан бирга тушар эдим! — деб жавоб берди.

Бир куни Жаҳо шамолдан қийналиб, унга хитоб қилиб: — Сени фақат Сулаймон алайҳиссалом таниши мумкин. У сени тўхтатиб, ахлатингни ейишга мажбур қилган эди, — деди.

Унинг ҳикоялари орасида бир куни тановулдан кейин совуқ шамол тегиб, унинг бир тухуми жилдиргани айтилади. У тезда ҳаммомга қайтиб, одамлардан ўз тухумини излай бошлади. Улар ундан: — Нима қидиряпсан? — деб сўрашганда, — Тухумимни ўғирлаб кетишди! — деб жавоб берди. Кейин исиниб, тухуми қайта пайдо бўлганида, Аллоҳга шукр қилиб сажда қилди ва: — Қўл билан ушланмайдиган нарса йўқолмайди, — деди.

Музабдад У киши бир куни эшитиб қолди: «Фалончи қабриковчи вафот этди». У эса: — Уни Аллоҳ йўқ қилсин! У ёмон қабр қазиб, унга ўзи тушиб кетди, — деди.

Азҳар Ҳимор (Ошиқ Ҳимор) Азҳар амир Амр ибн Лайс олдида тарвуз ейётган эди. Амир ундан сўради: — Азҳар, унинг таъми қандай? Азҳар жавоб берди: — Мен ҳеч қачон ахлат емаганман.

Шу каби ҳазил ва ҳикоялар ҳозиргача халқ орасида кулгу ва ўгит сифатида айтилмоқда.

Жамъи Сидолоний (Абу Муҳаммад) Абу Муҳаммад Жамъи Сидолоний кўпинча ўзининг ҳазиллари ва оддий ҳаётий вазиятлардаги нотўғри жавоблари билан машҳур бўлган. Бир куни у бир кишига хат ёзиб, жавоб хатини қуйидагича ёзди: "У киши учун, кимки менга ёзган бўлса."

Унга бир неча киши девор бўйича савол берганларида: — Эй Абу Муҳаммад, бу деворни қанчадан бери биласиз? — деб сўрашди. У жавоб берди: — Мен уни болалигидан бери биламан.

Бир куни ундан: — Қанча йилни ҳисоблайсиз? — деб сўрашганида, у шундай жавоб берди: — Йетмиш бир йил!

Бир куни унинг ҳожатхонаси вайрон бўлиб, у хизматкорига: — Тезроқ кимдир келиб тузатсин, шунда биз ундан олдин таом еймиз, у биздан олдин емас, — деди.

Абдуллоҳ Жассос Бир куни вазир билан бирга таом еб бўлгандан сўнг у: — Аллоҳга ҳамд бўлсинки, Ундан улуғроққа қасам ичиб бўлмайди, — деди.

Бир куни Қуръон ўқиб туриб, у: — Бу жуда арзон, бу мен учун Парвардигоримнинг марҳаматидир! Мен бу ерда бир дирҳамга овқатланаман! — деди. У "ذرهم يأكلوا" (улар тановул қилишади) деган сўзни "درهم يأكلوا" (бир дирҳамга еяди) деб нотўғри тушунган эди.

Бир куни у қўлида бир тарвуз билан вазирнинг олдига кириб келди ва хатолик билан вазирнинг юзига туфлаб, тарвузни денгизга ташлаб юборди. Шундан кейин у қўрқиб кетди ва деди: — Кечиринг, мен хато қилдим, сизга туфлашни, тарвузни денгизга ташлашни хоҳлагандим.

Жассоснинг кулгили гаплари: — Бир куни у кўзгуга қараб: "Аллоҳим, оқартирган кунларда юзимизни оқ қилгин ва қора қилган кунларда юзимизни қора қилгин", деди. — Бир куни у: "Менга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг дул-дул деган молхонаси каби бир хачир керак", деди. — Ҳар куни тасбеҳ айтганда: "Аллоҳнинг неъматларидан паноҳ тилаймиз, Унинг эҳсонидан юз ўгирамиз", дер эди.

Бу ва шунга ўхшаш ҳикоялар, одамларнинг ҳаётдаги ҳазил ва ҳазиломуз воқеаларга бўлган муносабатини кўрсатувчи мисоллар сифатида хизмат қилади.

Абу Али ибн Абу Абдуллоҳ ибн Жассос ҳақида шундай ривоят қилинганки, у Багдодда учрашганимизда жуда яхши сўзлашадиган ва хушмуомала инсон эди. Унга отаси ҳақида айтилган ҳикоялар ҳақида сўраганимда, у бундай воқеаларни рад этди ва уларни ҳақиқатга зид деб ҳисоблади. Унинг таъкидлашича, у вазирлар олдида ўзини оддий ва аҳмоқ одам сифатида кўрсатишни яхши кўрар эди, чунки шундай қилиб уларнинг ишончини қозониб, хавфсизлигини таъминларди.

Ибн Жассос шундай дейди: «Абу ал-Ҳасан ибн ал-Фурот вазирликка тайинланганида менга нисбатан ёмон муносабатда бўлди. У менинг мулкимга одам юбориб, ҳужжатларимни мусодара қилди ва мени барча олдида ҳақорат қилди. Мен унинг бу ҳаракатларини эшитиб, кеча билан кундуз ўйлаб чиқдим ва қарор қабул қилдим. Ўша кеча вазирнинг уйига бордим ва эшикларни тақиллатдим. Охир-оқибат у мени қабул қилди.

Уни уйғотиб, шундай дедим: “Эй вазир, сен мени ёмон ниятда айблаб, жуда ёмон муносабат қилдинг. Ҳолбуки, мен сенга нисбатан ҳеч қандай ёмонлик қилмадим. Агар сен мен билан ярашишни хоҳламасанг, мен дарҳол халифанинг олдига бориб, икки миллион динорни унинг хазинасига топшираман ва сендан вазирликни тортиб олишни талаб қиламан. Уларнинг ёнида сен менга ҳеч нима қила олмайсан, чунки менда молия ҳам, қудрат ҳам бор.”

Шу сўзларимдан кейин вазир жуда қўрқиб кетди ва менга қарши ҳеч нарса қила олмаслигини тушуниб, шартларимни қабул қилди. У мен билан тўлиқ ўзаро келишувга эришди ва менинг мулкимга зарар етказмасликка қасам ичди.»

Бу воқеа Ибн Жассоснинг аслида жуда донолигини ва вазиятларни ўнглашда катта ҳикматга эга эканини кўрсатади. У ақл билан иш тутиб, ўз манфаатларини ҳимоя қилишни билган.

Қисқа вақт ўтгач, вазир давом эттирди: "Яхшики, сенга бу ерда очиқлик билан гапира олишим мумкин. Мен сенга қарши режалар тузганим рост, лекин сенинг ақлинг ва тадбиринг менинг ўйларимни ўзгартирди. Мен сенинг юксак мулоҳазангдан ҳайратдаман."

Мен эса жавобан дедим: "Эй вазир, мен сизнинг хизматингиздаман, агар сиз менга адолат билан муносабат қилсангиз. Мен ўз ҳуқуқларимни ҳимоя қилиш учун бу қадамни қўйишга мажбур бўлдим. Ҳар бир инсон ўз ҳаёти ва мол-мулкини ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга."

Шунда вазир дўстона йўсинда деди: "Мен сени тушундим ва сенинг талабларингни қабул қиламан. Сени ҳеч қандай ёмон ниятда эмасман. Бундан кейин сени ҳимоя қиламан ва ишончингни оқлашга ҳаракат қиламан."

Шундай қилиб, биз ўзаро келишиб, ҳар икки томон ҳам тинчлик ва осойишталикка эришдик. Бу воқеадан кейин мен вазир билан ишончли ҳамкорликни йўлга қўйдим ва унинг ёрдамида мол-мулкимни ҳимоя қилиб, ўзимнинг ҳолатимни янада мустаҳкамладим.

Бир киши унинг ҳузурида турганда: «Онаманинг айтишича, отам туғилганида саксон ёшда бўлган» деди. Унга исфидаж (таом) келтирилди, у атрофдагиларга: «Кейин буни еганларингиз учун бу «Умму-л-қуро» (Макка) бўлади» деди. У бир куни: «Кеча кечқурун ҳожатхонага бордим, чироқ ўчган эди, шундай қилиб, ўриндиқни қидира-қидира уни топдим», деди. Бир куни у беморнинг олдига кириб, унинг елкаси оғриётганини эшитди. У: «Валлоҳий, бу икки елкам оғриётгани ҳақида қайғурмайман» деб, қўллари билан тиззаларига уриб қўйди.

Ибн ал-Жассос ҳақида айтиладиган ҳикоялар унинг ҳийлакорлигини кўрсатади, у эса ўзини шундай кўрсатишни истар эди. Али ибн Али ат-Танухий отасидан ривоят қилади: «Мен 356 ҳижрий йили Бағдодга келганимда, Абу Али ибн Абу Абдуллоҳ ал-Жассос билан учрашдим. У яхши муҳокамага эга бўлган, мулойим кексалардан эди. Мен ундан у ҳақида тарқалган ҳикоялар ҳақида сўрадим, масалан, у имом ортидан «ولا الضالين» («Ва адашганларнинг йўли эмас») деган сўздан кейин: «Ҳа, ҳақиқатан!» (آي لعمري) деб айтганми? Ёки вазирнинг бошини ўпмоқчи бўлганда ундан: «Унда олтин борми?» деб сўралганида: «Агар вазирнинг бошида ахлат бўлса ҳам ўпардим» деганми? Ёки у бир қуръонни кўриб, унинг қадимийлигини таърифлаб: «Бу Сосонийларнинг тўртлиги!» деганми?»

У эса: «Бундай гаплар ёлғон, у ўзига нисбатан бу каби нарсаларни айтилишидан хурсанд бўлар эди. У вазирлар ҳузурида ўзини содда қилиб кўрсатишни ёқтирарди, шундай қилиб, улар ундан қўрқмас эди, чунки у халифалар билан тез-тез учрашиб турарди», деди.

Бир куни у ҳикоя қилди: «Абу-л-Ҳасан ибн ал-Фурот вазир бўлганида, у менга ёмонлик қилишга ҳаракат қилди. У ишчиларни менинг мулкимга юбориб, барча савдоларимни мусодара қилди ва мен ҳақимда ёмон гапира бошлади. Бир куни унинг ҳовлисига бордим ва эшитдимки, унинг ҳодими: «Энди ер юзида юрадиган ҳеч қандай бойлик йўқ!» деб айтди. Мен бу унинг хўжайинининг фикри эканлигини тушундим ва ўзимни хатарда деб ҳисобладим.

Мен ўша пайтда етти миллион динор пул ва жавоҳирларга эга эдим, ва қолган мулкимдан ташқари. Мен бутун кеча фикр қилдим ва охирида қарорга келиб, вазирнинг ҳовлисига бордим. Эшиклар ёпиқ эди, уларни тақиллатдим. Эшикбонлар: «Бу ким?» деб сўрашди. «Ибн ал-Жассос», дедим. Улар: «Бу вақт келиш учун тўғри эмас, вазир ухлаяпти», деб жавоб беришди. Мен: «Уни уйғотинглар, муҳим масала бор», дедим.

Охир-оқибат, мени унинг ётоғига олиб боришди. У ғамгин ҳолда ўтирган эди, чунки у мен халифадан хабар олиб келдим, деб ўйлаган эди. У менга: «Нима учун келдинг, бирон ҳодиса содир бўлдими ёки халифанинг хабарини олиб келдингми?» деди. Мен: «Йўқ, фақат сизнинг шахсий масалангиз ҳақида келдим. Бу хусусий гаплашишни талаб қилади», дедим. У атрофдагиларга: «Ҳамма ташқари чиқсин», деди.

Мен: «Эй вазир, сиз менга ёмонлик қилишга уриндингиз, бу эса менинг ҳалок бўлишим ва бойлигимнинг йўқолиши дегани. Лекин инсониятда ҳар бир жон ўзини ҳимоя қилишга ҳаракат қилади», дедим. Мен халифага бориб, икки миллион динорни бериб, сизни ўз лавозимингиздан олиб ташлашни сўрайман. Менинг бу пулга эгамлигимни сиз биласиз. Мен янги вазир тайинлашни таклиф қиламан ва бу ишда фақат сиздан ишончли ёрдамчиларингиз ёрдам беради.

Вазир кўз ёшлари билан: «Сен ҳақиқатан ҳам бундай қилмоқчимисиз?» деди. Мен: «Ҳа, агар сиз мен билан яхшиликка келишмасангиз», дедим. У қўлидаги қаламни олиб, менинг ҳимоям ҳақида мажбуриятномани ёзиб, мендан ҳам худди шу мажбуриятни талаб қилди. Мен рози бўлдим ва эрталаб вазирлик мажлисга борганимда, у менга алоҳида ҳурмат кўрсатди. Шу тариқа, мен мол-мулкимни сақлаб қолдим.»

Бу ҳикояни эшитган Ибн ал-Фурот: «Ажойиб! Бу одам ҳақидаги гаплар ёлғон экан, чунки у аслида жуда ақлли ва эҳтиёткор экан», деди.

Аёллар орасида ажойиблиги билан танилганлардан баъзилари

Гиламни бузган аёл: Муқотил ибн Сулаймон айтади: у Қурайшдан бўлган аёл бўлиб, исми Райта бинт Амр ибн Каъб эди. У гилам тўқиса, кейин уни бузиб ташлар эди. Ибн Соиб унинг исмини Райта деб, Абу Бакр ибн ал-Анабарий эса уни Райта бинт Амр ал-Мурия, лакаби эса ал-Жаъро деб номлаган. У Макка аҳлидан бўлиб, ўзининг ишлари билан машҳур эди ва унинг ишига тенг келадиган киши йўқ эди. У жуда ҳам ақлсиз бўлиб, пахта ёки жундан ип тўқиса, кейин хизматкорига уни бузишни буюрар эди. Баъзилар айтишича, у ва унинг чўрилари ип тўқишар, сўнг уни ўзи бузишни буюрар эди.

Дуғъа бинт Муғнанж (Мавия): Муғнанж — Рубиъа ибн Ажлнинг исми бўлиб, Дуғъа исми Мавия бўлган, Дуғъа унинг лакаби. У ёшлигидан Банӣ Ал-Анбар қабиласига турмушга чиққан ва ҳомиладор бўлган. У туғруқ пайтида ўзини нопок бўлиб қолди деб ўйлаб, ўзининг рақиб аёлидан: «Эй онажон, бу жой оғзини очадими?» — деб сўраган. Унга «Ҳа, у оғзини очади ва отасини чақиришни бошлайди» деб жавоб беришган. Рақиб аёли бориб болани олган ва шу сабабли Банӣ Ал-Анбар қабиласи унга тегишли деб аталган. У ўз боласининг мияси ҳаракатланишини кўриб, уни пичоқ билан кесиб, миясини чиқариб ташлаган ва: «Бу оғриқни кетказиш учун миясини чиқариб ташладим», деган.

Райта бинт Омир ибн Намир: У болаларининг бошини кузга қирқиб қўйиб, уларни бошқа болалардан ажратиб туриш учун белгилаган.

Ал-Маҳура (Хизматкорлардан бири): Муҳаммад ибн Абдулмаликдан ривоят қилинади: Ибн Халаф айтади: «У «Ал-Маҳура» деб аталган ва у Фазария қабиласидан бўлган». У ҳам ўзининг ажойиблиги билан машҳур эди.

Тўқилган ипни бузган аёллардан:

Ҳазна: Ҳазна ҳақида турли фикрлар мавжуд бўлиб, айримлар унинг исми ҳақиқий аёлга тегишли деб ҳисоблашади. У ўзини тирсаклари билан артар эди.

Тўққизинчи боб: Ақлли кишилардан содир бўлган аҳмоқона ишлар ҳақида Айрим ақлли кишилар шундай аҳмоқона ишлар қилганки, уларни оқлаб, тўғри деб ҳисоблаганлар, натижада ўзларини ҳам аҳмоқлар қаторига қўшиб қўйганлар.

Биринчиси — Иблис: Иблис илгари фаришталарга азончи бўлган, аммо у аҳмоқлик ва ғафлат билан барча аҳмоқлардан ҳам кўпроқ иш қилди. У одам Атони лойдан яратилганини кўриб, «агар мен ундан устун бўлсам, уни йўқ қиламан, агар у мендан устун бўлса, мен унга итоат этмайман», деб ўйлади. Агар у бу масалада чуқур ўйлаб кўрганида, одам Ато танланганини тушунган ва бунга қарши чиқа олмаслигини англаган бўлар эди.

Иблиснинг ҳасади шу қадар кучли эдики, у Аллоҳнинг ҳикматига қарши чиқиб: "Бу кимсанинг мендан устунлиги нима?" деб савол берди. У: "Мен оловдан, у эса тупроқдан яратилган" деди ва шу билан Аллоҳ таолонинг ҳукмини нотўғри деб ҳисоблади. У ўзининг барча илми ва имкониятларини Аллоҳдан олганини унутиб, уни нотўғри деб билди. Кейин эса инсонларни йўлдан оздириш учун ҳаракат қилиб, Аллоҳга қарши чиқишини давом эттирди.

Иблиснинг икки катта хатоси:

1. Аллоҳ таоло ҳар қандай таъсирдан озод, у йўлдан оздириш билан Аллоҳга зарар етказа олмаслигини тушунмади.

2. Аллоҳ ҳимоя қилган кимсани йўлдан оздириш мумкин эмаслигини унутди.

Иблиснинг қиймати камлик билан шарт қўйиши: У Аллоҳдан: "Мени қайта тирилтириш кунгача муҳлат бер" деб сўради, ҳолбуки, унинг бундай иш талаб қилишга ҳаққи йўқ эди. Бу каби амаллар унинг ёмонлиги ва ғалати ишончи билан боғлиқ.

Иккинчиси — Қобил: Қобилнинг укаси Ҳобилга: "Мен сени ўлдираман" дегани унга хос аҳмоқликдир. У қурбонликнинг қабул бўлиш сабабини тушуниши керак эди, ўрнига эса укасига ҳасад қилди ва охир-оқибат ўлдиришга қарор қилди.

Учинчиси — Фиръавн: Фиръавн ўзини илоҳ деб даъво қилди. Ҳикматли кишилар унинг ҳақида шундай деганлар: "Иблис Фиръавнга келиб: сен аҳмоқсан! Мен фақат бир бор Аллоҳга итоат этмадим ва лаънатландим, сен эса ўзингни илоҳ деб эълон қиляпсан."

Тўртинчиси — Нимруд: Нимруд Аллоҳга қарши чиқиб, осмонга етиш учун минора қуриб, у ердан камон билан ўқ узган. У бу ҳаракатлари билан Аллоҳни мағлуб қилишга ҳаракат қилган, бу эса унинг қаттиқ аҳмоқлигини кўрсатади.

Бешинчиси — Юсуф алайҳиссаломнинг ака-укалари: Юсуф алайҳиссаломни қудуққа ташлаганлари ва уни бўри ейишини даъво қилганлари уларнинг аҳмоқлиги ҳисобланади. Чунки Юсуф алайҳиссаломнинг кўйлаги уларнинг ёлғонини фош қилди.

Олтинчиси — Ҳорут ва Марут: Бу икки фаришта ерга тушишга қарор қилиб, гуноҳлардан сақланишларига ишонган эдилар. Аммо ерга тушгандан кейин гуноҳларга қарши тура олмадилар.

Қувватли аҳмоқликлардан:

1. Бани Исроилнинг денгиздан ўтгандан кейин ҳам бутларга сиғинишни сўрашлари.

2. Насронийларнинг Ийсо алайҳиссаломни Аллоҳнинг ўғли деб эътиқод қилишлари, ҳатто унинг қийноққа солинишига ишонган ҳолатда.

Сафиҳлик намунаси:

· Шиа ақидаси: Али розияллоҳу анҳу Абу Бакр ва Умар розияллоҳу анҳумга байъат берган, қизи Умму Кулсумни Умарга узатган. Бунга қарамай, уларнинг баъзилари Абу Бакр ва Умарни сўкишади, бу эса ўзига зидлик ҳисобланади.

Бу ҳолатлардан хулоса қилиб айтиш мумкинки, инсоният тарихида шундай ишларни қилиб, ўзларини аҳмоқлар қаторига қўшиб қўйганлар бор.

Бу каби ҳикоялар жуда кўп, уларни ўргансангиз кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Биз ушбу қисқа ҳавола орқали фақатгина бир намуна келтирдик, тўлиқ ҳикояларни баён қилишни мақсад қилмадик, чунки бу китобнинг асосий мавзуси бошқа.

Аҳмад ибн Ҳанбалдан ривоят қилинишича, у шундай деган: "Агар менга бир киши келиб: 'Мен аҳмоқ билан гаплашмасликка қасам ичганман' деб, кейин шиа ёки насроний билан гаплашса, мен: 'Қасамингни бузмадинг', деб айтар эдим."

Шунда динорий: — "Аллоҳ сизни азиз қилсин, нега уларни аҳмоқ деб атайсиз?" — деб сўради.

Аҳмад ибн Ҳанбал: — "Чунки улар ўз пайғамбарлари айтган ҳақиқатга хилоф қилишди. Ийсо алайҳиссалом насронийларга: 'Аллоҳга ибодат қилинг, мен унинг бандасиман', деб айтди, улар эса: 'Йўқ, у илоҳдир', деб рад қилишди. Али розияллоҳу анҳу эса Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан: 'Абу Бакр ва Умар жаннат аҳлининг сардорларидир', деб ривоят қилган, аммо баъзи одамлар уларни ҳақорат қилишади ва улардан воз кечишади."

Бу каби қадимий ҳикоялардан энг ажабланарлиси шундай: Жобир ибн Абдуллоҳдан ривоят қилинишича, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар:

"Бир киши ибодат учун худуди бир кулбада яшар эди. Бир куни ёмғир ёғиб, ерлар кўкариб кетди. У одам эса бир эшакни кўриб: 'Эй, Роббим, сенда ҳам бир эшак бўлганда, уни менинг эшагим билан боқар эдим', деб айтибди. Бу гап Бани Исроил пайғамбарларидан бирининг қулиги етиб борди, у эса уни лаънатлашни хоҳлади. Шунда Аллоҳ унга ваҳий қилиб: 'Мен бандаларимни уларнинг ақли даражасига қараб мукофотлайман', деб хабар берди."

Аҳмоқона ишлардан мисоллар: Айрим оқил кишилардан ҳам баъзан аҳмоқона ишлар содир бўлади, аммо улар бунга қасддан йўл қўймайдилар.

Шу жумладан, бир қўшиқчи бир амир ҳузурида қўшиқ айтиш учун ҳозир бўлганида, вазирларнинг бири ҳақида гап кетиб қолди. У вазирнинг фазилатлари ҳақида гапириб, уни мақтаб, амирни ўхшашга ундамоқчи бўлди. Кейин эса қўшиқ айтди: "Қофилар Кофурга мурожаат қиладилар, ким денгизга интилса, у қудуқни кичик деб билади."

Амир унга: — "Аллоҳ сени беобрў қилсин, бу қандай мурожаат?" — деди.

Шунда у ўзининг ният қилмаганини тушуниб, тавба қилди.

Шу каби ҳолатлардан бири Абдуллоҳ ибн Ҳасан билан юз берган. У халифа Саффоҳ билан бирга бўлганида, Саффоҳ яратган шаҳрига қараб, шундай деб ўқий бошлади: "Аллоҳнинг амри кечга қолмайди, ҳар кеча янгиланиб келади."

Саффоҳ ундан ранжиди ва у узр сўрашга мажбур бўлди.

Бошқа бир ҳикояда айтилишича, Исо ибн Мусо Аббосий амир Абу Муслимни халифа Мансурнинг олдига олиб келганида, Исо: "Сендан олдин ўтганлар нима бўлса, сени ҳам шу кутяпти."

Абу Муслим: — "Бу менга берилган кафолатга зид эмасми?" — деб сўради.

Исо жавобан: — "Агар бу гапни ният қилган бўлсам, қулларимни озод қилган бўламан."

Ана шу каби ҳикоялар одамларнинг ниятсиз қилиб қўйган ишлари билан боғлиқ бўлиб, улар аҳмоқлик эмас, балки хотиржамлик билан содир бўлган ишларни англатади.

У бир куни Зубайда ҳузурига кириб, унга амин ҳақида таъзия билдирганида, у шундай деди: — "Эртага менинг ҳузуримда тушлик қилиб, таскин топасанми?"

Шунингдек, аминнинг хизматкор қизларидан бири келиб, қўшиқ айта бошлади: "Улар уни ўлдиришди, ўрнига ўтиш учун, худди бир вақтлар Кисро билан қилганлари каби."

Мамун буни эшитиб ғазабланиб ўрнидан турди. Шунда Зубайда: — "Эй амирул мўъминин, Аллоҳ мени у учун ажрдан маҳрум қилсин, агар мен буни билиб ёки махсус режалаштириб қилган бўлсам," — деб узр сўради. Мамун унинг айбсизлигига ишонди.

Вақт ўтиб, Мутасим ўз саройини қуриб бўлганида, одамлар уни кўриш учун киришди. Шу пайт Исҳоқ ибн Иброҳим унга шеър ўқишга рухсат сўради ва қуйидагича ўқиди: "Эй уй, вақт сени чиритди, мен эса сени нима ўлдирганини билмоқчиман."

Мутасим бу сўзларни фол деб қабул қилди ва одамлар Исҳоқнинг бу ишни қандай қилиб қилганидан ажабланишди. Кейин саройни вайрон қилишди ва бу жойда икки киши ҳам йиғилмади.

Ас-Соҳааб ибн Аббад қиролнинг ҳузурига кириб, унга мадҳ шеър ўқиди: "Сен Той қабиласини қўллаб-қувватладинг, улар ҳар доим ғолиб бўлишди."

Қирол бу сўзларни есҳтиб: — "Аллоҳдан паноҳ тилаймиз," — деб қўрқди.

Ал-Муҳаллабий халифа ал-Восиқнинг ҳузурига кирди ва унга араб қўшиғини айтди: "Эй уй, агар вақт сени чиритган бўлса, мен сени яхши кўраман."

Ал-Восиқ буни ёқтирмай юзида норозилик намоён бўлди ва у ўз ишидан афсусланди.

Бир куни Абу Нажм халифа Ҳишом ибн Абдулмалик ҳузурига кириб, шеър ўқиди: "Қуёш кўринганда, у нарида турган гипнозли кўзга ўхшар."

Ҳишом ғазабланиб, уни қамоққа олишни буюрди.

Бироқ, баъзан, одамлар хато қилиб, ўз хатоларидан афсусланишади. Масалан, бир шоир Тоҳир ибн Абдуллоҳнинг олдига кириб: "Мен Азиза деб номланган бир аёлни севдим, у менга яқин эмас"

Лекин шу пайт Тоҳирнинг онаси ҳам Азиза деб аталган эди. Шунинг учун йиғилганлар бу хатони сезиб, у зўрға ўзини ўнглаб олишга ҳаракат қилди.

Шу каби ҳикоялардан яна бири — бир киши машҳур бир саркарданинг олдига кириб, унга хато қилиб "Араб отларидан қайси бирини ерга тайёрлаймиз?" деди. Унга саркарда: — "Эй киши, гапиришингга эътибор бер," — деди.

Шунингдек, Имом Муртазо бир жума куни масжид олдидан ўтиб, бир киши: — "Биз бу қора текизни бир динорга сотяпмиз," — деб жар солаётганини эшитди. У бу сўзларни ўзини таҳқирлаш деб ўйлади. Бироқ текизнинг бўйнида икки тук бўлгани учун уни "аллавий" (араб тилидаги бир атама) деб аташган экан.

Шу каби ҳикоялар одамларнинг ҳаётида содир бўлган турли воқеаларни ўзида акс эттириб, баъзан одамлар ўз хатоларидан сабоқ олмай, фақат уятга қолишади.

Қуръон қироатчилари ва қироатда хатолар қиладиганларнинг ҳикоялари

Абдуллоҳ ибн Умар ибн Абон айтадики, бир куни Мишкадана унга тафсирда: "Ва Йаъуқ ва Бушро" деб ўқидилар. Унга: "Бу 'ва Насро' бўлиши керак," дейилганда, у: — "Йўқ, бу ерда учта нуқта бор," — деб жавоб берди. Шунда унга: — "Бу нуқта хато," — дейилди. У эса: — "Асосий матнга қайтинг," — деб рад қилди.

Муҳаммад ибн Абу Фазл айтади: — "Абдуллоҳ ибн Умар ибн Абон бизга 'Ва Йаъуқ ва Бушро' деб ўқиди. Бир киши: 'Бу 'ва Насро' бўлиши керак,' дейди. У эса: — 'Бу ерда сенинг бошингдек нуқталар бор,' — деб жавоб берди."

Абу Аббос ибн Аммор ёзувчи шундай ҳикоя қилади: — "Мен Мишкадана мажлисидан чиқдим ва Муҳаммад ибн Аббад ибн Мусо билан учрашдим. У мендан қаердан келяпсан, деб сўради. Мен: — 'Мишкадананинг мажлисидан,' — дедим. У эса: — 'Бу жуда нотўғри қироат қилувчи эмасми?'" — деди.

Исмойил ибн Муҳаммад айтади: — "Усмон ибн Абу Шайба 'Агар унга ёмғир тегмаса...' деб ўқиди ва хато қилиб 'Соат' ўрнига 'Ва Ёмир' деб ўқиди."

Муҳаммад ибн Жарир ат-Табарий шундай деган: — "Муҳаммад ибн Жамил ар-Разий бизнинг ҳузуримизда '...улар сени ушлаш ёки ўлдириш ёки йўқ қилиш учун ўйлашмоқда...' деб хато ўқидилар."

Дарқутний айтади: — "Абу Бакр ал-Багандоний бизга Қуръон оятини ўқиганида, у: 'Аллоҳнинг бандалари ерда кўнгли билан юради,' деб ҳато қилиб, 'ҳоя' сўзини ғалат ўқиди."

Усмон ибн Абу Шайба қироат қилаётганда: — '...сиз куч билан ушлайсиз' деган жойда, у: 'Сиз нонвойлар сингари ушлайсиз,' деб ўқиди.

Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ал-Мунодӣ айтган: — "Бир куни Усмон ибн Абу Шайба бизга келиб: — "'Н ва қалам' қайси сурада?" — деб сўради."

Иброҳим ибн Дўма ал-Исфаҳоний шундай дейди: — "Усмон ибн Абу Шайба: 'Сура ал-Мудбир' деб ўқиб, 'Муддассир' сурасини хато қилди."

Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ал-Ҳазрамий шундай ҳикоя қилади: — "Усмон ибн Абу Шайба 'Фазаралар орасида бир девор бор' ўрнига 'Бир йирик тишли мушук бор' деб хато ўқиди."

Абу Ҳусайн Аҳмад ибн Яҳё шундай дейди: — "Бир кекса киши Қуръон ўқиб: 'Аллоҳ учун осмонлар ва ернинг сув томчиси бор,' деди. Мен унга: — 'Бу эмас, балки 'Мерос' деган сўз,' — дедим. У эса: — 'Аллоҳ мени кечирсин, мен 40 йилдан бери буни нотўғри ўқиб юрибман.'"

Шу каби хато қилганларнинг мисоллари кўп. Уларнинг баъзилари, ҳатто, Қуръон оятларини ўз хоҳишига кўра нотўғри ўқишга уринганлар.

Яна бир киши фарзандини қозига олиб бориб, унинг намоз ўқимаслиги ва ичкилик ичишини айтди. Қози боладан сўраганда у: — "Мен намоз ўқийман ва ичкилик ичмайман," — деб жавоб берди. Қози ундан Қуръондан нимадир ўқишни сўради. У эса: — "Қалб рабобга ўралди, юрак тиришиб қолди..." — деб, шеър ўқиди.

Қози жавоб берди: — "Астағфируллоҳ! Сен кеча кимнингдир Қуръонини ўғирлаб келдинг!"

Бу каби ҳикоялардан хулоса шуки, нотўғри қироат қилиш ва ўз билганича тиловат қилиш Исломда қаттиқ қораланади. Қуръон ўқиш масъулият талаб этадиган амал бўлиб, уни аниқ ва тўғри ўқиш керак.

Бир куни қози ҳузурига бир киши фарзандини олиб келиб, унинг намоз ўқимаслиги ва ичкилик ичишини айтди. Қози болага мурожаат қилиб:

— "Қуръондан нимадир ўқи," — деди.

Йигит ўқий бошлади:

— "Они мен йўқотдилар, ва қандай йўқотдилар! Бирон мураккаб ҳолат ёки чегарани ҳимоя қилиш керак бўлса..."

Отаси шошиб:

— "Қози ҳазратлари, у бошқа оятни ўқиди, илтимос, унга чеклов қўйманг," — деди.

Қози эса икковини ҳам ҳукм остига олди.

Абу Абдуллоҳ аш-Шотирий ривоят қилади:

— "Иброҳим ал-Аъмашдан Қуръон ўқиётганида, у атрофдагиларга: — 'Тингламайсизларми?' — деб мурожаат қилди.

Аъмаш эса: — 'Сен менга айтган эдингки, бундан кейин ўқилган оятда жиноят йўқ,' — деди."

Дарқутний айтади:

— "Абу Бакр Ҳаммаддан ривоят қиладики, бир киши: 'Ва тонгдаги қасам' деб ўқиш ўрнига, 'ва нонвойлар' деб нотўғри ўқидилар.

Бу хабар Иброҳим ал-Аъмашга етказилганда, у ўша кишини синаб, Қуръондан бир неча оят ўқитишни буюрди. У эса:

— "Ва улар эккан нарсаларидан..." — деб ўқиб, бир неча марта хато қилди.

Дарқутний яна ривоят қилади:

— "Абу Аҳмад ал-Ироқий Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Ҳанбал ҳузурида: 'Унга яхши сўзлар кўтарилади ва яхши амаллар уни кўтаради' деб ўқий туриб, 'юқорига кўтарилади' сўзини нотўғри талаффуз қилди.

Унга тўғри сўзлаш кераклиги айтилганда, у: — 'Мен буни тўғри деб ўйлайман,' — деб жавоб берди."

Табарияда бўлган бир ҳодиса ҳақида ривоят қилинади:

— "Бир шайх ёнида: 'Тонгдаги осойишталик' сўзини ўқиди. У эса: — 'Бу сўз нима маънода?' — деб сўради.

Шунда унга: — 'Бу Қуръондаги сўз, нимага буни нотўғри ўқияпсиз?' — дейишди.

Шайх: — 'Мен бу сўзни қирқ йилдан бери шундай ўқийман ва бундан кейин ҳам шундай ўқийман,' — деб жавоб берди."

Бир киши ўғлини мактабга жўнатиб:

— "Қайси сурани ўқийсан?" — деб сўради.

Йигит:

— 'Мен бу шаҳарга қасам ичаман ва ота ва бола ҳаққи билан' — деб жавоб берди.

Отаси: — "Ҳа, сен қайси отанинг фарзандисан, у албатта боласиздир," — деди.

Бу каби ривоятлардан маълумки, Қуръонни тўғри ўқиш жуда муҳимдир. Нотўғри қироат нафақат маънони бузади, балки одамларни нотўғри тушунчаларга олиб келиши мумкин. Шундай экан, инсон Қуръонни ўқишда эҳтиёткор бўлиши керак.

Бир куни Абу Бакр ибн Абу Овайс ҳузурида Абдуллоҳ ибн Зиёд ҳадис айтиб бераётганда, у Шаҳр ибн Ҳушаб ҳақида сўзлади. Лекин уни "Шаҳр ибн Хушб" деб атади. Унга:

— "Бу ким?" — деб сўрашди.

У жавоб берди:

— "Бу Хуросондан бўлган бир одам, унинг исми ажамий исмлардан биридир."

Шунда унга:

— "Балки сиз Шаҳр ибн Ҳушабни назарда тутяпсиз?" — дейишди.

Шунда улар билишдики, у китоблардан ўқиб ҳадисларни ўрганган экан.

Аъвом ибн Исмоил ривоят қилади:

— Ҳабиб исмли бир одам Суфён ибн Уяйнага ҳадис ўқиш учун келди ва:

— "Сизга Масъудий Жароб ат-Таймий ҳақида ҳадис айтганми?" — деб сўради.

Суфён унга:

— "Бу Жароб эмас, балки Хуатас," — деб тўғрилатди.

Шунингдек, у яна:

— "Айюбдан ибн Ширин ҳақида ҳадис эшитдингизми?" — деб сўраганида,

Суфён:

— "Бу Ширин эмас, балки Сийрин," — деб айтди.

Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Ҳанбалдан ривоят қилинишича, бир киши Ҳушаймга:

— "Эй Абу Муавия, сизга Абу Ҳура Ҳасан ҳақида ҳадис айтганми?" — деб сўради.

Ҳушайм жавоб бериб:

— "Абу Ҳура Ҳасан ҳақида ҳадис айтди," — деди ва шундай қилиб ўз устозини кулди.

Мухаммад ибн Юнус ал-Киндий ривоят қилади:

— Мен Мумал ибн Исмоилнинг мажлисида ҳозир бўлганман. Бир киши келиб унга:

— "Сизга етмиш етти ҳақида ҳадис айтилганми?" — деб сўради.

Мумал кулди ва сўради:

— "Сен қаердансан?"

У:

— "Мисрданман," — деб жавоб берди.

Ҳамид ибн Ҳамад ривоят қилади:

— Бир киши Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Ҳанбал ҳузурида:

— "Сизга Умардан хабар берилдими, у Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ичимликни күмуш идишдан ичишни ман қилганларини айтдими?" — деб сўради.

Ибн Ҳанбал унга:

— "Бу Исломда йўқ, бу Аллоҳнинг танбеҳидир," — деб жавоб берди.

Бу ривоятлардан маълум бўладики, баъзи ровийлар Қуръон ва ҳадисларни нотўғри ўқиш, сўзларни нотўғри талаффуз қилиш билан машҳур бўлишган. Бу эса илмда жиддий бўлиш ва уни аниқ манбалардан ўрганиш қанчалик муҳимлигини кўрсатади.

Бу ривоятларда баъзи ровийларнинг ҳадисларни нотўғри талаффуз қилишлари ва хатолари келтирилган. Масалан, бир киши ҳадисда "يكفن الصبي في ثوب واحد" (бола бир кийимга ўралиши) дейилган сўзни нотўғри "يكفن الضبي في ثوب واحد" (кийик бир кийимга ўралиши) деб ўқиб юборган.

Ибн Абу Овайс айтади:

— Бир куни Абдуллоҳ ибн Зиёд ҳадис айтиб турганда, у "Шаҳр ибн Ҳушаб" сўзини "Шаҳр ибн Хушб" деб айтиб юборди.

Яна бир ривоятда, Ҳабиб исмли ровий Суфён ибн Уяйнага "Жароб ат-Таймий" ҳақида ҳадис сўраб келган, лекин у "Хуатас" деб нотўғри ўқиб юборган.

Ибн Ҳанбалдан ривоят қилинишича, бир киши Ҳушаймга "Абу Ҳура Ҳасан" ҳақида ҳадис сўраб келганида, у унинг сўзларини такрорлаб, нотўғри ўқиб, кулгуга қолган.

Шунингдек, баъзи ровийлар ҳадисларни нусха кўчиришда хато қилиб, Аллоҳ таолонинг исмини "عز وجل" (Азиз ва Жалил) ўрнига "عن رجل" (бир одамдан) деб ўқишган.

Шунингдек, ривоятда қози Яҳё ибн Саидга бир аёл келиб, "қудуққа тушган товуқ сувни ифлос қиладими ёки йўқми?" деб сўраганида, у товуқнинг қудуққа тушганини англаб, "Нега уни ёпиб қўймагансан?" деб жавоб берган.

Шу ривоятлардан англашилиб турибдики, баъзи ровийлар ҳадисларни ёд олиш ва тўғри ўқишда хатоликка йўл қўйишган. Бундай хатолар Ислом уламолари томонидан танқид қилинган ва ровийлардан эҳтиёткорлик билан фойдаланиш лозимлиги таъкидланган.

Бу каби мисоллар Исломда илмни аниқлик билан ўрганиш, ривоятларда эҳтиёткорлик ва илм талаб қилишнинг муҳимлигини кўрсатади.

Бу ривоятларда баъзи ровийлар ҳадисларни нотўғри ўқиб, уларни нотўғри тушунган ҳолатлар келтирилган. Масалан,

1. Ибн Лиҳиа ривоят қилган ҳадисда:

o "Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) масжидда ҳиҷома қилдилар" деб ўқиб, аслида "ҳижома қилиш учун масжидда бир жой ажратдилар" маъносидаги "احتجر" сўзини нотўғри "احتجم" деб ўқиб юборган.

2. Али ибн Довуд ҳадис айтганда:

o Бир аёл унга "Иҳромимни садақа қилишга қасам ичдим", деб айтганда, у "Буни қанчага олдинг?" деб сўради. Аёл "Йигирма икки дирҳамга" деганидан кейин у "Йигирма икки кун рўза тут", деб айтди. Кейин эса ўз хатосини англаб, "Биз уни зиҳор каффоратига буюрдик" деб надомат қилди.

3. Иброҳим ал-Муҳаллабий ҳадисдаги сўзларни нотўғри тушунган:

o Ҳадисда "Савдо қилиб юрсанг, донолик билан юришга ҳаракат қил" деган маънода келтирилган иборани у "Қўйиб юбор ва ҳеч кимга айтма" деб нотўғри тушунган.

4. Ибн Майин ривоят қилган ҳадисда:

o "Абу Убайда ҳаср ҳолатида эди", деб айтилган сўзни "Абу Убайда кўприк устида эди" деб нотўғри ўқиб юборган. Аслида "Ҳаср" — брони зирҳсиз қолган ҳолатини англатади, лекин нотўғри "кўприк" деб тушунган.

5. Йўлдоши билан суҳбатдаги хатолар:

o Бир киши "Ёмғир борлиги сабабли ер ҳўл бўлди" деган иборани "Ёмғир борлиги сабабли ерга кўпроқ мол йиғилди" деб нотўғри ўқиган.

6. Ҳадисларнинг нотўғри талаффуз қилиниши:

o Бир ровий "Йўқотган нарсани топган киши ҳам уни сақлайди" маъносини билдирувчи ҳадисни "Кимдир нарсани йўқотса, у доимо йўқотилган ҳисобланади" деб нотўғри ўқиб юборган.

Бу ривоятлар Исломда илм ва ҳадисларни тўғри ўрганиш, уларни тўғри ўқиш ва тушуниш зарурлигини кўрсатади. Ҳар бир ровийдан илмни эҳтиёткорлик билан олиш, ривоятларни текшириб, тўғри сўзларни ўрганиш катта аҳамиятга эга.

Омадли инсонлар ҳақидаги боб - Ҳокимлар ва волийларнинг мулоҳазасизлиги ҳақида

Муҳаммад ибн Зиёд айтди: Исо ибн Солиҳ ибн Али камақл одам эди. Унинг Абдуллоҳ деган фарзанди бор эди, у эса жуда ақлли инсон эди. Исо Қунсарин жундига ҳоким бўлди ва ишни ўғли Абдуллоҳга топширди. Абдуллоҳ шундай дейди: "Бир кеча отамнинг элчиси келиб, мендан зудлик билан ҳозир бўлишни талаб қилди. Бу пайтда одатда аҳамиятли хабарлар ва муҳим ишлар юз бериши мумкин эди. Мен сиёҳ кийимларимни кийдим ва лашкарбошиларни чақиришга буюрдим. Отамнинг саройига бориб, ҳожиблардан сўрадим: "Халифадан бирор хат келдими ёки бирон муҳим нарса содир бўлдими?" Улар: "Йўқ, ҳеч қандай хабар йўқ", - деб жавоб беришди.

Мен хизматчилардан ҳам сўрадим, улар ҳам шу гапни айтишди. Кейин отамнинг ёнига кирдим. У тўшагида ётар эди ва менга қараб: "Эй ўғлим, бугун кечаю кундуз ўйлаб чиққани бир масала бор", - деди. Мен ундан: "Аллоҳ сенга яхшилик берсин, бу қандай масала?" - деб сўрадим. У шундай жавоб берди: "Мен Аллоҳ мени жаннатда хур қизларидан қилиб яратишини ва менга Юсуф алайҳиссаломни жуфт қилиб беришини истайман". Мен айтдим: "Эй ҳоким, Аллоҳ сизни эркак қилиб яратган, жаннатда сиз хур қизларини оласиз. Агар бу ҳақда ўйлаган бўлсангиз, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни жуфт қилиб беришни сўраманг, у сизга қавм ва насаб бобида ҳақлидир, у аввалию охирининг саййиди".

У шундай жавоб берди: "Эй ўғлим, сен мен бу ҳақда ўйламадим, деб ўйлама. Мен бу ҳақда ўйладим, аммо Оиша онамизни хафа қилишни хоҳламадим".

Мадоинлик ривоят қилади: Бир киши Багдадга келди ва отасига хабар юборишни хоҳлади, аммо ҳеч кимни топа олмади. Шундан кейин у хабарни ўзи олиб кетишга қарор қилди ва отасига: "Мен сенга хабар юборишни кечиктиришни хоҳламадим, шунинг учун ўзи келдим", - деди.

Ибн Халафдан ривоят қилинади: Икки киши ҳоким олдида баҳслашиб юришарди, аммо у ҳукм чиқаришни билмас эди. Натижада у ҳар иккисини ҳам калтаклаб, шундай деди: "Аллоҳга ҳамд бўлсинки, ҳеч бўлмаса қайси зулмкор эканини қўйиб юбормадим".

Саъид ибн Жаъфар ал-Анбарий айтади: "Отамдан эшитдим, у шундай деган: "Абу Хайсам ўзининг амирига ғазабланиб, уни кечиришларини сўрашга келганларга шундай деди: "Йўқ, Аллоҳга қасамки, у менинг оёғимни ўпмаганча кечирмайман"".

Абу Усмон ал-Жоҳиз айтади: "Фазора Басра ҳокими эди. У Аллоҳ яратганлар ичида энг катта соқолли, аммо энг камақл одам эди. Шоир у ҳақида шундай деган:

'Зулм зулм эканлигининг далилидир, эй Фазора, Ҳукм қилиш зулм бўлганда, ундан яхшилик кутиш қийин.'

Кунлардан бир кун у сартарошга мўйловини олишни буюрди. Сартарош ишни битиргач, у ойнага қараб: "Сен бошимни яхши олибсан, лекин соқолимга ахлат суртгансан!" - деди. Сартарош: "Эй ҳоким, бу сенинг сояинг!" - деб жавоб берди."

Бу ривоятлар ҳокимларнинг мулоҳазасизлиги, ғалати қарорлари ва бемаъни фикрларини акс эттиради.

Омадан адашган амалдорлар ҳақида боб

Муҳаммад ибн Зиёд ривоят қилади: Исо ибн Солиҳ ибн Али камақл киши эди. Унинг Абдуллоҳ деган оқил ўғли бор эди. Исо Қунсарин ҳокими бўлганда, ўғлини ишга тайинлади. Абдуллоҳ шундай дейди: "Бир кеча отамнинг элчиси келиб, мендан зудлик билан ҳозир бўлишимни талаб қилди. Бу пайтда одатда муҳим хабарлар ёки ишлар юз бериши мумкин эди. Мен сиёҳ кийимларимни кийдим ва саройга йўл олдим. Ҳожиблардан сўрасам, улар: "Халифадан ҳеч қандай хат йўқ", – деб жавоб беришди. Кейин отамнинг ёнига кирдим. У: "Эй ўғлим, бугунги кечаю кундуз ўйлаб чиқишим керак бўлган бир масала бор", – деди. Мен: "Бу қандай масала?" – деб сўрадим. У: "Мен Аллоҳдан мени жаннатда хур қизларидан қилиб яратишини ва менга Юсуф алайҳиссаломни жуфт қилиб беришини истайман", – деди. Мен айтдим: "Эй ҳоким, Аллоҳ сизни эркак қилиб яратган, жаннатда сиз хур қизларини оласиз. Агар бу ҳақда ўйлаган бўлсангиз, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни жуфт қилиб беришни сўраманг, у сизга яқинлик ва насаб бобида ҳақлидир." У: "Мен бу ҳақда ўйладим, аммо Оиша онамизни хафа қилишни хоҳламадим", – деди.

Ривоят қилинади: Бир киши Багдадга келиб, отасига хабар ёзишни хоҳлади, лекин ёзиб берувчини топа олмади. У хатни ўзи олиб бориб: "Мен хабаримни тез етказишни истадим, ҳеч кимни топа олмадим, шунинг учун ўзи келдим", – деди.

Икки киши ҳоким олдида баҳслашиб юришарди, аммо у ҳукм чиқаришни билмас эди. Натижада у ҳар иккисини ҳам калтаклаб, шундай деди: "Аллоҳга ҳамд бўлсинки, ҳеч бўлмаса қайси зулмкор эканини қўйиб юбормадим".

Фазора Басра ҳокими эди. У энг катта соқолли ва энг камақл одам эди. Шоир у ҳақида шундай деган: "Зулм зулм эканлигининг далилидир, эй Фазора, Ҳукм қилиш зулм бўлганда, ундан яхшилик кутиш қийин."

Кунлардан бир кун у сартарошга соқолини олишни буюрди. Сартарош ишни битиргач, у ойнага қараб: "Сен бошимни яхши олибсан, лекин соқолимга ахлат суртгансан!" – деди. Сартарош: "Эй ҳоким, бу сенинг сояинг!" – деб жавоб берди.

Бундан ташқари, ҳокимлар орасида ўзларининг ғалати қарорлари ва тушунарсиз фикрлари билан машҳур бўлганлар бор эди. Масалан, бир ҳоким одамларга шундай деб хитоб қилган: "Эй одамлар, Аллоҳ сизларни охиратга чорлади, лекин сизлар дунё ҳаётини афзал кўрдилар." Шундан сўнг у: "Аллоҳ таоло шундай деди: 'На сувинг қолди, на хароратинг'," – деб нотўғри оят ўқиди.

Яна бир ҳолатда, бир ҳокимга: "Аллоҳ осмонлар ва ерни олти кун ичида яратган", – дейишганда, у: "Мен буни олти ой деб айтишни хоҳлагандим, лекин бу камдек туюлди", – деб жавоб берган.

Бошқа бир ҳоким эса бир ғалати ҳукм чиқарди: "Қўли кесилган ўғир учун энди оёғини кесинглар", – деди. Унга айтилганида: "Бу Аллоҳнинг буйруғига хилоф", – у шундай жавоб берди: "Мен ҳукм чиқардим, мен кўриб турибман, сен эса йўқ!"

Шу каби жуда кўп ҳодисалар шариат қоидаларига хилоф равишда қабул қилинган ва одамлар уларни танқид қилганлар.

Шундай қилиб, бундай амалдорлар ҳақидаги ҳикоялар уларнинг мулоҳазасизлиги ва камақлликларини кўрсатади.

Абу Ҳасан Муҳаммад ибн Ҳилол ас-Собий ривоят қилади: Дайлам аҳолисидан бир гуруҳ ўз мулкларига йўл олганида, машҳур ироқлик ўғрини тутиб, вазир Абу Абдуллоҳ ал-Миҳлабийга топширишди. Вазир Боғдод полицияси бошлиғи Абу Ҳусайн Аҳмад ибн Муҳаммад ал-Қазвинийни чақириб, унга: «Бу – сизлар қўлга тушира олмаган ироқлик маккор ўғри. Уни қабул қилиб, имзоланг», – деди.

Ал-Қазвиний: «Вазир буйруқларига итоат қиламан, лекин сиз уч киши дейсиз, бу эса фақат битта. Қандай қилиб учта деб имзо чекаман?» – деди. Вазир унга: «Эй одам, бу ерда учлик бу шахсга нисбатан сифатдир», – деб тушунтирди. Ал-Қазвиний ҳужжат ёзиб, қуйидагиларни ёзди: «Аҳмад ибн Муҳаммад ал-Қазвиний ёзади: Вазир ҳузуридан менга уч киши сифатида тасвирланган ироқлик маккор ўғри топширилди». Вазир буни ўқиб, кулди ва: «Қазвиний сизнинг диний нуқтаи назарингизни тасдиқлади», – деди насронийга ишора қилиб.

Бир котиб бир қўшиқчига: «Мана бу қўшиқни мен учун ёзиб бер», – деди. Қўшиқчи: «Сиз котибсиз», – деб жавоб берди. Котиб: «Сен қўшиқни мусиқий билан ёзасан, мен эса мусиқийни била олмайман», – деди.

Абу Ҳасан ибн Ҳилол ас-Собий ривоят қилади: Вазир Абу ал-Фараж Муҳаммад ибн Жаъфарга бир савдогар уч дона ипак кийимини тақдим этди. Улар бир муддат вазирда сақланди. Кейин эгаси уларни талаб қилиб келди. Вазир дафтарчани очиб, қуйидагиларни ёзди: «Бу нарса яроқсиз», – деб, иккинчисига: «Бу ҳам мақбул эмас», – деб, учинчисига: «Бу жуда қиммат», – деб ёзиб, уларни эгасига қайтарди. Савдогар уларни олиб, жабр чекди.

Вазирнинг бир одати бор эди: агар оти юришда хатога йўл қўйса, унинг ем-хашагини кесишни буюрарди. Агар унга: «Бу жоиз эмас», – дейишса, у: «Уни боқинглар, лекин хатосини тан олганимни билдирманглар», – деб жавоб берар эди.

Бир насроний киши Абдуллоҳ ибн Башорнинг ҳузурига келиб: «Сизнинг қўлингиз билан исломни қабул қилишни истайман», – деди. У эса жавоб берди: «Эй фоҳишанинг ўғли, амирнинг армиясида мени ўзингга қўл остидан кўриб, нега мен билан Исо алайҳиссалом ўртасида гап чиқармоқчисан?»

Бир ҳоким минбарга чиқиб шундай деди: «Менга яхшилик қилсангиз, сизга яхшилик қиламан, агар мени ҳақорат қилсангиз, бу мен учун шунчаки газ чиқарганимдек аҳамиятсиз бўлади», – деб газ чиқариб юборди.

Бир ҳоким муз сотувчи олдида тўхтаб: «Музингни кўрсат», – деди. Сотувчи бир бўлак берди. Ҳоким: «Бундан совуқроғи борми?» – деб сўради. Сотувчи бошқа томондан узиб берди. Ҳоким сўради: «Бу нархан қанча?» – «Бир фунти бир дирҳам», – деди сотувчи. Ҳоким: «Биринчи муздан-чи?» – «Бир фунти бир ярим дирҳам». Шунда ҳоким: «Иккинчисидан тарозига тортиб бер, аввалгиси эса арзонроқ», – деди.

Бир ҳоким йўлда лой кўриб: «Агар мен қайтиб келиб, бу ерда яна лой кўрсам, уни ёқтириш учун ўт ёқаман. Сизга ҳеч ким шафоат қила олмайди», – деди.

Қибиса, Хуросон ҳокими бўлиб, бир куни у отасидан келган мактубни кўрсатиб: «Бу менинг отамнинг мактуби, у буюк одам ва мендан катта», – деди.

Бундай амалдорларнинг хато ва ақлсизликлари одамларни кулгуга қўйишга олиб келар эди.

Қозиларнинг ахмоқлиги ҳақида ўн учинчи боб.

Бир аъробий ривоят қилади: Абу Далама бир киши билан қози Офига даъво қилган эди. У шундай деди: "Мени гумроҳ одамлар судга тортишди, мен эса улар билан бир йилдан бери баҳслашиб келмоқдам. Аллоҳ менинг ҳужжатимни йўқ қилмади ва менинг даъвоимни рад этмади. Агар мен бошқа ноҳақ одамлардан қўрқган бўлсам ҳам, сендан қўрқмайман, эй Офия!" Офия унга: "Мен сени амир ал-мўмининга шикоят қиламан", деди. Абу Далама унга: "Мени нега шикоят қиласан?" деб сўради. Офия: "Чунки сен мени ҳақорат қилдинг", деди. Шунда Абу Далама: "Аллоҳга қасамки, агар сен мени шикоят қилсанг, у сени лавозимингдан озод қилади", деди. Офия ундан: "Нега?" деб сўраганда, у: "Чунки сен ҳақорат билан мақтовни ажрата олмайсан", деди.

Офия бу Зайд қозининг ўғли бўлиб, у Боғдодда қозилик лавозимига тайинланган эди.

Абдурраҳмон ибн Масҳар ривоят қилади: Қози Абу Юсуф мени Жабалда қози этиб тайинлади. Ҳарун ар-Рашид Басрага тушишини эшитиб, шаҳар аҳлидан мен ҳақимда яхши сўзлар айтишларини сўрадим. Улар ваъда қилишди, аммо сўнгра тарқалиб кетишди. Мен эса умидсиз бўлиб, соқолимни тартибга солиб, уни кутиб олдим. Ҳарун ар-Рашид ҳозир бўлди ва Абу Юсуф унинг олдида эди. Мен: "Эй амир ал-мўминин, Жабал қозиси яхши одам, у адолатли иш юритди, бизга яхшилик қилди", деб ўзимни мақтадим. Абу Юсуф бошини пастга қаратиб кулиб юборди. Ҳарун ар-Рашид ундан "Нимага куляпсан?" деб сўради. У эса: "Ўзини мақтаётган одам қозининг ўзи", деди. Ҳарун ар-Рашид бунга жуда кулди ва мени лавозимимдан озод қилди.

Али ибн Ҳишом айтади: Ҳажжож Басрага Шомдан бир қозини тайинлади. Бир жума куни у масжидга кетди. Йўлда уни бир ироқлик учратиб: "Эй Абу Ҳумайр, қаерга кетяпсан?" деб сўради. У: "Жума намозига", деб жавоб берди. Шунда ироқлик: "Эшитмадингми? Амир жума намозини кечиктирди", деди. Қози уйига қайтиб кетди. Эртага Ҳажжож ундан: "Эй Абу Ҳумайр, нега жумага келмадинг?" деб сўради. У: "Мени йўлда бир ироқлик учратди ва амир жума намозини кечиктирганини айтди", деди. Ҳажжож буни эшитиб кулиб: "Эй Абу Ҳумайр, билмайсанми, жума намози кечиктирилмайди!" деди.

Абул-Фазл ар-Рибъий ривоят қилади: Бир куни Макка аҳлидан бири амир ал-мўминин Маъмуннинг ҳузурида қозилар ҳақида гапирар эди. У шундай деди: "Бизнинг қозимиз тушунмайди, тушунса ҳам адашади." Маъмун ундан: "Бу қандай бўлади?" деб сўраганда, у: "Бир киши иккинчи шахсдан 24 дирҳам талаб қилиб даъво қилган. Бурон киши эса буни тан олди. Қози: 'Унга бер,' деди. Даъвогар эса: 'Менда бир эшак бор. У ҳар куни 4 дирҳам ишлайди, 1 дирҳамини уни боқишга, 1 дирҳамини ўзим учун сарф қиламан, 2 дирҳамини эса қарздорга бераман. У йўқолиб қолди, мен у пулни ишлатиб қўйдим. Шунинг учун мени 12 кун қамоққа олиб туринг, шунда мен пулни йиғаман,' деди. Қози унинг сўзларига рози бўлиб, қарздорни 12 кун қамоққа олди." Маъмун бу ҳолатни эшитиб кулиб, қозини лавозимидан четлатди.

Шу каби ишлар қозиларнинг ақлсизлигини кўрсатади ва улар одамлар орасида кулгуга айланиб кетади.

Китобхонлар ва ҳужжат сақловчиларнинг ахмоқликлари ҳақида ўн тўртинчи боб.

Ҳаммод ибн Исҳоқ ривоят қилади: Сулаймон ибн Абдулмалик Абу Бакр ибн Ҳазмга "ўз атрофингдаги муханнатларни санаб чиқ" деб ёзди. Аммо унинг котиби хатога йўл қўйиб, "ўз атрофингдагиларни хос қил" деб ёзди. Натижада уларни йиғиб, хос қилдирди. Бу ҳикоянинг бошқа версиясига кўра, у буни ғурури туфайли қилган, шу боис бу хатонинг эмас, балки қасддан қилинган иш экани айтилган.

Ҳусайн ибн Сумайдаъ ал-Антокий айтади: Антохияда Ҳалабдан бўлган бир амалдор бор эди, унинг бир ахмоқ котиби бор эди. Бир куни мусулмонларга тегишли икки кемани денгиз тўлқинлари чўктирди. У котиб ўз амирини бу ҳақда хабардор қилиш учун шундай ёзди: "Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм. Айтаманки, эй амир, икки кемани (шимолий талаффуз билан "шаланди") денгиз томонга чап бериб кетди, яъни тўлқинлар таъсирида чўкди ва ундаги одамлар ҳалок бўлди."

Амир Ҳалабдан шундай жавоб ёзди: "Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм. Хатингиз бизга етди, тушундик. Котибингизни тарбияланг, яъни уни уриб тарбияланг ва бошқасига алмаштиринг, чунки у ахмоқдир. Ва салом!"

Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ас-Сурий айтади: Бир куни Саҳл ибн Башр котиб ҳовли деворида қора ва оқ ғарғани кўриб, хижаил бўлди ва эшикбонни чақириб: "Нега бу ғарға бу ерда овоз чиқаряпти?" деб сўради. Эшикбон: "Эй устоз, бу ғарға эшикдан кирмайди, мен унинг гуноҳига жавобгар эмасман", деди. Саҳл уни юзига ура бошлади ва одамлар уни аралашишга мажбур бўлгунча урди.

Абу Али ан-Нумайрий ривоят қилади: Биз Шаввол ойининг янги ойини кўрдик ва қозига гувоҳлик бериш учун бордик. Уни ҳужжатбони бизга: "Сиз ақлсизсиз, чунки амир ҳали сочини бўямаган ва тайёр эмас. Агар у сизларни кўрса, 200 дарра уради. Кетинглар!" деди. Шундай қилиб, биз кетдик ва одамлар идиш тўла куни рўза тутишди.

Абу Бакр ан-Наққош шундай дейди: Абдуллоҳ ибн Масъуд қозидан сўрашди: "Тақводор, лекин ахмоқ одамнинг гувоҳлиги қабул қилинадими?" У: "Йўқ, мен сизларга кўрсатаман", деб котиби Абу ал-Вардни чақирди. У келганда: "Бориб шамолни текшир", деди. У қайтиб келиб: "Шимолдан, аммо унга жануб аралашиб турибди", деди. Қози одамларга қараб: "Сизлар бундай одамнинг гувоҳлигини қабул қилишимни тасаввур қиляпсизми?" деди.

Абу Аҳмад ал-Ҳарисий айтади: Мен бир куни Дайлам котибларидан бири билан гаплашдим. У қасам ичиб: "Аллоҳга қасамки, Ундан ўзгаси йўқ, мен шу сўз билан талоқ ва озодликни ният қилдим", деди.

Шундай воқеалар, қозилар ва котибларнинг ахмоқлиги ҳақида мисоллардан бир қисмидир.

Азончилар орасидаги ғофиллар

Абу Бакр ан-Наққошдан ривоят қилинади: Бир бедуин бир муаззиннинг "Ашҳаду анна Муҳаммадан Расулуллоҳ"ни насб билан айтаётганини эшитиб, "Эй, сен нима қилдинг?" деб ҳайрон бўлди.

Муҳаммад ибн Халафдан ривоят қилинади: Бир одамга "Сенинг азонинг эшитилмайди, овозингни баландроқ қил" дейишди. У шундай жавоб берди: "Мен овозимни бир мил узоқликдан эшитаман."

Баъзи одамлар ривоят қилишича, бир муаззин азон айтгач, югуриб кетди. Унга "Қаерга кетяпсан?" деб сўрашганда, у шундай деди: "Овозим қаерга етиб бораётганини билишни хоҳлайман."

Бир муаззиндан: "Азонинг қандай гўзал" дейишганда, у шундай жавоб берди: "Онам кичиклигимда менга 'баладар' (маънавий куч берувчи таъом) ечардилар."

Шарийҳ ибн Язиддан ривоят қилинади: Ҳумс масжидида саҳиҳ ва солиҳ бир киши бўлиб, Рамазон ойида одамларга саҳарликни эслатиб шундай дерди: "Таомингизни тезроқ ейинг, токи мен азон айтганимда Аллоҳ юзларингизни қора қилмасин!"

Ахмоқ имомлар ҳақида олтинчи боб

Абу ал-Айнадан ривоят қилинади: Бир киши мадиналик имомнинг ортида сафда турарди. Имом бир нарсани эслаб намозни тўхтатди ва уни имоматга тайинлади. У эса узоқ туриб қолди. Одамлар унга ишора қилишди, аммо у қимирламади. Кейин бошқа бир кишини имом қилиб тайинлашди. Кейин ундан нима учун ҳаракат қилмагани сўрашганда, у шундай жавоб берди: "Менга 'жойингни сақла' дейилган экан деб ўйладим."

Муҳаммад ибн Халафдан ривоят қилинади: Бир киши имом бўлиб намоз ўқиётганида "Алиф Лом Мим, ғолиб бўлди турклар" деб ўқиди. Унга "Эй, бу 'Ғолиб бўлди Рум'" дейилди. У эса шундай жавоб берди: "Ҳаммаси душман, қайси бири ёзилгани муҳим эмас."

Мандал ибн Алидан ривоят қилинади: Бир куни Ал-Аъмаш саҳарда уйидан чиқиб Бани Асад масжидига борди. У ерда имом биринчи ракатда Бақара сурасини, иккинчисида Оли Имрон сурасини ўқид. Намоздан сўнг, Ал-Аъмаш унга: "Сен Аллоҳдан қўрқмайсанми? Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) 'Имом одамлар учун енгил қилсин, чунки уларнинг орасида қариялар ва заифлар бор', деб айтганлар," деди. Имом эса жавобан: "Аллоҳ айтади: 'Ва, албатта, бу катта ишдир, фақат мўминлар учун эмас'," деди. Ал-Аъмаш: "Мен сенга мухлислар ва ҳушёрлар номидан ёлвораман, сен жуда оғирсан!" деди.

Мадаинийдан ривоят қилинади: Бир имом "ولا الظالين"ни зоҳ (ظ) билан ўқиди. Орқада турган киши уни тепиб юборди. Имом "Оҳ, белим!" деб нола қилди. Унга: "Эй сен! 'Зоҳ'ни белингдан олиб 'ض' қилиб ол, у ҳолда осойишта бўласан," деди.

Бир кун бир узун соқолли одам масжидга кириб, узоқ ўқийдиган имом эди. Одамлар ундан норози бўлиб: "Биз сендан фориғ бўлдик, бошқа имом тайинлаймиз," дейишди. У эса: "Энди узоқ ўқимайман," деди. Аммо эртаси куни қайтадан ҳузурларига келиб, "الحمد لله" ни ўқиб, узоқ ўйлади ва: "Сизлар 'عبس' сураси ҳақида нима дейсизлар?" деди. Орқадаги одамлар жим туришди. Фақат ундан ҳам узунроқ соқолли бир киши "Бу яхши сура," деб жавоб берди.

Бундай ҳикоялар кўп бўлиб, улар одамларнинг ҳаётидаги ғаройиб ҳолатларни акс эттиради.

Ахмоқ бедуинлар ҳақида ўн еттинчи боб

Абу Усмон ал-Мозанийдан ривоят қилинади: Бир бедуин Басрага қариндошларини зиёратга келди. Улар унга кўйлак тикиш учун мато беришди. Бедуин уни тикиш учун дўзгирга топширди. Дўзгир уни ўлчаб, қисмларини кесиб ташлади. Бедуин норози бўлиб: "Нега матоимни кесдинг?" деб сўради. Дўзгир жавоб берди: "Тикиш учун уни кесиш лозим." Бедуин билан эрозондан ясалган таёқ бор эди. У билан дўзгирни уриб юборди ва уни қувиб кетди. У шундай шеърни айтди:

"Мен бундай ишни кўрмадим ва эшитмадим, Ўтмишда ҳам бунақаси йўқ эди, Мен келиб унга тикиш учун мато бердим, У эса уни жиннидек кесди. Мен таёғим билан уни урдим, У эса эшик томон қочиб кетди. Матоимни кесиб, тинч ўтиради деб ўйлайдими? Ҳаргиз эмас, ҳажж сурасининг номи билан қасам ичаман!"

Аль-Асмайдан ривоят қилинади: Мен бир бедуиннинг одамларга имом бўлиб намоз ўқиётганини кўриб, унга қўшилдим. У қироатда шундай ўқиди:

"Қуёш ва унинг нурига қасам, Ой у нура риоя қилганда, Ҳақиқатдан ҳам бу ишнинг охири бор, Наҳотки бу йўлни тутаётган одам дўзахни кўрмаса!"

Мен унга: "Бу Қуръондан эмас," дедим. У: "Унда менга ўргат," деди. Мен унга Фотиҳа ва Ихлос сураларини ўргатдим. Бир неча кундан кейин уни яна кўриб, у фақат Фотиҳа сурасини ўқияпти. Мен сўрадим: "Иккинчи сура қани?" У жавоб берди: "Мен уни аммакамга совға қилдим. Олийжаноб киши совғасини қайтариб олмайди."

Аль-Асмайдан ривоят қилинади: Бир бедуин саҳрода одамларга имом бўлиб туриб шундай қироат қилди:

"Юқорига ҳашар қилувчи, Ҳаммага таралган теккис тоғлар, Шубҳасиз, бу нарсалар одамларнинг фойдаси учун."

Иккинчи ракатда эса у шундай ўқиди:

"Бўри ўртадаги қўйга ҳужум қилди, Яна уни олиб кетмоқчи, Аллоҳ қудратли эмасми? Ҳа, Албатта!"

Намоздан сўнг шундай дуо қилди:

"Эй Аллоҳ, мен сенга пешонамни қўйдим, Қўлларимни сенга узатдим, Нима берсанг, мени рози қиласан."

Аль-Асмайдан ривоят қилинади: Бир бедуин ҳажга борди. У Маккага одамлар келмасидан олдин етиб бориб, Каъбанинг пардасини ушлади ва: "Эй Аллоҳ, одамлар келиб кетгунча гуноҳларимни кечир!" деб дуо қилди.

Абу аз-Заноддан ривоят қилинади: Бир бедуин Мадинага келиб, фақиҳлар даврасида ўтирди. Кейин уларни тарк этиб, наҳвшунослар билан ўтирди. Улар "накра" ва "маърифа" ҳақида баҳс қилаётганларида, бедуин: "Эй Аллоҳнинг душманлари, сизлар зиндиқсиз!" деб қичқирди.

Шу каби ҳикоялар бедуинларнинг соддалиги ва баъзан нодонлиги ҳақида кўплаб ибратли воқеаларни тасвирлайди.

Ахмоқ бедуинлар ҳақида

Бир тулки бедуинни тишлаб олди. Бедуин рақий (даволовчи) ҳузурига келиб, у "Сени нима тишлади?" деб сўраганида, у "Ит" деб жавоб берди ва тулки эканини айтишдан уялди. Рақий уни даволаш учун дуо ўқий бошлаганда, бедуин шундай деди: "Дуолар орасига тулки дуосидан ҳам қўшиб ўқиб юбор."

Бир бедуин: "Бизда шундай хурмо борки, уни оғизингга солсанг, унинг ширинлиги оёғинг тагигача етади," дейди.

Бир жамоатда имом "Биз Нуҳни қавмига юбордик..." деб ўқиркан, сўздан тўхтаб қолди. Ортда турган бедуин: "Нуҳ кетган бўлса, бошқа бировни юборинг, биз ҳам тинч бўлайлик!" деди.

Бир бедуин доимо дуо қилиб: "Эй Аллоҳ, менинг гуноҳларимни кечир," дер эди. Унга: "Нима учун бошқаларни ҳам дуоингга қўшмайсан? Аллоҳнинг мағфирати кенг-ку," дейишди. У: "Мен Роббимга оғирлик қилишни истамайман," деди.

Маккада бир бедуин онаси учун дуо қилар экан. Унга: "Нега отангга дуо қилмайсан?" дейишганида, у: "У киши ўзига ғамхўрлик қилади," деб жавоб берди.

Бир йилда Маккада фақир ҳолатда турган бедуин Қаъбанинг пардасини ушлаб туриб шундай дуо қилди: "Мен сендан уялмайманми, мен сени чақираман, сен эса билиб турсанг, Эй Роббим, менга бирта махси ва бирта чопон бер, Шунда мен намозимни ва рўзамни тугал қиламан."

Буни эшитган Муҳаммад ибн Али унга бир чопон, салла ва ўн минг дирҳам берди ҳамда отга минғизди. Келаси йили у чиройли кийимда ҳажга келиб, яхши аҳволда кўринди. Ундан: "Бўтган йили сен жуда бечора эдинг, бу йил эса қандай ўзгардинг?" деб сўрашди. У: "Мен карамли Роббимдан сўрадим ва у мени бой қилди," деди.

Бир ахмоқ кишининг эшаги касал бўлиб қолди. У: "Агар эшагим соғайса, ўн кун рўза тутаман," деб ният қилди. Эшаги соғайди, у рўза тутди. Бир неча кундан сўнг эшаги ўлиб қолди. У: "Эй Роббим, мени масхара қилдинг. Бироқ Рамазон келганда, мен ундан ўн кунни ўзим учун қолдириб, рўза тутмайман," деди.

Бир бедуин имом ортида биринчи сафда туриб намоз ўқиди. Унинг исми Жиноят эди. Имом "Бизнинг олдинги умматларимизни ҳалок қилмадикми?" деб ўқиди. Бедуин иккинчи сафга ўтиб кетди. Имом "Кейин иккинчи умматларни ҳам ҳалок қилдик," деган оятини ўқигач, у ўртадаги сафга ўтди. Имом "Бизнинг жиноятчиларга ҳам шу қадар қилинамиз" деган оятни ўқигач, бедуин қочиб кетиб: "Бу ерда талаб қилинган одам менман!" деди.

Бу каби ривоятлар бедуинларнинг ҳаётга содда ва бефарқ муносабатини кўрсатади.

Ахмоқлик қилган забоншунослар ҳақида

Бир киши дўстига: «Фалон киши эшаги билан нима қилди?» деб сўради. Дўсти: «Сотди,» деб жавоб берди. Унга: «Нега "эшаги билан" дединг?» деб сўради. Дўсти: «Чунки "ба" ҳарфи (араб тилида) ҳеч нарса олиб ўтмайди,» деди. У эса: «Сенинг "ба" ҳарфинг тортади, менинг "ба" ҳарфим кўтаради,» деди.

Саъид ибн Аҳмад айтади: «Бир куни Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Хасиб менга: "Абдуллоҳ, амакинга хизмат қил," деди. У эса: "Амакамга хизмат қил," деди. Унга: "Сен 'амакинга хизмат қил' деяпсан ва хатога йўл қўяпсан," дейишди. У эса: "Аллоҳ сени асрасин, сен араб тилида энг билимли одамсан. Бу боланинг тилини ким бузди?" деди. Унга: "Онасидан бўлган," деб жавоб беришди.»

Бир киши қўшнисига: «Майли, бозорга бориб, иккита сабзи олиб кел,» деб буюрди. Қўшниси эса: «Иккита сабзини нечага олай?» деб сўради. Унга: «Иккитаси иккита қийматида,» деб жавоб қилди. Қўшниси эса: «Сен менга нимага икки хил нарса айтаяпсан?» деди.

Бир киши бозорда сотувчидан: «Бир дона бодринг нечага?» деб сўради. Сотувчи: «Элликка,» деди. У: «'Эллик' эмас, 'элликта' деб айт,» деди. Кейин яна: «Кўпроқ оласам, нечага?» деб сўради. Сотувчи: «Олтмиш,» деди. У эса: «'Олтмиш' эмас, 'олтмишта' деб айт,» деди. Кейин яна сўраб: «Кўпроқ оласам, нечага?» деб сўради. Сотувчи: «Сен юзта олишни хоҳлаяпсан, лекин юзинг йўқ,» деди.

Бир киши забоншуносдан: «Мен араб тилини ўргандим, лекин "Абу Фулон", "Аба Фулон", "Аби Фулон" сўзларини тушунмайман,» деди. Забоншунос унга: «Бу жуда осон. "Абу Фулон" юқори мартабалиларга, "Аба Фулон" ўртаҳолларга, "Аби Фулон" эса оддий одамларга айтилади,» деб тушунтирди.

Бир киши шундай ёзди: «Мен Тусдан (طوس) ёзаяпман,» унинг ёзганини кўриб: «Нега "طيس" деб ёздинг?» деб сўрашди. У эса: «Чунки 'мин' (من) ҳарфи кейинги сўзни пастки даражага туширади,» деди. Унга: «'Мин' бир ҳарфни пастки даражага туширади, бутун шаҳарни эмас!» деб тушунтиришди.

Бир киши Имом Абу Саид ҳузурига келиб: «Сибавейҳ ёхуд "Фасеҳ" китобларининг қай бири яхши?» деб сўради. Унга савол беришди: «Муҳбир сўзи исмми, феълми ёки ҳарфми?» У эса узоқ ўйланди ва кейин: «Ҳарф,» деб жавоб берди. Шу пайтдан кейин уни ҳеч ким эътиборга олмади.

Бир гуруҳ тилшунослар омма орасида араб тили қоидаларини қаттиқ тарзда қўлладилар, бу эса ҳаддан ташқари нозиклик бўлиб, баъзи ҳолларда аҳмоқликка олиб келади. Чунки ҳар бир инсон билан унинг тушунишига мос тилда гаплашиш лозим.

Ибн Ақил айтади: «Бизга устозимиз Абу Қосим ибн Барҳон Асадий: "Оммавий жойларда наҳв (грамматика) қоидаларини қўллашдан сақланинг, чунки бу хослар орасида хато сўзлаш кабидир," деб насиҳат қилган эдилар.» Ибн Ақил айтиб ўтганидек, ҳақиқатни нотўғри тушунганларга тушунтириш беҳуда ва илмини исроф қилиш ман қилинган.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар: "Одамларга улар тушунадиган тилда гапиринглар, акс ҳолда Аллоҳ ва Унинг Расули ҳақида ёлғонга олиб келасизлар."

Қози Яҳё ибн Муаммар олдига бир киши ва унинг хотини келдилар. Қози эркакка: «Хотинингизнинг ҳақини беринг ёки озод қилинг,» деб айтди. Эркак эса: «Мен унинг нима деганини тушунмайман, юрайлик,» деди. Бу ерда "шукр" сўзи "фарж" маъносида, "шибр" эса "никоҳ" маъносида ишлатилган эди.

Шу каби воқеа Исо ибн Умар билан ҳам содир бўлди. У Зайд ибн Умарни қамчилаётган пайтида: «Менинг айбим фақатгина кийимларни қабул қилганимда бўлди,» деди.

Яна бир сафар бир тилшунос ҳожатхонага тушиб қолди ва шундай деб чақирди: "Менга мустаҳкам зина олиб келинг ва эҳтиёткорлик билан ушлаб туринг." Йиғилган одамлар унга: «Сиз аслида ҳожатхонада қолмаслигингиз керак эди,» деб жавоб беришди.

Бир киши тарвуз сотувчидан: «Бу икки тарвуз қанча?» деб сўради. Сотувчи: «Иккита бир дирҳам,» деб жавоб қилди. У эса: «Иккита» эмас, «иккиси» деб айтиш керак,» деди. Сотувчи эса жавобан: «Менда бу сўзларнинг айтилиши учун ҳеч нарса йўқ,» деди.

Бир тилшунос бир хумдон сотувчидан: «Бу икки жом қанча?» деб сўради. Сотувчи эса: «Иккита бир нарса,» деб жавоб қилди. Шунда тилшунос ғазабланиб жойдан кетиб қолди.

Бир киши қуллар бозорига кириб, савдогарга: «Менга кичик эмас, катта ҳам эмас, кам емаса, кўп емаса, йўлда тез юрадиган, одамлар ичида аста ҳаракат қиладиган эшак керак,» деди. Савдогар эса: «Мен бу нарсани топа олмайман, лекин агар қозини эшакқа айлантирса, сен учун харид қиламан,» деди.

Шунингдек, бир киши шифокорга: «Мен қўзичоқ гўштини еб, қорнимни оғритиб қўйдим,» деди. Шифокор эса: «Сенга тимьян билан даволаниш керак,» деди.

Шу каби воқеалар тилшуносларнинг ҳаётда нотўғри жойда ортиқча расмий тил қўллашини ҳамда бундан қандай натижалар юзага келишини кўрсатади.

Мавзу: "Ахмоқ шоирлар ҳақида қиссалар"

Ал-Мубаррад шундай дейди: Жаҳиздан эшитдим, у айтиб берди: бир аҳмоқ одам менга қуйидаги байтни ўқиб берди:

"Муҳаббат дарди бир хасталикдир, у осойиш бермайди," "Муҳаббат қилмаган одам эса бу балолардан қутулади."

Мен унга: "Биринчи мисранинг рифмаси "ра" ва иккинчисида "зо" ишлатилган," дедим. У эса: "Ҳеч қандай нуқта қўйманг," деди. Мен унга: "Биринчи мисра кўтарилган ҳолда, иккинчиси эса паст кўринишда," дедим. У эса: "Мен "нуқта қўйманг" дедим, сен эса "ҳарфлар шаклини ўзгартираяпсан", — деди.

Бир гуруҳ шоирлар йиғилиб, бир қишлоқда дам олишарди. Улардан бири:

"Биз бу ерда ширин ҳаётни баҳраманд этдик,"

деди. Иккинчиси эса:

"Чашка(қадаҳ)ни шошқинлик билан кўтардик."

Учинчиси эса жавоб беришга қийналди ва шундай деди:

"Хотиним талоқ уч марта!"

Шундан сўнг, хотинидан айрилишдан қўрқиб йиғлаб юборди, қолганлар эса унга кулди.

Сайфуддавла жанговар юришдан қайтганда, уни табриклаш учун шоирлар йиғилди. Бир киши:

"Душманлар девор ортида каламуш ва ҳашаротлар каби, сен эса уларнинг деворига осонликча чиқдинг,"

деди. Сайфуддавла уни ҳайдаб юборди, у эса эшикда йиғлаб турди. Бу ҳақда хабар олингач, у қайта чақирилди. Сабабини сўрашганда, у шундай жавоб берди:

"Мен қўлимдан келган барча ҳаракатим билан бу ерга келдим. Аммо умидим пучга чиқди, ва бу менга қаттиқ таъсир қилди."

Сайфуддавла унга: "Сенда бундай таъсирли наср бор экан, шеъринг ҳам шундай бўлиши керак," деди ва унга 500 дирҳам ўрнига 1000 дирҳам берди.

Бир бола отасига: "Мен бир шеър ёздим," деди. Отаси: "Кел, эшиттир, агар яхши бўлса, сенга ғулом ёки чўри берилади," деди. Бола ўқиб берди:

"Бу уйлар мени йиғлатди ва бошимни орқага қайтарди."

Отаси эса: "Сенга ғулом ҳам, чўри ҳам эмас, балки, онаинг мендан уч марта талоқ," деб жавоб берди.

Мавзу: "Ахмоқ қиссахонлар ҳақида қиссалар"

Сайфавий қассоси ҳақида:

Баъзи одамлар унга: "Сиз кўп китоб ўқидингиз, нега ҳадис ривоят қилмайсиз?" — деб сўрашди. У шундай жавоб берди:

"Ҳадисни шундай ривоят қиламан: Шарикдан, Мугийрадан, Иброҳим ибн Абдуллоҳдан нақл қилинган."

Улар ундан: "Қандай ҳадис?" — деб сўрашди. У эса: "Қандай эшитган бўлсам, шундай ривоят қиламан," — деб жавоб берди.

Сайфавий бир маросимда иштирок этарди ва кимдир ундан сўради:

"Сиз тушликда нима егансиз?"

У эса шундай жавоб берди:

"Эҳ, шундай бўлсин, бари менинг қорнимга ўтиб кетди!"

Шу каби ҳикоялар, ахмоқлик ва иштаҳасининг кучлилигини кўрсатади.

Мавзу: "Зоҳидликка даъво қилган аҳмоқлар ҳақида қиссалар"

Али ибн ал-Муҳсин ат-Танухий айтади: Бизнинг юртда Ҳабл ал-Лукам деган жойда Абу Абдуллоҳ ал-Мазабилий деган одам бор эди. У тунлар шаҳарга кириб, чиқиндиларни йиғар ва уларни ювиб, шуни озиқ-овқат қилиб ейишни одат қилган эди. У жуда солиҳ ва ўзининг ибодатида эҳтиёткор киши эди, бироқ ақли кам эди. Антиохияда, эса Мусо аз-Закурий деган бир танишим бор эди, у ҳазил ва шўхликлари билан машҳур эди.

Бир куни у ўзининг қўшниси билан жанжаллашиб қолди. Қўшниси ал-Мазабилийга унинг устига шикоят қилди. Ал-Мазабилий унга дуо қилиб, уни лаънатлади. Шуни эшитиб, одамлар жунбушга келиб, унинг уйини вайрон қилишга киришди. У эса қочди ва паноҳ топди.

Мусо аз-Закурий эса ўзига бир найранг ўйлаб топди ва дўстларидан ёрдам сўради: "Мен бу ишдан қутулиш учун бир ҳийла ишлатаман. Менга янги кийим, бироз мушк, олов ва бир неча йигитлар керак." Улар унга бу нарсаларни бериб, ёрдам беришди.

Тунда у ал-Мазабилий ётган ғорнинг тепасига чиқиб, мушкни туташтириб, ҳавони хушбўй ҳидга тўлдирди ва баланд овоз билан:

— Мен Жаброилман, мени Аллоҳ юборди! — деб овоз чиқарди.

Ал-Мазабилий бу овозни эшитганида йиғлаб, дуо қила бошлади:

— Йа, Жаброил, мен каби ожиз бандага Аллоҳ сени юбордими?

Мусо аз-Закурий эса унга шундай жавоб берди:

— Аллоҳ раҳмати билан сени Муҳаммад алайҳиссаломнинг жаннатдаги шериги қилиб танлади. Эртага сен жаннатда Мусо аз-Закурий билан бирга бўласан.

Ал-Мазабилий бу гапларга ишониб кетди ва эрталаб одамларга хабар тарқатиб:

— Мусо аз-Закурий жаннат аҳлидан! Уни кечиринглар ва менга ҳам дуо қилиб қўйинглар, — деб одамлардан илтимос қилди.

Шу воқеа туфайли одамлар Мусо аз-Закурийнинг уйига йиғилиб, уни кечиришларини сўрашди.

Бир куни Васитдаги масжидда икки киши жаҳаннам ҳақида тортишишарди. Бирлари дедилар:

— Аллоҳ кофирларнинг танасини улкан қилиб қўяди, шу даражадаки, уларнинг тиши Уҳуд тоғидек катта бўлади.

Шу пайт уларнинг ёнида турган зоҳид киши ўзига хос жавоб берди:

— Бу ҳақиқат, Аллоҳ ҳар нарсага қодир. Буни тасдиқловчи далил ҳам бор, — деб, Қуръони каримдан "Фаулайка юбаддилуллоҳу сунанаҳум хушубат" (ўша кунда Аллоҳ уларнинг тишларини ёғочга айлантиради) деб қироат қилди.

Буни эшитганлар унинг ахмоқлигига ҳайрон қолишди.

Яна бир куни бир киши мутазоҳиднинг ҳузурида ўтириб, Юсуф сурасини ўқиб қолаётганда "ва қолати нисватун фил мадинати" оятига етиб келди. Зоҳид эса:

— Бу фосиқлар ҳақидаги оятларни ўқимасанг, яхши бўларди! — деб айтиб юборди.

Мавзу: "Аҳмоқ муаллимлар ҳақида қиссалар"

Абу Усмон ал-Жоҳиз айтади: Баъзи фақиҳлар муаллимларнинг гувоҳлигини қабул қилмас эдилар. Сабаби, уларнинг болалар билан мулоқоти уларга аҳмоқликка олиб келади деб ҳисоблашар эди. Ҳатто баъзи уламолар: "Аёллар муаллимларга қараганда адолатлироқ гувоҳлик берадилар," дейишар эди.

Бир куни Абубакрнинг наздида шайх шогирдларига Қуръондан оят ўқиб: "Фариқун фил жаннати ва фариқун фис-саъир" (бир гуруҳ жаннатда, бир гуруҳ дўзахда) демоқда эди. Шунда Абубакр унга:

— Сен нотўғри ўқийсан, бу оят: "Фариқун фил жаннати ва фариқун фис-саъир" эмас, балки "Фариқун фил жаннати ва фариқун фи саъир" деб келган, — деди.

Муаллим эса:

— Сен Қуръонни Абу Осим ибн Алаъдан ўқиган бўлсанг, мен эса Абу Ҳамза ибн Осим ал-Маданийдан ўқиганман, — деб жавоб берди.

Бу ҳолат унинг тиловат борасида қанчалик адашганини кўрсатиб турарди.

Бир куни бир мажнун маза қилгани бир мактабга кирди ва парда ортида турган муаллимни ит каби ҳанграшини эшитди. Нималар бўлаётганини билмоқчи бўлиб қараса, муаллим парда ортида туриб, ит овози чиқараётган экан.

— Нима учун бундай қилибсан? — деб сўради.

Муаллим жавоб берди:

— Шу бола тарбиядан қочиб, ичкарисига яширинб олди ва итни яхши кўради. Шу сабабдан мен ит овозини чиқариб, уни алдайман ва у келса, мен уни қўлга оламан.

Абу Убайд ал-Касайий айтади: "Мен бир сафар Рай шаҳрида юриб, бир мактабга кираётганимда муаллим болаларга: 'Завати акли хомти ва атили' (хомти ва атили дарахтлари) деб ўқийотганини эшитдим. Кейин бошқа бир мактабга кирдим ва у ердаги муаллим аввалгисининг хатосини тўғрилашга уринаётганини эшитдим, у эса тўғри ўқимас эди. Шу сабабдан мен мактабларга Қуръон ўқишни тўғри ўргатиш учун қолдим."

Бир муаллимдан сўрашди:

— Сен нима учун болаларни ҳеч сабабсиз урсан?

У жавоб берди:

— Улар учун менга ҳаж қилиш учун дуо қилишадилар. Агар мен ҳажга борсам, улар тарқаб кетишади. Мен эса ҳеч қачон ҳажга боролмайман.

Бир бола ўқитувчисини мактабдан қочиб кетишга мажбур қилмоқчи бўлди. У дўстларига шундай деди:

— Бугун муаллимни мактабдан қочиришнинг йўлини топдик. Биз унинг касаллигини баҳона қилиб, кетишга мажбур қиламиз.

Шундан кейин болалар муаллимга шундай дедилар:

— Устоз, сиз жуда ҳам заиф кўринасиз, балки уйга бориб дам оласиз?

Муаллим шогирдлардан сўради:

— Болалар, ростдан ҳам мен касалманми?

Ҳамма болалар бир овоздан:

— Ҳақиқатан ҳам сиз жуда бемор кўринасиз! — деб тасдиқлашди.

Муаллим уларга:

— Мана шу кунга сизлар озодсизлар, эртага қайтиб келинглар, — деди.

Бу қиссалар муаллимлар орасидаги баъзи ахмоқликларни очиб бериб, уларнинг ҳаётидаги кулгили вазиятларни акс эттиради.

Муаллим бир болани урди, ундан сўрашди: "Нега уни урдин?" У жавоб берди: "Мен уни гуноҳ қилишидан олдин уряпман, шундай қилиб гуноҳ қилмаслигини таъминлайман."

Шунингдек, бир куни бир муаллим ал-Жоҳизнинг олдига келиб деди: "Сен 'Муаллимлар китоби' ни ёзган одаммисан, уларни танқид қиладиган?"

Ал-Жоҳиз жавоб берди: "Ҳа."

Муаллим деди: "Сен китобингда айтиб ўтган муаллим ҳақида, у балиқчига: 'Янги балиқ тутяпсанми ёки шўрланган?' деб сўраган экан. Балиқчи 'Ҳа' деб жавоб берган. Агар у ақлли бўлганида, кузатиб туриб, янги ёки шўр балиқ чиқишини билган бўлар эди."

Ал-Жоҳиз бир муаллимнинг мактаби олдидан ўтиб кетди ва болаларнинг ўзаро чапалоқ ураётганини кўрди, ҳатто баъзилари муаллимни ҳам чапалоқлаётган экан. У муаллимдан: "Нима бўляпти?" деб сўради. Муаллим жавоб берди: "Мен улардан қарз олганман, улар мендан қарзини қайтариб олишмоқда."

Бир куни муаллим бир болага "Ва Луқмон ўғлига насиҳат қилар экан, деди: 'Эй ўғлим, тушларингни ака-укаларингга айтма, улар сенга ҳийла қилишади' ва "Уларни аста-секинлик билан муҳлат бер" оятини ёзиб берди.

Ал-Жоҳиз: "Эй, бу икки сура аралаштириб юборилган!" деди.

Муаллим жавоб берди: "Агар унинг отаси бир ойни иккинчи ойга қўшиб юборса, мен ҳам сураларни қўшишим мумкин."

Бошқа бир куни муаллим ўтирганида ўқувчилари йўқ эди. Ундан: "Қайда болаларинг?" деб сўрашди. У жавоб берди: "Улар бир-бирларини ураётган бўлишлари мумкин."

Муаллимнинг олдига икки бола келиб, бири деди: "У менинг қулоғимни тишлади!"

Иккинчиси эса: "Мен тишламаганман, у ўзи қулоғини тишлаган!"

Муаллим жавоб берди: "Эй аёвсиз, жумлақ қандай қилиб ўз қулоғини тишлайди?"

Ал-Жоҳиз айтган: "Бир куни Куфа шаҳрида муаллимни кўрдим, у бир бурчакда ўтириб йиғлаётган эди." Мен ундан сўрадим: "Нега йиғлаяпсан?"

У деди: "Болалар менинг нонумни ўғирлашди."

Бошқа бир куни, бир киши муаллим мактабига кирди, у ерда болалар муаллимни ураётганини кўрди ва уни қутқармоқчи бўлди, аммо муаллим деди: "Мен улар билан шартлашганман: агар мактабга мен олдин келсам, мен уларни ураман, агар улар олдин келса, улар мени уришади. Бугун улар мени енгишди, аммо эртага ярим тундан келиб уларни ураман!"

Албатта, болалардан бири муаллимга шундай деди: "Мен бу ерда ухлаб қоламан, сен келганингда сени ураман!"

Бу ва шунга ўхшаш ҳикоялар мактабларда учрайдиган кулгили вазиятлар ва муаллимлар ҳамда ўқувчилар ўртасидаги юморли мулоқотларни кўрсатади.

Йигирма учинчи боб – тўқувчилардан соддалик билан ном қозонганлар ҳақида

Абу Абдуллоҳ, яъни Аҳмад ибн Ҳанбал розияллоҳу анҳу айтадилар: "Бизга Суфён ривоят қилди: Абу Ҳарун, яъни Мусо ибн Абу Исо хабар берди: Марям ҳазрати Исони излаб кетди, бир тўқувчини учратиб, ундан сўради. У эса: 'У бундай кетди', — деди. Суфён: 'У бундай кетди', — деб айтди. Шунда Марям: 'Аллоҳ таоло уни саргардон қилсин ва у фақат саргардон бўлсин', — деб дуо қилди. Кейин бир тикишчини учратиб, у эса унга йўл кўрсатди. Унга дуо қилди, шундан сўнг у тикишчилар билан ўтириб қолди."

Мусо ибн Абу Исо айтади: "Марям ҳазрати Исони йўқотиб қўйди, уни излаб юрди. Бир тўқувчини кўриб, сўради, лекин у йўл кўрсатмади. Шунда унга дуо қилди ва у доим саргардон бўлиб қолди. Кейин бир тикишчини учратиб, у унга йўл кўрсатди ва у билан бирга ўтириб қолди."

Йигирма тўртинчи боб – бутунлай содда кишилар ҳақида

Абу Айна айтади: "Жоҳиз менга шундай деди: 'Бизда жуда ҳам содда бир қўшнимиз бор эди, унинг соқоли жуда узун эди. Хотини унга: 'Сенинг соддалигинг туфайли соқолинг узун бўлиб кетган', — деди. У эса: 'Ким танқид қилса, танқид қилинур', — деб жавоб берди."

У ўз эшиги олдида ифлос нарсани кўриб: 'Бу ифлосни орқамизда ташлаган одам ростгўй бўлса, уни юзимизга ташласин, шунда билар эдик', — деди."

Унинг фарзанди туғилганда ундан: 'Номини нима қўясан?', — деб сўрашди. У: 'Умар ибн Абдулазиз', — деб жавоб берди. Уни табриклашганда: 'Бу фақат Аллоҳ таолодан ва сизлардан', — деди."

Аҳмад ибн Умар ал-Бурмакий айтади: "Абу ал-Мунзир шундай деди: 'Мен бир оятга дуч келдим: {Мен ўз жоним ва ака-укамандан бошқа нарсага эга эмасман} (Моида, 25). Мусо фақат ўзинигина эмас, балки акаси ҳақида ҳам иддао қилди. Аллоҳ таоло уни кечирсин.'"

Исмоил ибн Зиёд айтади: "Аъамашнинг хотини унга нописандлик қилди. Абу ал-Билод исмли араб тилида яхши гапирадиган одам унинг ҳузурига келиб, ундан ҳадис ўрганар эди. Аъамаш унга: 'Хотиним менга нописандлик қилмоқда, у билан гаплашиб, одамлар орасида тутган ўрнимни тушунтир', — деди. У аёлига: 'Аллоҳ сенинг қисматингни яхшилаган. Бу бизнинг шайхимиз ва устозимиз, ундан биз дин, ҳалол ва ҳаромни ўрганамиз. Унинг кўзлари заиф ва оёқлари нозик бўлса ҳам...,' — деди. Шунда Аъамаш ғазабланиб: 'Аллоҳ сени кўр қилсин! Сен унинг олдида менинг барча камчиликларимни айтдинг!' — деб, уни уйидан ҳайдади."

Муҳаммад ибн Салом айтади: "Шаъбий айтади: 'Бир йигит аҳнафнинг олдида ўтирарди, унинг сукутидан ҳайратланиб: 'Мен сенинг ўрнингда бўлишни ва юз минг дирҳамга эга бўлишни хоҳлар эдим', — деди. Аҳнаф эса: 'Эй жияним, бу катта бойлик, лекин мен қари ёшдаман, буни кўтара олмайман', — деб жавоб берди."

Нафеъдан ривоят қилинади: "Ибн Умар қўшнисига ҳазил қилиб: 'Мени каримлар яратган, сени эса пасткашлар', — дер эди. Қўшниси эса хафа бўлиб йиғлар, Ибн Умар эса кулар эди."

Муҳаммад ибн ал-Ҳасан ибн Зиёддан ривоят қилинади: "Абу Шуворибнинг боласи ғалла уни ташқаридан тозалади. Отаси ундан: 'Нима қилдинг?', — деб сўраганида, у: 'Агар хоҳласанг, айлантириб олиб қўй', — деб жавоб берди."

Бир киши совуқ кунларда ғусл қилиш учун сув иситиш воситасини тополмай, сувни совуқ ҳолда қўллашдан қочиб, дарёни кечиб ўтиб, иситиш воситасини олиб келди ва яна қайтиб сувни иситиб ғусл қилди.

Абу Айна айтади: "Бир куни китоб бозорида мен бир эълончига дуч келдим, у қўлида бўёқланган қўлёзма тутаётган эди. Мен унга: 'Бу хато ва нуқсонлардан холи', — деб эълон қил, деб айтдим. У эса: 'Бу ичидаги барча хатолардан холи', — деб эълон қилди."

Беҳтарий айтади: "Сарож менга: 'Қирқ йилдан бери витр намозини тарк қилганман', — деди. Мен эса унга: 'Бу сенинг қўполликларингдан бири', — деб айтдим."

Абу Ҳусайн айтади: "Бир киши Абу Ҳанифадан сўради: 'Рўзадор учун таом қачон ҳаром бўлади?' У: 'Саҳар отиши билан,' — деб жавоб берди. Киши: 'Агар саҳар кечанинг ярмида отса-чи?' — деди. Абу Ҳанифа: 'Тур, эй ланғаш,' — деди."

Абу Бакр ибн Марвон айтади: "Абу Ҳанифанинг ҳузурида бир киши ўтирарди, у жим туришни хуш кўрар эди. Бу ҳолат Абу Ҳанифага маъқул келди ва уни гапга чорлаш учун: 'Эй йигит, нима учун биз суҳбат қилаётган нарсалар ҳақида сўзламайсан?' — деб сўради. Йигит: 'Рўзадор учун таом ҳаромдир,' — деб жавоб берди. Абу Ҳанифа: 'Сен ўзингни яхшироқ биласан,' — деди."

Тоҳир аз-Заҳрий айтади: "Абу Юсуфнинг ҳузурида ҳам бир киши бор эди, у кўпинча жим ўтирар эди. Абу Юсуф ундан: 'Нима учун гапирмайсан?' — деб сўради. У: 'Рўзадор қуёш ботганида ифтор қилади,' — деб жавоб берди. Кейин эса: 'Агар қуёш кечанинг ярмида ботса-чи?' — деб сўради. Абу Юсуф кулиб: 'Сен жим турганингда тўғри эдин, сендан гапиришни сўраганимда хато қилдим,' — деди."

Абу Жаҳм ибн Атоянинг эшаги ўғирланган эди. У: "Йўқ, Аллоҳ ҳаққи, менинг эшагимни сендан бошқа ҳеч ким олмади, сен уни қаерда эканлигини биласан. Менга уни қайтариб бер," — деди.

Масъуд айтади: "Амр ибн Салама ибн Қутайба укасини онаси учун кафан сотиб олиш учун юборди. У дўкончидан: 'Унчалик яхши эмаслигини танланг, чунки у, раҳматли, ҳеч қачон яхши кийим киймас эди,' — деди."

Дарқутний айтади: "Абу Ҳусайн ибн Абдурраҳим хайт айтади: 'Мен Аҳмад ибн Ҳусайннинг ҳузурида эдим, бир аёл унга ёзилган қоғоз олиб келиб: 'Эй Абу Ҳусайн, бу ерда нима ёзилганини ўқиб беринг,' — деди. Унда шундай ёзилган эди: 'Бир киши хотинига: 'Сен талоқсан агар... Ин...' — деб тўхтаб қолди. Аёл ундан: 'Бу Ин' нима бўлади?' — деб сўради. У: 'Мен буни билмайман,' — деди. Атрофдагиларга қоғозни ўқиб беришди ва улар ҳам ўша нуқтада тўхтаб қолишди. Кейин бир киши: 'Бу 'Ин' сўзи эмас, 'Агар' деган маънода,' — деди."

Марзабон айтади: "Абу Усмон Басрий айтади: 'Уч ака-ука бор эди: Абу Қатифа, Таблий ва Абу Килайр. Бириси Ҳамза ибн Абдулмуталлиб учун ҳаж қиларди ва: 'У шаҳид кетгани учун ҳаж қилмаган,' — дер эди. Иккинчиси Абу Бакр ва Умар учун қурбонлик қиларди ва: 'Улар қурбонлик қилишни унутганлар,' — дер эди. Учинчиси Аиша розияллоҳу анҳу учун ҳайит куни рўза тутишни тўхтатиш билан машғул бўларди ва: 'Ким отаси учун рўза тутса, мен онам учун тутишим керак,' — дер эди.'"

Абу Усмон айтади: "Бир одам азон айтаётган мўйсафидни эшитди, у: 'Ашҳаду ан ла илаҳа иллаллоҳ,' — деб айтди. Шунда у: 'Ҳар бир гувоҳ билан гувоҳлик қиламан ва ҳар бир инкор этувчи билан инкор қиламан,' — деб жавоб берди."

Ибн Аби Толиб ҳақида бир киши ҳокимга шундай деди: "Ҳоким, сенинг насабни билишингдан ҳайратдаман, ёки лақабларни яхши билишингдан." Ҳоким унга: "Сен ҳақсан, мен мактабдан чиқмагунча буларни ўргандим," — деди.

Муҳаммад ибн ал-Мубаррад Ҳасан ибн Ражодан ривоят қилади: "Рашид Тамамани жазолашга буюриб, уни тор жойга қамаб қўйди ва фақат кичик бир тешик қолдирди. Тамамага овқат юборилганида, Салам ибн ал-Абраҳш уни ўқиётган эди: 'ويل يومئذ للمكذبون' (Мутаффифин, 10) ('Ўша кунда ёлғончига вой бўлсин'). Тамама унга: 'Бу 'المكذبين' ('ёлғончилар') деб ёзилган, 'المكذبون' ('ёлғон қилувчилар') эмас,' — деб тушунтирди. Салам: 'Менга сенинг зиндиқлигингни айтишган эди, ишонмагандим, энди эса билдим,' — деб унинг жазосини янада қаттиқлаштирди."

Рашид унга қайтадан разиллик кўрсатганда, унинг ҳолидан сўрадилар. Тамама шундай деди: "Ақлли киши, жоҳилнинг ҳукмига тушгани энг ёмон ҳолат." Рашид бу сўзга ҳайратланиб: "Йўқ, ҳақиқатдан сен энг ёмон аҳволда бўлгансан," — деди ва ҳикояни эшитгач, кулди.

Марзабон айтади: "Бир киши бошқа одамга совуқ куни шундай деди: 'Сенга бир кулап (қадоқ) сув қуйсам ва бир дирҳам берсам, рози бўласанми?' У киши иккиланиб турганида, учинчи бир одам шундай деди: 'Қилинсин, аммо дирҳам иккимизнинг ўртамизда бўлади.'"

Ибн ал-Марзабон ривоят қилади: "Ироқлик бир киши Шомлик кишига: 'Аллоҳ сенинг соқолингни олсин,' — деди. У эса: 'Маккада бўлса, Иншааллоҳ,' — деб жавоб берди."

Ибн ал-Марзабон ривоят қилади: "Бир киши маккалик зотга: 'Эй Аллоҳ, агар менинг кимлигимни билмасанг, мен фалон ўғли фалонман, мен сенинг фалон қулингдан ўтганимда у ҳақоратли сўзлар билан гапирди, мен эса уни тепдим ва у ўлиб кетди. Мен энди буни сенга иқрор қилдим, ўзинг билганингдек мени кечир,' — деди."

Бир киши бозорга эшак сотиб олиш учун чиқди. Уни дўсти йўлда учратиб: "Эшакни Иншааллоҳ оласан," — деди. У эса: "Бу ерда Иншааллоҳ дейишнинг ҳожати йўқ, пул чўнтагимда, эшак эса бозорда," — деди. Бир муддатдан кейин унинг пуллари ўғирлаб кетилди. Дўсти унинг ёнига келиб: "Нима бўлди?" — деб сўраганда, у: "Пулларим ўғирлаб кетилди, Иншааллоҳ," — деб жавоб берди.

Икки аҳмоқ бир қайиқда эди. Шамол туриб, уларнинг бири: "Биз чўкаётирмиз!" — деб бақирди. Иккинчиси: "Йўқ, Иншааллоҳ," — деди. Биринчиси эса: "Иншааллоҳни айтма, аввал қутулайлик," — деди.

Бир киши ёши катта аёлга уйланди. Ундан нима учун бундай қилганини сўрашди. У эса: "Аёл — шардир, шунинг учун қанча кам бўлса, шунча яхши," — деди.

Абу Али Басрий айтади: "Бир киши катта мерос олганидан сўнг: 'Шундай иш билан шуғулланайки, менга ҳеч қандай фойда келтирмаса,' — деб ўйлаб, хато ишларга киришди ва барча мол-мулкини йўқ қилди."

Бир одам хотинига ғазабланиб: "Мен шундай кишиманки, ёмон иш қилган аёлни хорлайман ва уни хор қилганни ҳам хорлайман," — деди.

Абу ал-Айнан ривоят қилади: "Бир киши бозорда эшак сотиб олиб уйига қайтиб келди. Хотини ундан: 'Эшакни қаердан олдинг?' — деб сўради. У эса: 'Эшак бозорда эди, пул чўнтагимда, Иншааллоҳ,' — деб жавоб берди."

Ибн Майин ривоят қилади: Ғундар балиқ сотиб олиб, уни оиласига тайёрлашни буюрди ва ухлаб қолди. Оиласи балиқни еб, қўлларини унга суртиб қўйди. У уйғониб, "Балиқни келтиринг," деди. Улар: "Сен единг," деб жавоб беришди. У эса: "Рост айтасизлар, лекин мен тўймадим," деди.

Ғундарга: "Одамлар сендаги хотиржамликни кўп мақташади. Бизга ҳақиқатан бир нарса айтиб бер," дейишганида, у: "Мен бир кун рўза тутдим, уч марта унутиш орқали овқат еб қўйдим. Бир марта едим, кейин эсладимки, рўза тутяпман, яна унутдим, яна едим, яна унутиб учинчи марта ҳам еб қўйдим. Лекин рўзамни тугалладим," деди.

Абу Бакр ибн Зиёд ривоят қилади: "Маккалик бир кишининг қўшниси вафот этди, лекин у жанозага қатнашмади. Унга: 'Нега жанозага қатнашмадинг?' дейишди. У эса: 'Сизлар ақлдан озганмисизлар, ўзим ҳақимда ўйлашим керак,' — деди."

Суфён ривоят қилади: "Бир киши Амр ибн Динорга: 'Мен юлдузларни яхши тушунаман,' — деди. Амр унга: 'Ҳақиқатдан ҳам? Ҳақиқат, қўл, лақабларни биласанми?' — деб сўради. У: 'Ҳа,' — деди. Амр унга: 'Энди сен юлдузлар ҳақида ҳеч нарса билмаслигингни тушундим,' — деди."

Ҳотам ал-Ақийлийга Райлик бир шайх келиб: "Сиз, Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам имом ортидан Фотиҳа сурасини ўқишни буюрган деб ривоят қиласизми?" — деди. У: "Бу ҳақда саҳиҳ ҳадис бор," — деди. Шайх эса: "Сен ёлғон гапиряпсан, Фотиҳа сураси Пайғамбар даврида эмас, балки Умар ибн Хаттоб замонида нозил қилинган," — деди.

Ал-Мадаиний ривоят қилади: Исмоъил ибн Хорижа бир аёлнинг ёриладиган маййит ҳақида айтиб берган сўзларини эшитиб: "У кишининг ким эканини айтиб беринг," деди. Унга: "Бу Фалон деган буғдой сотувчининг ўғли," деб жавоб беришди. Исмоъил шундай деди: "Бу эса бошқа бир мусибатга тенг!"

Тариқ ривоят қилади: "Бир киши Билолга келиб, у билан кийим алмашди. Билол: 'Менга иккита кийим бердилар, биттасини белга боғладим, иккинчисини елкамга ташладим,' — деди."

Ибн ал-Фараж айтади: "Бир киши ўзини чақираётганини эшитди ва уни ўзига дуо қилишни сўради. Унга: 'Сен ўзингга дуо қиляпсан,' — дейишди. У: 'Мен ўша кишига дуо қиляпман,' — деб жавоб берди."

Бир киши ўзига қитиқлаш қилиб кулярди. Ундан нима учун шундай қилиши сўралганда, у: "Мен ғамга ботдим, озгина кулмоқчи бўлдим," — деди.

Бир киши хамидасини қирқиш учун сартарошга: "Уни эҳтиёт бўлиб қилинг, у аввал ҳеч қачон қирқилмаган," — деди.

Бир киши хотинига ғазабланиб, "Мен сенга яхшилик қилганман," деди. Хотини: "Мен сендан яхшилик кўрмадим," — деди. Шунда эр: "Мен сенга ёмонлик қилмадим, шунинг учун яхшилик қилганман," — деди.

бир неча кун ётиб, ҳеч бир жонсизлик белгилари кўринмаган. Унинг аҳволини кўриб, аҳли оила ва қўни-қўшнилари йиғлашга тушишди. Кейин уни қабрга қўйиш учун тайёрлаб, жасадини ювишди ва кафанга ўрашди. Бир неча кун ўтиб, уни қабрга қўйиш учун олиб чиқишганида, бирдан уйғониб кетди ва ҳеч нарса бўлмагандай юрди. Ҳамма ҳайратда қолди ва у: "Мен айтганимдек қилдингларми?" деб сўради. Улар: "Ҳа, айни айтганингдек қилдик," деб жавоб беришди. У шунда: "Мен нотўғри ўлчамда опий (афюн) ичибман," деди.

У бу воқеани тушунтириб, ўзига тайёрланган режани қайта кўриб чиқди ва ўз хатосини тан олди. Кейинчалик, одамлар унинг соддалиги ҳақида ҳикоялар тарқатишди ва уни ҳазиллар билан эслашди. Шу ҳодиса орқали у халқ орасида машҳур бўлиб қолди. Унинг оиласи ва дўстлари эса, бундай ҳодисалардан сабоқ олиб, келажакда эҳтиёткор бўлиш кераклигини тушуниб етдилар.

Шу воқеа шуни кўрсатадики, инсон ҳар қандай муаммони ҳал қилишда ҳаддан ташқари шошилмаслиги ва ҳар бир ишда аниқ ўйлаб иш тутиши керак. Одамлар унутмасликлари лозимки, билимсизлик ва шошма-шошарлик кўпинча кулгили ва баъзан хавфли ҳолатларга олиб келиши мумкин.

Бироқ совуқ бунга қарамасдан ўтиб кетди, шу боис кўпроқ қуёш нуридан фойдаланиш учун тун яримида уйдан чиқдим. Буни эшитган одамлар кулгидан ўзарларини тийолмай, уни ҳазиллашувчан ва соддалиги билан эслашди.

Ривоят қилинишича, Абдуллоҳ ибн Зубайрга бир киши келиб: «Менга одамлар менга яхши муносабатда бўлишларини, мени ҳурмат қилишларини истайман. Бунинг учун нима қилишим керак?» деб сўради. Абдуллоҳ ибн Зубайр жавоб бериб: «Улар билан ширин гаплаш, уларга яхши муомала қил ва ўзингни энг кичик инсон деб ҳисобла», деди.

Шу каби кулгули ҳикоялар орасида бир киши бозорда юриб, бир савдогардан: «Бу юнг қанча турибди?» деб сўрайди. Савдогар жавоб беради: «Ушбу юнг ўн танга». Сўровчи сўрайди: «Агар мен ундан бир парча олсамчи?» Савдогар: «Беш танга». Шунда у: «Яхши, мен биттасини олсам, иккаласини беш тангага берасизми?» деб сўрайди.

Бир киши йўлга чиқишдан аввал зинада юриб машқ қилибди. Ундан сўрашибди: «Нима учун бундай қиляпсан?» У жавоб берибди: «Сафар учун тайёргарлик кўряпман».

Бир одам бозорда эшак сотиб олиш учун келиб, дўстидан: «Эшак қанча турибди?» деб сўрайди. Дўсти: «Эшакни беш динорга сотиб оласан», деб жавоб беради. У эса: «Эшакни кўриб олмай, ҳеч нарса демайман», деб жавоб қайтаради. Шунда у эшакни кўриб чиққач, яна савол беради: «Бундан яхшироқ эшак борми?» Дўсти: «Йўқ, лекин бу ҳам яхши», деб жавоб беради.

Шундай содда ва ҳазилкаш одамлар ҳаётда кўп учрайди ва уларнинг қилмишлари ҳамиша одамларнинг юзига табассум келтиради.

Бир киши бирига таъзия билдириш учун бориб: «Аллоҳ сизга сабр берсин ва опангизни раҳмат қилсин. Уни Ёжуж ва Маъжуж сўроқ қилишларидан Аллоҳ асрасин», деди. Ҳозирдагилар унинг гапидан кулиб: «Ёжуж ва Маъжуж одамларни сўроқ қилмайди-ку!» дедилар. У киши: «Аллоҳ лаънати Иблисга бўлсин, мен Ҳорот ва Моротни айтишни хоҳлагандим», деб жавоб берди.

Бир аёл вафот этди. Уни ювган аёл эридан: «Бу кафан жуда қисқа», деди. Эр эса жавоб бериб: «Унга масалан, поябзал кийдир», деди.

Бир киши иситмаси ва бош оғриғи билан азият чекарди. У хурмо ейишда давом этарди ва унинг донакларини тўпларди. Уни кўрган одам: «Эй биродар, сен шу аҳволда хурмо ейсанми?» деб сўради. У эса жавоб бериб: «Менинг қўйим бор, уни боқишим керак, шунинг учун хурмони донаклари билан ейман», деди. Унга: «Нега донакларни алоҳида емассан, балки хурмони ҳам берсан бўлмайдими?» деб айтилди. У киши: «Бу мумкинми?» деб ҳайратланди. «Албатта мумкин», деган жавобни эшитиб, у: «Аллоҳга шукур, илм жуда гўзал нарса», деди.

Бир киши кўчада кетаяпти ва дўсти ундан сўрайди: «Қаёққа кетяпсан?» У: «Бозорга эшак сотиб олишга», деб жавоб беради. Дўсти унга: «Инша Аллоҳ де», деб маслаҳат беради. У эса: «Нега? Пул чўнтагимда, эшак бозорда», деб жавоб беради. Бозорга бориб, унинг пули ўғирланади. У орқага қайтганида дўсти сўрайди: «Нима бўлди?» У жавоб беради: «Пулни ўғирлаб кетишди, инша Аллоҳ».

Бир киши жароҳатланган дўстига ташриф буюриб, у билан суҳбатлашди ва кетишга ҳозиргарлик кўраётганида: «Агар у вафот этса, марҳамат, менга хабар беринг», деди. Унинг яқиниларидан бири: «Биз бу қадар узоқ кутиб тура олмаймиз», деди.

Шундай ҳазилкаш ва содда одамлар ҳаётда кўп учрайди ва уларнинг қилмишлари ҳамиша одамларнинг юзига табассум келтиради.

Бир қасосчи нотиқнинг ваъзини эшитган одамлардан бири шундай ҳикоя қилади:

«Қиёмат куни жаҳаннамдан катта бир бош чиқади, унинг сифатлари шундай ва шундай бўлади». Шу ерда йиғилган одамлардан бири қаттиқ қўрқиб титрарди. Ундан сўрашди: «Сенга нима бўлди? Аллоҳ таолонинг қудратига шубҳа қиляпсанми?» У жавоб берди: «Йўқ, лекин мен сартарошман, агар менга шу бошни қирқиш топширилса, қандай қилиб бажараман?»

Баъзи ғофиллар Ашуро куни рўза тутиш бир йиллик рўзага тенг эканлигини эшитиб, ярим кун рўза тутди ва кейин овқатланиб: «Бу менга олти ойлик рўза учун кифоя», деди.

Бир йигит карвонга ҳужум қилган шерни кўриб ерга ётиб олди. Шер унинг устидан ўтиб кетди. Карвон аҳли биргаликда шерга ҳужум қилиб, уни қувиб юборишди. Улар йигитдан сўрашди: «Ҳолинг не?» У жавоб берди: «Мен яхшиман, лекин шер шимига ҳожатини чиқариб қўйди».

Бир ғофил одам ҳовлига кирди ва у ерда ҳид тарқатилганини ғубор деб ўйлади. У ҳаммом хизматкорига шундай деди: «Сенга қанча айтсам ҳаммомга кирганимда ғубор тарқатма».

Абу Аттофнинг ўғли вафот этди. У қабр қазувчидан ўғлини чап томонга ётқизишни сўради: «Чунки бу ошқозон учун енгилроқ», деди.

Бир киши жаноза маросимида иштирок этди ва вафот этган кишининг акасига қараб сўради: «Бу вафот этган кишими ёки унинг акасим?».

Маъмун Муҳаммад ибн Аббасдан аҳвол ҳақида сўради: «Биздан Мўминлар Амирининг моллари бозорда яхши сотилмоқда, аммо Умму Жаъфарнинг моллари йўқ», деди. Маъмун жавоб берди: «Юзинг йўқолсин!».

Луқмон ибн Муҳаммад бир жунли пўстин сотиб олди ва шундай деди: «Бунинг жуни калта, сени деб ўстираманми?»

Абу Айнан Ҳимс шаҳрида эди. Қўшниси ўлганидан кейин удан сўрашди: «У қанча вақт яшади?» Жавоб берди: «Биламан, аммо у қумурсқалар фаслида туғилган».

Бир киши инсоннинг юзини қудуқда кўриб, ўз онасига қайтиб шундай деди: «Қудуқда ўғри бор». Онаси қаради ва шундай деди: «Ҳа, у ерда ҳатто аёл ҳам бор».

Бир киши бир одам ҳақида: «У ёмон одам», деди. Ундан сўрашди: «Қайдан биласан?» У жавоб берди: «У менинг бир қариндошимни бузди». Ундан яна сўрашди: «Кимни бузди?» У жавоб берди: «Менинг онамни, Аллоҳ уни ҳимоя қилсин».

Бир одам туғилган санасини сўрашганда: «Мен ярим Рамазондан уч кун кейин туғилганман», деди.

Бир ғофил киши дуо қиларди: «Эй Аллоҳ, менга 5000 дирҳам бер, шундан 2000 дирҳам садақа қиламан. Агар бера олмасанг, 3000 дирҳам бер ва қолганини ўзига қолдир».

Бир ғофил ўз боласини елкасига кўтариб юрган эди, кейин эса: «Қизил кўйлак кийган болани кўрмадингизми?» деб одамлардан сўрай бошлади. Бир одам унга: «Сенинг елканда эмасми?» деди. У болани кўриб, уриб қўйди: «Эй ёмон, мен сенга мен билан бирга бўлганингда ажралма, деб айтмадимми?»

Бир киши масжид манорасига қараб шундай деди: «Бу манорани қурган одамлар жуда узун бўлишган экан». Бошқа бир одам унга: «Сен жуда ахмоқсан, улар манорани ерда қуриб, кейин кўтаришган», деди.

Бир киши эшак миниб кетаётганида одам унга: «Эшакни авайла», деди. У жавоб берди: «Агар юролмаса, нега эшак бўлди?»

Бундай ғофиллик ва қизиқ ҳолатлар инсонларнинг ҳаётда содир этадиган ишлари ҳақида ғоя беради.

Бир қасосчи (воиз) насиҳат қилиб: «Қиёмат кунида дўзахдан катта бир бош чиқади, унинг сифатлари шундай ва шундай», – деди. Шунда йиғилишда бир одам қўрқувдан титрай бошлади. Ундан: «Сенга нима бўлди? Аллоҳнинг қудратини инкор қиласанми?» – деб сўрашди. У: «Йўқ, лекин мен сартарошман. Агар мендан бу бошни олиб ташлашни сўрасалар, қандай қилиб иш қилардим?» – деб жавоб берди.

Бир ғофил одам Ашуро куни рўза тутиш бир йиллик рўзага тенг деганини эшитиб, ярим кун рўза тутди-да, туш пайти овқат еб, «олти ойга кифоя», деди.

Бир сафар саёҳатчиларни шер ҳужум қилди. Улардан бири ерга йиқилди, шер унинг устидан чиқиб кетди. Қолганлари шерга ташланиб, уни ҳайдаб юборишди. Улар ундан: «Сен яхшимисан?» – деб сўрашди. У: «Мен яхшиман, лекин шер либосимга ҳожат чиқарди», – деб жавоб берди.

Бир ғофил киши ҳоммамга кирди ва унинг ичида тутатилган дудни кўриб, ғубор деб ўйлади. У ваннахонга: «Сенга неча марта айтдим, мен кирган куним ғубор қилма!» – деди.

Бир одам ўғлининг жанозасига келиб, қабр қазувчига: «Уни чап томонига ётқиз, чунки бу ҳазм қилиш учун яхшироқ», – деди.

Бир киши бир дафн маросимига бориб, маййитнинг ака-укаси кимлигини сўради. Улар: «Бу маййит унинг укаси», – дейишди.

Бир куни халифа Маъмун Муҳаммад ибн Аббосдан: «Бизда ғалла нархи қандай?» – деб сўради. У: «Амирул мўъминнинг моли яхши бозорда, аммо Оми Жаъфарнинг моллари тушиб кетган», – деб жавоб берди. Маъмун унга: «Кет, лаънат бўлсин сенга!» – деди.

Бир киши кузатувчини кўриб: «Сенга нималар бўлди?» – деб сўради. У: «Мен уч кун олдин туғилганман», – деб жавоб берди.

Бир киши кемага чиқиб, йўлдошидан: «Сен қаердандансан?» – деб сўради. У: «Мен Шомданман, бобом Халифа Мансурнинг дўсти бўлган», – деб жавоб берди. Унга: «Мен сени қачонлардан бери ҳасад қилаяпман: сен насабларни яхши биласанми ёки одамлар тарихи ҳақида?» – дейишди.

Бундай ҳажвий ҳикоялар арабларнинг юмор ва ҳаётга бўлган ўзига хос ёндашувини акс эттиради.

Ҳишом ибн Абдулмалик аскарни кўздан кечираётганида, унга Ҳимсдан келган бир киши бир от билан чиқди. От ҳар ҳаракат қилганида безовта бўларди. Ҳишом: «Бу нима?» – деб сўради. Ҳимсли киши: «Эй оғам, бу яхши от, лекин у бир ветеринарга ўхшатиб қўйилган эди, шу сабабли безовта бўляпти», – деб жавоб берди.

Ҳимсликлар ўзларининг энг ақлли ва мукаммал деб билган бир қариясини ва унинг икки фарзандини бир иш учун Халифа Ҳорун ар-Рашидга юборишди. Улар ҳузурига киришга рухсат олгач, қария кириб: «Ассалому алайка, эй Абу Мусо!» – деди. Халифа унинг аҳмоқлигини тушуниб, уни ўтиришга буюрди ва: «Сен илм талаб қилганмисан ва олимлар билан ўтирганмисан?» – деб сўради. У: «Ҳа, эй Абу Мусо!» – деб жавоб берди. Халифа: «Қайси олимлар билан ўтиргансан?» – деб сўради. Қария: «Отам билан», – деб жавоб берди. Халифа: «Отанинг қабр азоби ҳақида нима дейишини эшитгансан?» – деб сўради. Қария: «У уни ёқтирмас эди», – деб жавоб берди. Халифа ва ҳозирдагилар кулдилар.

Ҳимслик уч киши Ҳорун ар-Рашиднинг ҳузурига кириб, биринчи киши унга қараб, ғуломни қиз деб ўйлаб: «Ассалому алайка, эй қизларнинг отаси!» – деди. Уни уриб, ташқарига чиқаришди. Иккинчи киши: «Ассалому алайка, эй ғуломнинг отаси!» – деди. Уни ҳам уриб чиқаришди. Учинчи киши кириб: «Ассалому алайка, эй амирул мўъминин!» – деди. Халифа ундан сўради: «Сен бу икки аҳмоқ билан қандай юрдинг?» У жавоб берди: «Эй амирул мўъминин, улар сизнинг кийимингиз ва узун соқолингизни кўриб, сизни фалон кишининг отаси деб ўйлашди». Халифа: «Уларни чиқариб юборинг, Аллоҳ бу шаҳарни ёмон қилсин!» – деди.

Бир киши воиз ҳалқасида Ҳазрат Усмоннинг шаҳид бўлиши ҳақида ҳикоя қилганини эшитиб, ҳурмат билан қараб турди. Ҳикоя тугагач, у: «Сени Аллоҳ асрасин, сен Манзур ибн Аммар сўзларини нақадар чиройли ҳикоя қиласан!» – деди.

Жоҳил бир киши отининг калитини ўзининг ёнида сақлаб, унинг йўқолганига қайғурмади. Унинг отаси ундан сабабини сўраганда, у шундай деди: «Менда калит бор, демак улар уни оча олмайди». Отаси: «Сендаги хурсандчилик ҳайратга солади», – деди.

Бир киши ўғлини мактабга бериб, унга фақат сарф ва фиқҳ ўргатишни сўради. Мударрис унга сарфдан «Зайд Амрни урди» жумласида Зайд феълнинг фоили, Амр эса феълнинг маҳалли эканлигини тушунтирди. Фиқҳдан эса: «Бир одам вафот этса ва ота-онаси меросхўр бўлса, онага учдан бир, отага қолгани тегади», – деб ўргатди. Уйга боргач, отаси ундан: «Абдуллоҳ Зайдни урса, нима бўлади?» – деб сўради. У: «Абдуллоҳ фоил, қолгани отанинг улушидир», – деб жавоб берди.

Бу ҳикоялар араб юмори ва ҳаётга қилган қизиқ ёндашувларини акс эттиради.

Кейин у: «Ота, бир нарса айтмоқчиман, рухсат беринг», – деди. Отаси: «Агар ҳақ бўлса, гапир», – деди. Ўғли: «Менинг фикримча, ҳақиқат», – деди. Отаси: «Гапир», – деди. Ўғли: «Мен қизил нарсани кўряпман», – деди. Отаси: «Нима у?» – деб сўради. Ўғли: «Жуббангизга учган учқун», – деди. Отаси жуббасига қараса, бир қисми куйиб кетган эди. Шунда отаси: «Нега буни дарҳол айтмадинг?» – деб сўради. Ўғли: «Мен сизнинг буйруғингизга кўра ўйладим ва гапимни тўғрилаб кейин айтдим», – деди. Отаси: «Агар сен яна бир марта наҳвий қоидаларга риоя қилсанг, мен сени талоқ қиламан», – деб қасам ичди.

Бир киши бир наҳвийнинг уйига келиб эшикни тақиллатди. У: «Ким?» – деб сўради. Одам: «Менман, бу дарвозанинг тоғини Абу Амр жойлаган», – деди. Наҳвий: «"Ким" сўзига бириктирилган "ман"га қандай муносабат билдирасан?» – деб сўради ва уни жўнатиб юборди.

Бир аёл қўшнисидан иши тугагач қайтариб бериш шарти билан изор (кўйлак) сўради. Қўшниси: «Мен изоримдан ўнта ип тўқидим, сабр қил, уни тўлиқ тўқиганимдан сўнг тикинчигa бераман ва тайёр бўлганидан сўнг бераман», – деди.

Бир аёл бошқа бир аёлга: «Бугун Аҳмад қабрига бордим ва оёғимга мих кириб кетди», – деди. Иккинчи аёл: «Сенинг оёғингда янги пойабзал бор эди?» – деб сўради. Биринчи аёл: «Йўқ», – деб жавоб берди. Иккинчи аёл: «У ҳолда Аллоҳга ҳамд айт», – деди.

Бир киши бозордан ўтар экан, одамлар бир кишини ураётганини кўрди. «Бу киши нима қилган?» – деб сўради. Унга: «У ҳазрат Муавияни ҳақорат қилди, у Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг дўсти, қирқ йил ғусл билан намоз ўқиган, муҳожирлар ва ансорлар қаторига кирган, мўминларнинг холаси Ҳаввога ака бўлган», – деб жавоб беришди.

Бир одам одамлар бир кишини ураётганини кўриб, қариядан сўради: «Бу нима учун?» – деди. Қария: «Бу одам Қуръоннинг ярми махлуқ, ярми эмас дейди. Унинг фикрича, пайғамбардан кейин энг яхши инсон Хизр», – деди. У одам кулгусини тийди, акс ҳолда урилишидан қўрқди.

Бир одам бозорда анор сотар эди. Унга бир аёл келиб: «Эй Абу Жаъфар, Марям бинт Имрон пайғамбар бўлганми?» – деб сўради. У: «Йўқ, эй ғафлатдаги!» – деди. Аёл: «У ким эди?» – деб сўради. У: «У фаришталардан эди», – деди.

Жоҳиз шундай дейди: «Мен Жума куни жоме масжидга борганимда, узун соқолли бир кишини кўрдим. У: "Суннатга амал қил, жаннатга кирсан", – дер эди. Мен сўрадим: "Суннат нима?" У: "Абу Бакр ибн Аффон, Усмон ал-Фаруқ, Умар ас-Сиддиқ ва Муавия ибн Аби Суфённи севиш", – деди».

Шу каби жоҳиллик ва ҳазилкашликларга доир ҳикоялар одамларнинг кундалик ҳаётдаги ажойиб ва ўзига хос воқеаларини акс эттиради.

кейин, у: "Ота, бир нарса айтмоқчиман, рухсат беринг", – деди. Отаси: "Агар ҳақ бўлса, гапир", – деди. Ўғли: "Менинг фикримча, ҳақиқат", – деди. Отаси: "Гапир", – деди. Ўғли: "Мен қизил нарсани кўряпман", – деди. Отаси: "Нима у?" – деб сўради. Ўғли: "Жуббангизга учган учқун", – деди. Отаси жуббасига қараса, бир қисми куйиб кетган эди. Шунда отаси: "Нега буни дарҳол айтмадинг?" – деб сўради. Ўғли: "Мен сизнинг буйруғингизга кўра ўйладим ва гапимни тўғрилаб кейин айтдим", – деди. Отаси: "Агар сен яна бир марта наҳвий қоидаларга риоя қилсанг, мен сени талоқ қиламан", – деб қасам ичди.

Бир киши бир наҳвийнинг уйига келиб эшикни тақиллатди. У: "Ким?" – деб сўради. Одам: "Менман, бу дарвозанинг тоғини Абу Амр жойлаган", – деди. Наҳвий: "„Ким“ сўзига бириктирилган „ман“га қандай муносабат билдирасан?" – деб сўради ва уни жўнатиб юборди.

Бир аёл қўшнисидан иши тугагач қайтариб бериш шарти билан изор (кўйлак) сўради. Қўшниси: "Мен изоримдан ўнта ип тўқидим, сабр қил, уни тўлиқ тўқиганимдан сўнг тикинчигa бераман ва тайёр бўлганидан сўнг бераман", – деди.

Бир аёл бошқа бир аёлга: "Бугун Аҳмад қабрига бордим ва оёғимга мих кириб кетди", – деди. Иккинчи аёл: "Сенинг оёғингда янги пойабзал бор эди?" – деб сўради. Биринчи аёл: "Йўқ", – деб жавоб берди. Иккинчи аёл: "У ҳолда Аллоҳга ҳамд айт", – деди.

Бир киши бозордан ўтар экан, одамлар бир кишини ураётганини кўрди. "Бу киши нима қилган?" – деб сўради. Унга: "У ҳазрат Муавияни ҳақорат қилди, у Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг дўсти, қирқ йил ғусл билан намоз ўқиган, муҳожирлар ва ансорлар қаторига кирган, мўминларнинг холаси Ҳаввога ака бўлган", – деб жавоб беришди.

Бир одам одамлар бир кишини ураётганини кўриб, қариядан сўради: "Бу нима учун?" – деди. Қария: "Бу одам Қуръоннинг ярми махлуқ, ярми эмас дейди. Унинг фикрича, пайғамбардан кейин энг яхши инсон Хизр", – деди. У одам кулгусини тийди, акс ҳолда урилишидан қўрқди.

Бир одам бозорда анор сотар эди. Унга бир аёл келиб: "Эй Абу Жаъфар, Марям бинт Имрон пайғамбар бўлганми?" – деб сўради. У: "Йўқ, эй ғафлатдаги!" – деди. Аёл: "У ким эди?" – деб сўради. У: "У фаришталардан эди", – деди.

Жоҳиз шундай дейди: "Мен Жума куни жоме масжидга борганимда, узун соқолли бир кишини кўрдим. У: „Суннатга амал қил, жаннатга кирсан“, – дер эди. Мен сўрадим: „Суннат нима?“ У: „Абу Бакр ибн Аффон, Усмон ал-Фаруқ, Умар ас-Сиддиқ ва Муавия ибн Аби Суфённи севиш“, – деди".

Ҳишом ибн Абдулмалик аскарларни кўрикдан ўтказаётганда, бир ҳимсий киши ўз оти билан келди, лекин уни олдинга сурганида от қочди. Ҳишом: "Бу нима?" – деб сўради. Ҳимсий: "Эй ҳукмдор, бу яхши от, лекин у сизни даволаган ветеринарга ўхшаган бировни кўриб, қочди", – деди. Ҳимсийлар орасида ақлли ва мукаммаллиги билан машҳур бўлган бир қария бор эди. Унинг иккита ўғли бор эди, улар ҳам ақлли ва комил инсонлар сифатида танилган. Улар рошид халифа Ҳорунга ўзларининг бир муаммосини етказиш учун юборилдилар.

Дарвозада кутишларига рухсат берилганда, қария кириб: "Салом, эй Абу Мусо!" – деди. Шу билан унинг аҳмоқлиги маълум бўлди ва унга ўтиришни буюришди. Ҳалифа ундан: "Сен илм излаган ва олимлар билан ўтиргансанми?" – деб сўради. У: "Ҳа, эй Абу Мусо", – деб жавоб берди. Ҳалифа: "Қайси олимлар билан ўтирдинг?" – деб сўради. У: "Отам билан", – деб жавоб берди. Ҳалифа: "У қабр азоби ҳақида нима дерди?" – деб сўради. Қария: "У уни ёқтирмас эди", – деди. Бу сўзлар рошид халифани ва атрофдагиларни кулдирди.

Ҳалифа яна сўради: "Эй қария, сен эшитганингга кўра денгизларни ким қазган?" Қария жавоб беролмади, лекин унинг ўғлларидан бири: "Мусо алайҳиссалом уни қазган, унга йўл очилган эди", – деди. Ҳалифа: "Унинг тупроғи қаерда?" – деб сўради. Иккинчи ўғли: "Тоғларда", – деб жавоб берди. Қария ўғилларининг аниқ жавобидан хурсанд бўлиб: "Аллоҳга ҳамд бўлсин, мен уларга буни ўргатмадим, бу Аллоҳнинг илҳоми", – деди.

Ҳорун ар-Рашид ҳузурига уч ҳимсий келди. Биринчи киши кириб, унинг олдида турган йигитни қиз деб ўйлаб: "Ассалому алайка, эй қизнинг отаси!" – деди. Бу сўз учун у қаттиқ уриб чиқарилди. Иккинчи киши кириб: "Ассалому алайка, эй ўғилнинг отаси!" – деди. Уни ҳам худди шундай чиқаришди. Учинчи киши кириб: "Ассалому алайка, эй амирул мўминин!" – деди. Ҳалифа: "Сен икки аҳмоқни қандай деб топдинг?" – деб сўради. У: "Эй амирул мўминин, улар сизга ва сақолингизга қараб, сиз Абу Фалонсиз деб ўйлаганлар", – деди. Ҳалифа: "Уларни чиқаринг, Аллоҳ бу шаҳарни саломат қилсин. Агар бу ернинг энг яхшилари шу бўлса!", – деди.

Бир киши бир ҳалқада туриб Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳу ҳақида ҳикоя қилаётган қасоскорни эшитиб: "Аллоҳ сенга паноҳ берсин, сен Мансур ибн Аммарнинг гапларини жуда яхши гапирасан", – деди.

Жоҳиз шундай ҳикоя қилади: "Мен Бардон кўпригида бир узун сақолли матоҳ сотувчини кўрдим. Бир аёл ундан бирор нарсани талаб қилаётган эди. У эса: 'Сабр қил, сен тўрт оёқда юрган пайтингда келдинг', – деди."

Бу тарзда ҳикоялар давом этади, ҳамда ҳимсийлар ва бошқа аҳмоқ кишилар ҳақида кулгили воқеалар ёритилади.

Ҳикоя қилинади: Абу Бакр ас-Сулий Исҳоқдан нақл қилади: "Биз Мутаассим ҳузурида ўтирган эдик, унга бир чўрини кўрсатишди. У: "Қандай деб ўйлайсизлар?" – деб сўради. Ҳозир бўлганлардан бири: "Аллоҳ азза ва жалла бундай чиройли махлуқни яратган бўлса, хотиним талоқ бўлсин", – деди. Иккинчиси: "Агар мен бундай чиройли махлуқни кўрган бўлсам, хотиним талоқ бўлсин", – деди. Учинчи киши: "Хотиним талоқ..." – деб тўхтаб қолди. Мутаассим ундан: "Агар нима?" – деб сўради. У: "Агар ҳеч нарса бўлмаса", – деди. Мутаассим бу гапдан кулиб ётиб қолди ва: "Сени бу гапга нима ундади?" – деб сўради. У: "Эй ҳукмдор, анави икки аҳмоқ сабабли ўз аёлини сабабсиз талоқ қилди, мен эса ҳеч сабабсиз талоқ қилдим", – деди.

Бир кимса аҳмоқликдан сақланишга ҳаракат қилар эди. Ундан: "Шайтони лаънатлансин деб айтасанми?" – деб сўрашди. У: "У ҳақда кўп гап эшитдим, аммо унинг ички ишларини фақат Аллоҳ билади", – деди.

Бир аҳмоқ эшагини етаклаб кетаётган эди. Бир ақлли одам унга: "Бу эшакни шундай олиб кетаманки, у билмайди", – деди. У ҳамроҳига: "Қандай қилиб? Унинг бўйнида арқон бор-ку?" – деди. У олдинга ўтиб, арқонни эшакнинг бўйнидан олиб, ўз бўйнига тақди ва ҳамроҳига: "Эшакни олиб кет", – деди. У эса эшакни олиб кетди ва ўзи орқада қолиб кетди. Бир муддатдан сўнг аҳмоқ: "Эшагим қаерда?" – деб сўради. У: "Мен ўша эшакман", – деди. У ҳайрон бўлиб: "Қандай қилиб?" – деб сўради. У: "Мен онамга осий бўлдим ва эшакка айландим. Энди онам мени кечирди ва одам бўлиб қолдим", – деди. Аҳмоқ: "Ла ҳавла ва ла қуввата илло биллаҳ! Сени одам бўлганингни билмай, хизмат қилган эканман!" – деди. Унга: "Ҳа, шундай бўлди", – деди. Аҳмоқ: "Майли, тинчлик билан кет", – деди. Одам кетди, аҳмоқ эса уйига бориб, хотинига: "Биз одамни эшак деб ишлатган эканмиз, нима қилиш керак?" – деди. Хотини: "Садақа қил", – деди. Бир неча кундан кейин хотини унга: "Эшак сотиб олиб, ишлашни давом эт", – деди. У бозорга борди ва ўз эшагини сотиб олаётганини кўриб, унинг қулоғига: "Онаингга яна осий бўлдингми?" – деб сўради.

Бу каби кулгули ҳикоялар давом этади.

Арабчадан таржима